Discussion Categoria:Geografia

Mudi lo tèxt segon a l'adreça : oc.wikipedia.org/Provincia de Namur Entà la vòsta participacion qui vien, escrivetz ua adreça atau : oc.wikipedia.org/NomDeuTèxt dens lo navigator, cliquejatz sus "edit" e metètz lo tèxt. Que'vs prègui de'm perdonar entà mon occitan, ne lo parli pas enqüera plan !!!

Pasha 16 mar 2005 à 07:56 (UTC)

Belgica: la província de Namur

Província de Namur

Una dei cinc províncias francofònas de Belgica, situada al sud. La província de Namur cobrís 3666 km² e sa poblacion s'enauça a 450 000 abitants. Son mèstre‑luòc es Namur (Nameur en wallon), e sei vilas importantas son Ciney, Dinant, Gembloux e Philippeville.

Geografïa fisica

La província s'articula a l’entorn del jonhent Sambra‑Mosa en quatre zònas, que tres s'estiron de cada part de la valada de la Mosa: l'Ardena, nalta planesa seuvatièra, de cada part de la Mosa francesa, culmina a l'èst d’aquesta a 505 m a la Crotz Scalha; la Fanha‑Famena (la Fanha a l'oèst e la Famena a l'èst), larja depression scistrosa ambé de pradas e de seuvas amb una benda calcària, o Calestiana, al contacte de l'Ardena e richa en fenomenes karstiques (baumas a Nismes, Han‑sur‑Lesse e Ròchafòrt); lo Condròz, una planesa faita d'una seguida de còlas gresosas (« tiges ») sovent ocupadas per de bòscs o de culturas e de depressions calcàrias (« chavées ») cobèrtas de champs e estiradas d'èst en oèst; la Hesbaye, una planesa cobèrta de sòus limonós propicis a la cultura del froment, de la bledaraba sucrièra, e del colzà.

Torisme e curiositats

Lo torisme es una activitat sostenguda dins la valada de Mosa e dins l’aire entremieg Sambra e Mosa (lacs de l'Eau d'Heure, abadias de Floreffa, Leffa e Maredsous...), las activitats industrialas son localizadas mai que mai de cada part dei valadas industrialas de Sambra e la Mosa (metallurgia, construccions mecanicas, industria chimica, veirariá), e dins la quita region de Gembloux (construccions mecanicas).

La província de Namur abrica un di sètis pus importants del paleolitic, la bauma de Spy, descobèrta en 1886. I a quauquas remarcablas glèisas romanicas (Celles, Hastière), de fortalesas imposantas (Corroy-le-Château, Poilvache, Montaigle, Vêves) e divèrs chastèls agradimentats de jardins a la francesa (Annevoie, Freyr). La província s'enaltura també d’avedre la sola facultat dei sciéncias agronomicas de Belgica (Gembloux).

Istòria

La província de Namur es una de las nòu províncias creadas per la Constitucion bèlga de 1831. Pus granda que lo reire-departament francés de Sambra e Mosa, s'es crescuda, al Sud, de territòris venent del departament deis Ardenas (tractat de Paris de novembre de 1815). Sei rasas correspondon pas a las del reire-comtat de Namur nimai a las de l'avescat creat sota Felipe II (1559).

Presentacion pel viatjador

La Mosa dintra en Belgica coma fa ‘na vesina, acompanhada longament per doas ribas francesas que cavan en tèrra belga l’entalha de Givet, sol endreit de França que parla enquèra wallon. Mas en província namuresa la Mosa sarà libra e irosa. Sarà ‘na rèina orlada de casaus e de chastèls, animada de batèus de plasença e de pescaires a la linha, florida, copada per lo rambalh gaujós dei restancas.

Leissa a man esquèrra la Francha Seuva e Oignies, lo vilatge dei veusas, que lors òmes morisson vers quaranta ans de la silicòsi di paumons, agantada dins leis ardesièras de Fumay.

La seuva ressontís de la destrau di boscatiers. Lis esclopaires de Cerfontaines e de Nismes lai venon quèrre la fusta per fabricar lis esclòps wallons, « les socques wallones », descoletadas coma d’escarpins, tengudas d’una benda de cuèr tachada de cobre.

L’Aiga Blancha, al nòrd, l’Aiga Negra al sud, se rejonhon al nòrd-èst, un pauc al nòrd de Nisme, per formar lo Vihoin, que contunha vers l’èst, per rejónher la Mosa.

