Dolmèn
Jul2007.jpg)
Un dolmèn (var. dolmen), dit tanben taula de pèira, pèira-taula o pèira de fada, demest d'autres noms populars, es un monument funerari megalitic d’una sola cambra. Es generalament compausada de dos o mai megalits dreches sostenent una granda lausa de cap orizontala plana o «taula». La màger èran cobèrts de tèrra o de pèiras mai pichonas per formar un tumulus. Dins fòrça cases la cobèrta s'es erosionada, en daissant sonque l'armadura de pèira visibla al dessús del sòl[1].
D'origina bretona, lo mot designa a l'origina un tipe de monuments caracteristic del periòde neolitic en Euròpa occidentala, ont se tròban en majoritat. Fòrça construccions similaras existisson en Africa del Nòrd, dins la Còrna d'Africa, dins lo Pròche Orient e en Extrèm Orient, mas foguèron bastidas a d'epòcas mai recentas.
Etimologia
[modificar | modificar lo còdi]Lo mot dolmen dintrèt dins l'arqueologia quand Théophile Corret de la Tor d'Auvèrnha l'utilizèt per descriure de tombas megaliticas dins sas Origines gauloises (1796) en utilizant la grafia dolmin[2]. La grafia actuala foguèt introducha aperaquí una decennia mai tard e èra venguda estandard en francés aperaquí 1885. Lo tèrme foguèt adoptat en alemand, espanhòl, italian e anglés e puèi dins la màger part de las lengas europèas[3].
Ven del breton taol (var. Daol) e «taula» e maen (vaen dins los compausats), «pèira», mas son usatge istoric en breton es questionat pels celticistas que lo veson siá coma una creacion completa del sègle XIX, siá coma un manlevat del cornic tolmen que designava a l'origina un cercle de pèira[4]. En breton, lo terme usuau es liach-vaen, liac’hven[5], a costat de taol-vaen ò taolioù-maen[6]. D'autras lengas celticas esitan entre una terminologia tradicionala mas imprecisa (galés cromlech)[7] e l'usatge del mot «dolmèn», manlevat via lo francés o l'anglés (gaelic dolmain)[8].
Los dolmèns en Euròpa Occidentala
[modificar | modificar lo còdi]Vint mila dolmèns son estats enregistrats en Euròpa, amb una concentracion fòrça nauta en Euròpa Occidentala: en França, Reialme Unit, Danemarc, Alemanha del Nòrd, Belgica, Païses Basses, Espanha, Portugal, Soïssa, Itàlia e Malta. En Euròpa, los dolmèns son un dels compausants màgers del megalitisme, amb los menirs.
Arquitectura
[modificar | modificar lo còdi]
Lo dolmèn se caracteriza per una cambra megalitica per de fins funerària, bastida amb de pèiras de granda talha (los «pilars» o «ortostats»), cobèrta d’una autra pèira en posicion orizontala (la «taula» o «lausa»)[3]. L’ensemble es recobèrt per un tumulus (tuc de tèrra o cairn de pèira). La cambra es en comunicacion amb l’exterior, al contrari de las cistas dolmenicas, que son barradas. Se distinguís clarament del corredor d'accès, al contrari de las tombas galariás[9]. Dins l'usatge comun pasmens, lo tèrme es sovent aplicat a tota mena de sepultura collectiva megalitica[10].
La cambra dolmenica pòt èsser obèrta dirèctament (dolmèn simple) o amb un corredor d’accès (dolmen de corredor)[1]. Pòt èsser rectangulara, trapezoïdala o redonda (poligonala, mai precisament). Pòt èsser devesida en compartiments per de parets bassas o de lausas. De pichonas cellulas pòdon i èsser estacadas.
Lo corredor pòt èsser alinhat mas tanben perpendicular a la cambra del dolmèn. Pòt èsser remplaçat per una antecambra, coma dins los dolmèns engolmesans o lengadocians[11], o encara coma los «grands dolmèns»[12] de la cultura nordica del vas d’embut (cultura TBK). Aquel desvolopament pòt anar fins a la forma d'un pòrge. Per contra, pòt èsser excessivament alargat coma dins lo cas de las tombas galariás.
Foncion
[modificar | modificar lo còdi]La foncion funerària dels dolmèns es un fach establit. Cada còp que la qualitat dels escavaments èra sufisenta e que las condicions quimicas del sòl èran compatiblas amb la preservacion dels òsses, de rèstas umanas foguèron trobadas a l'interior o a proximitat.
Son de tombas collectivas reutilizablas. Pasmens lo nombre d'ocupants suggerís pas qu'una comunautat entièra i foguèsse enterrada; de causidas devián èsser fachas. Ont lo sòl es pas gaire acid, se tròba los òsses d'una mejana de 15 a 25 individús. Los mai grands pòdon aténher qualques centenats de personas. D’unes son estat emplegats pendent de sègles, las inumacions mai ancianas essent estats reorganizadas per far plaça a d’autras mai recentas. I a tanben fòrça cases de cremacion.
Lo mobilièr es relativament rar comparat a d'autres periòdes o d'autres metòdes d'enterrament. Pòt inclure d'objèctes utilitaris, d'armas, de belaròias, d'objèctes rituals o de prestigi (destrals ceremonials, destrals de jadeita) e d'ofrendas (tròces de carn que ne demòran pas que los òsses, de vases emplits de granas o de bevendas).
Los dolmèns èran tanben utilizats per de ceremònias: rituals de libacion, exposicion de relíquias tornadas apuèi dins la tomba. Es impossible de saber quant d'aqueles rites èran ligats a l'enterrament e quant èran ligats a d'escasenças posterioras. De populacions autras que las que bastiguèron a l'origina los monuments los an reinvestits per de rites especifics a eles, fins ara.
Datacion
[modificar | modificar lo còdi]
Una datacion dirècta de la construccion dels dolmèns es impossibla. Las datas prepausadas son doncas basadas sus la tipologia del mobilièr, en particular lo mobilièr litic o ceramic e mai tard metallic, o sus de metòdes de tipe radiocarbòni, aplicats al mobilièr fabricat a partir de materials organics, quand es disponible, o suls òsses trobats.
Es aital que foguèrem capables d'establir que lo dolmèns mai ancians trobats en Euròpa Occidentala an aperaquí 7 000 ans (5 000 AbC). Los darrièrs datan de la protoïstòria.
Dins d'autras regions del mond
[modificar | modificar lo còdi]L’Euròpa Occidentala es la region del mond que servís de referéncia pels dolmèns perque es l’endrech ont son a l’encòp los mai ancians e los mai nombroses. Es tanben aquí ont son estats mai estudiats. En Euròpa, se tròban tanben dins una mendre mesura a l'entorn de la Mar Negra (Bulgaria, Ucraïna, Crimèa, Georgia).
Africa del nòrd
[modificar | modificar lo còdi]Qualques dolmèns existisson dins lo nòrd del Marròc. En Argeria e Tunisia, los dolmèns son generalament concentrats dins de vastas necropòlis que pòdon inclure de centenats de monuments. Son essencialament de grands cofres megalitics que despassan rarament 3 m de long mas i a tanben de monuments similars a las tombas galariás dins la Granda Kabilia (Aït Raouna, Aït Garet).
Etiopia a tanben de tombas megaliticas.
Levant
[modificar | modificar lo còdi]De dolmèns pòdon èsser trobats al Levant, qualques unes lo long de la Val del Rift de Jordania (Nauta Galilèa en Israèl, las Nautats de Golan, Jordania, Liban, Siria, e lo sud-èst de Turquia.
Apertenon a una tradicion diferenta, pas ligada a aquela d'Euròpa. En particular, son d'Edat del bronze primièr puslèu que del neolitic tardiu. Lo long de l'escarpament oriental de la Val del Rift de Jordania, e dins los tucs de Galilèa, son subretot trobats dins d'amassas prèp dels establiments protourbans del primièr bronze (3 700–3 000 AbC), ont la geologia permet l'extraccion de lausas de talha megalitica.
Índia
[modificar | modificar lo còdi]
En Índia, los dolmèns foguèron bastits a partir del 2n millenari AbC fins a la mitat del 1èr millenari dC, fòrça en datant de l'Edat del fèrre.