Li senhors de Couvin, arran de l’aiga negra, aimavan chaçar pels gaspalhats poblats de lèbres e de chabròus, puèi ofrir dins lor chastèl ajocat is òrles de l’Aiga Negra de taulejadas qu’a laissat grand remembre. I a pas mai de senhor, i a pas mai de chastèl, mas demòra la « dukasse », la vòta de Couvin, vers la Sant Joan, que s’i minja aitant de pompas coma se’n vèi dins lei kermessas de Breughel : pompas al sucre, a la crèma, is agrassons, is agrimols, cuèita dins la forniau après la fornada de la setmana, e que les enfants tòrnan de la bocha del forn en se cramant a las platinas inquèra chaudas.

Nismes atira li campaires, a l’entorn de la gisclada de l’Aiga Negra, di gorcs dis Abannets e del Matricòlo. Li mai gausards se riscan dins lei baumas de l’Adugeoir.

Mariemborg pòrta lo nom de Maria d’Ongria, la sòrre de Carles Quint, que l’avia fait bastir al nòrd del jonhent de l’Aiga Blancha ambé l’Aiga Negra. Aviá pas qu’una pòrta e la cresián inexpugnabla, mas li Francés d’Enric lo Segond la prenguèron d’assalt e la rasèron.

Sèm pas qu’a la dintrada de la província e n’avèm ja toti lis aspets : païsatges de ribèiras e de bòsces, un mostier d’aquí d’alai, de fortalesas destruchas e de baumas misteriosas, d’aigas bojolantas que la ròcha engolís o fai gisclar de las prigondors.

Al mieg de tot aquò, la Mosa, pigra e mairenala, reculís dins son sen prigond lei ribèiras que s’i escampan, rendudas. Banha lo Prat dis Avocats d’Hastièra, qu’es lo verdier mai bèl de Belgica, s’espestilòga al pè del maine dels comtes de Florennas, cascalha puèi dins la robina que la mena a Waulsòrt.

Après Houyet, la vau s’estrechís e li rochàs se butasson. Aquò’s aquí que la Belgica tòca seis originas : ossamentas preïstoricas a Furfooz e Chaleux, e tot pròchi, leis ossamentas paleoliticas de Spy. L’Istòria contunha dins la mèma region. A Gomrieux, la pèirafita de la « Pèira que vira » nos fai imaginar de druides acampats. Rognées e Védrin an de cementèris galloromans. En Andena regnava una familha pepinida, ammé lors filhas qu’avián li noms dei santas verges del país: santa-Begga, santa Gudula, santa Amelbèrga. D’aquessas dròllas nasquèron puèi Pepin lo Brèu, Pepin de Herstal, Carles Martèl.

Tota la valada mosana e lei seuvas vesinas resontisson del galaup di quatre fraires Aymon perseguits per la rancura de l’Imperador Karle Mayne. Puèi, quò sarà Felipe de Borgonha que vendrà chastigar lei ciutats rebelladas, e qu’escamparà a la Mosa li cendres e li còs de lors aparadors. Puèi lo Francés envasís l’Ardena, d’Enric IV a Loís Quatòrge, puèi ambé li soldats de la Revolucion e li granadiers de l’Empèri. La Mosa lis arrestet pas gaire, coma arrestarà pas longtemps tampauc li regiments alemands de 1914 e lors tancs de1940.

Pasmens, de vilas a bèl esprèssi per la guèrra gardavan la Mosa : Mariemborg, Felipevila onde Napoleon passet la nueit amara que seguet la batalha de Waterloo. Sobre lis dos òrles se seguissián las torres-mèstras, li nalts barris merletats, lei ciutadèlas.

La de Dinant veguet mai de sang que totas leis autras : dos cents assalts e dezassèt sètis. Li Dinantés èron valents e batalhiers.

D’uèi Bouvignes es pas qu’una de sei borgadas, mas las doas localitats foguèron longtemps rivalas. Bouvignes èra del comtat de Namur, quand Dinant èra del principat de Lieja, sovent en garrolha ambé li Borguinhons.En 1466, Dinant resistet gloriosament al duc Philippe, e penget en efigia son filh, lo comte de Charolais. Aqueste s’embufet e venguet assetjar la vila ambé 30 000 òmes d’aquel còp. La prenguet e la pilhet durant tres jorns «  de tala sòrta que semblava qu’i aguèssa cent ans que la vila estava roïnada ». Li Borguinhons faguèron lhigar uèit cents Dinantés dos a dos per l’esquina, e lis escampèron pel flume.

Après aquela atrocitat la vila se relevet pasmens, mas li Francés venguèron l’atacar. Enric lo Segond faguet destoscar e chaplar lis abitadors dins lei quitas glèisias onde s’èran refugiats. Loís XIV esparnhet la vila. I faguet demorar Madame de Maintenon, que l’acompanha dins sas campanhas militaras, e venia prendre près de guela un moment de solaç quand lei lassièras del sèti de Namur li’n laissavan lo léser.