Aqueles dolmèns o estructuras assimiladas («dolmenoïdes») èran de cambras funeràrias fachas de quatre ortostats e cobèrtas per una cinquena pèira, la pèira de cap. Qualques unes contenon divèrsas cambras d'enterrament, del temps que d'autres an un quadrangle escopat en laterita e revestit suls costats amb de lausas de granit.
De desenats de dolmèns a l'entorn de l'airal de l'ancian temple de Śiva (Temple de Thenkasinathan) a Kovilkadavu sus las ribas del riu Pambar e tanben a l'entorn de l'airal nomenat Pius nagar, e de pinturas de ròca sul penjal sud-oèst del platèu que domina lo riu an atirat de visitors.
De fragments d'urnas funeràrias son tanben disponibles dins la region còsta los dolmèns de l'Edat del fèrre. Aquò indica que qualques unes d'eles foguèron utilizats per l'enterrament de las rèstas de personas d'estatut social naut. D'urnas simplans èran utilizadas per l'enterrament de las rèstas de plebeus.
Extrèm Orient
[modificar | modificar lo còdi]
De dolmèns foguèron bastits en Corèa al 1èr millenari AbC, de l'Edat del bronze al començament de l'Edat del fèrre, amb aperaquí 40 000 que se tròban dins tota la peninsula Son subretot distribuits lo long de l'airal litoral de la Mar Oèst e sus de grands rius de la peninsula de Liaodong fins a Jeollanam-do.
En Corèa del Nòrd, son concentrats a l'entorn dels rius Taedong e Jaeryeong . En Corèa del Sud, se tròban en concentracions densas dins los bacins fluvials e dins l'airal de la còsta oèst. Se tròban subretot sus de planas sedimentàrias, ont son agropats en filas parallèlas a la direccion del riu. Los que se tròban dins las zònas montanhosas son agropats en direccion del tuc.
Indonesia es lo sol país del mond ont de dolmèns son encara bastits. A Sumba, aperaquí 100 son bastits cada an per de tombas collectivas segon la linhada. Lo vilatge tradicional de Wainyapu a aperaquí 1 400 dolmèns.
- ↑ 1,0 et 1,1 Pierre-Roland Giot (1992). Préhistoire en Bretagne : Menhirs et dolmens, Châteaulin (en francés). Éditions Jos Le Douaré. ISBN 9782855432014.
- ↑ Corret de la Tour d'Auvergne (1796–97). Origines gauloises. Celles des plus anciens peuples de l'Europe puisées dans leur vraie source ou recherche sur la langue, l'origine et les antiquités des Celto-bretons de l'Armorique, pour servir à l'histoire ancienne et moderne de ce peuple et à celle des Français. (en francés).
- ↑ 3,0 et 3,1 Jean Arnal «Petit lexique du mégalithisme» (en francés), 53, no 9, 1956, p. 518.
- ↑ «dolmen». A: Oxford English Dictionnary (en anglés) [1a. ed. 1897].
- ↑ Francis Favereau. «Dictionnaires bilingues» (en francés/breton). Edition Skol Vreizh.
- ↑ Office public de la langue bretonne. «TermOfis, banque de données terminologique» (en francés/breton).
- ↑ University of Wales - Trinity Saint David. «Geiriadur Welsh-English / English-Welsh On-line Dictionary» (en anglés/galés).
- ↑ «foclóire.ie, New English-Irish Dictionnary» (en anglés/gaelic).
- ↑ Jean L'Helgouach, (1965). Les sépultures mégalithiques en Armorique : (dolmens à couloir et allées couvertes) (Travaux du Laboratoire d'Anthropologie Préhistorique de la Faculté des Sciences).
- ↑ Claude Masset (1997). Les dolmens : Sociétés néolithiques et pratiques funéraires (en farncés). Éditions Errance. ISBN ISBN 2877721418.
- ↑ típe definit pèr J. Arnal e Y. Chevalier (Arnal 1963, Chevalier 1984)
- ↑ Bakker, JA (1992). The Dutch Hunebedden. University of Michigan.