Dinant patiguet plan tanben de la guèrra de Quatòrge, mas se rescombeliguet. Èra tot-escaç relevada que la guèrra de 1940 la prenguet coma champ batalhier.

Pasmens, jaguda en riba de Mosa, la vila es una dei mai embelinairas de tota la valada, ambé sei charrèiras de bricas, sei botigas que dardalhon de cobres jaunes e rotges, lo miralh lise del flume que desdobla la siloeta de la glèisia de Nosta Dòmna e son campanal a bulbe que Victor Hugo comparava a una gigantesca pichèrra. Pasibla’s sa passejada long de l’aiga, a l’ombra de la falesa escalabèrta, fins la Ròcha de Bayard. S’aquò’s ben lo corsier di Quatre Filhs Aymon que copet lo rochàs d’un còp de bata per lor dobrir lo passatge ? S’aquò’s lo glasi de Renaud que fendet la muralha de pèira coma un romegàs ? Maudespièit li poètas, lis istorians fan li realistas e l’i veson puslèu l’òbra dis artilhiers de Loís Quatòrge, fasent petar la ròcha a la polvera, per elargir la rota e faire passar li canons.

Dinant es una vila gauda qu’aima pas remembrar si malurs. Sap aculir li toristas, ambé sei braçariás nombrosas, si restaurants de las toalhas blanchas, e sas pastissariás onde vendon de « couques ». Lei « cocas » del Dinant son pas lei cocas d’Auvernha, mas de pastissons de pan d’espécia plan sucrats, de la pasta un pauc pesuga e cachada, mas ambé de fòrmas variadas que fan de còps coma de bas-releus adornats de flors, de fruchs, de personatges o de païsatges. Li mòlles de « couques » son d’uèi de fusta de perier o de noguier. Dins lo temps èran de cobre.

Puèi la Mosa se fai larja e mondana per arribar a Namur. Vaquí leis isclas e la primièra restanca. E lo pont vièlh de Jambes. Namur a sa ciutadèla sobre lo rochàs, al dessús del jonhent ambé la Sambra que ven de l’oèst, de la província de Hainaut. Aquí demoravan li Gallés Aduatiques que se revoltèron en 57 abans Noste Sénher contra Juli Cesar e guel ne vendet 53 000 coma esclaus.

En 1692, Namur patiguet un long sèti, bailejat per Vauban. Loís XIV seguiá tot, de lònh, establit a la « Roja-Censa » pròchi Flawina, ambé Racine e Boileau, qu’i compauset una òda per celebrar la presa de la vila.

Mai tard, lis Olandés mudèron en ciutadèla lo vièlh « chastial » dels comtes. (D’uèi se ditz « le tchestiâ » en wallon). La severitat massissa di barris chaucha pas la vila vièlha, mas si-ben la corona coma un gròs joièl simple dins lei còimas sornas de la Marlanha, l’antiga seuva sagrada.

Namur a una crana glèisia-catedrala barròca : Sant Aubin. Conten un tablèu de Van Dyck e un de Jordaens, e darrier lo mèstre-autar un bojau de maubre negre chabís lo còr de Dòm Joan d’Austria, lo jove e gloriós vencedor di Turcs a Lepante.

Aquel bastard, que Carles Quint confesset a Felipe II sobre son lèit de mòrt, moriguet fetivament a las pòrtas de Namur, al camp de Bojas, a l’atge de trenta ans. Sopçonèron Felipe II d’avedre provocat aquela mòrt, per gelosiá di succès de son fraire, e lo perigòrd Brantòme afortís que lo jove eròi europèu foguet empoisonat per de « botinas prefumadas ».

Demòra pas grand causa de la vila de l’Edat Mejana, mas sa cara se retròba inquèra per moments dins lei charrèiras estreitas del barri de la Marcèla, dins sas pèiras d’ensinha escalpradas, e sobretot dins sei viergetas coronadas de flors artificialas dins lors bojaus. Asseguron que la que se tròba a la cantonada de la charrèira Sant Lop data del sègle Quinge.

Al temps de Carnavau, li gigants de Namur èron li mai vièlhs de Belgica, mas an disparegut en mai de 1940, quand lis Alemands faguèron cramar l’Ostau comunau.

I a pas mai que li vièlhs que se remembran que Namur aviá de tiancaires, de gents que se passejavan ajocats sobre aquessi tiancs, coma li pastres dei Landas. D’uni dison que la Mosa desbondava sovent e que laissava de nitas, e que sis òrles gaulhavan, e que lis abitadors devián donc s’ajocar sobre li tiancs per s’enfangar pas. Quau sap ? D’autri contan una brava legenda. Lo comte Jehan aviá assetjat la vila que morissiá de fam. Aquela mandet d’emissaris per demandar mercé. Mas lo comte embufat respondet : « Pas cap de perdon ! que me lo venguessiatz demandar de pè, a chaval, en barca o en charri ! »

L’endeman, lo comte vesiá s’aturar de son camp li notables de la vila, ajocats sobre de tiancs, « ni de pè, nimai a chaval, nimai en barca, ni en charri. » Riguet, e la bona umor li essent venguda, faguet la patz ambé la vila. Desenant, i aguet pus cap de regausissença a Namur que remembrèssa pas l’incident. Li Namurencs se faguèron tant biaissuts dins l’art de chaminar tiancats qu’inventèron de quitas danças e de jòcs, que fasián sobre lo feirau Sant Romieg, e iquaus assistèron Carles Quint e sis archiducs.

Li darriers tiancaires que podretz veire son pas que de figurants pro pietres venguts per animar lei fèiras. Lo vièlh Namur passa a las trèvas.

Irosament, Namur garda ben son encant un pauc dormissent, dins sei charrèiras orladas d’ostaus de brica plan roja, sei finèstras gentament adornadas, sa passejada a la ciutadèla, seis ombrinas frescas durant li jorns d’estiu, son Teatre de verdura, e son casinò en riba de Mosa.

Garda tanben sa cosina, bensai la pus fina de Belgica, ambé seis especialitats : leis « avisanças » que son de friands folhetats e claufits de charn, la « jôte » o pureia de caulet, l’ensalada de « crêtons » (de lard gras fondut dins lo vinagre e versat sobre la mai tendra lachuga), la pompa de ris e sobretot lo peis a l’escavesca, anguila o luci, peis de la Mosa, coma que saia, prefumat de bon vinagre, de ferigola, d’escalòta, de cibola, de jolverd, de giròfla, d’estragon e de pebre de Caiena, senç delembrar lo chuc de mai d’un citron. Bevon pas mai la « keute », la biera d’òrdi de Namur, mai blonda e amara que deguna auta, mas qu’es estada destronada per lei bièras industrialas, liurada a camionats dins lei braçariás de la charrèira de Fèrre.

La província de Namur a la tradicion dei « marchas », que tòcon lei fibras mai prigondas de la sensibilitat populara, per lor mescladissa de caractèr religiós e militar. Lei mai famosas son las de Walcourt, Foy Notre-Dame, Fòssas o Gerpinas.

Se semblan totas pels profanes. Se tracha de passejar sobre un chamin mai o mens long lei relíquias d’un sant o una estatua venerada, dins un cortègi de bandièras e de fanfaras, sota la proteccion d’una escòrta petaradanta e colorada de soldats del dimmèrgue.

Aquel biais de faire ven d’una necessitat repetida. Leis armadas d’invasion foguèron nombrosas a passar per la valada mosana. Se compausavan de mercenaris, que rebalavan sovent ammé guessi concubina o ben femna e enfants. Chaliá noirir tot aquel monde, e la sòlda venia pas regulièrament. Li soldats minjavan lei bèstias di païsans e lor panavan tot çò que pareissiá de valor. Per se gandir d’aquessas rapinas, li vilatges avián degut formar de milícias, assabentadas a la lèsta del manejament de las armas, onde metián toti lis òmes que podián portar la pica o lo mosquet. Aquessas milícias avián de bailes, lo baile del vilatge o l’aubanèl de l’endreit. Chargats de l’autoritat, volián n’avedre lei marcas exterioras, e se carrèron lèu de quèpis, espanletas, galons. Lis òmes volguèron s’equipar tanben, a lors despens o li de la comuna ; e coma chaliá ben qu’aquela despensa sirviguèssa tanben en periòde de patz, coma li valents gardas civiques, qu’èron sovent a la pena, meritavan plan tanben d’èsser a l’onor, la costuma s’establiguet soleta de faire participar la milícia en granda tenguda e en formacion de combat ai regausidas comunalas. La mai brilhanta, qu’atrasiá lo mai de monde, èra la vòta, la fèsta parroquiala, ambé sa procession.

Aquessas processions sortissián de còps de l’auta man del barri protector de la glèisia, – coma a Fòssa, Walcourt, Gerpinas e Foy – ambé lors relíquias preciosas, que podián afiscar la cobeitat di soudards, o la furor dis iconoclastas calvinistas quand lei guèrras religiosas li faguèron venir di País Bas. Alèra li milicians prenguèron lo fusilh per acompanhar Nosta Dama o lo sant patron de la parròquia, e puèi que rebalavan lo mosquet, ne’n faguèron usatge per espaurugar li possibles panaires e agressors, e per se faire ausir. Res enebrís pas tant coma lo crepitament e l’odor de la polvera, li Chinés o sabián ja. La fola picava dei mans, lis enfants trepinhavan d’estrambòrd, e la procession n’èra dos còps mai genta.

Las encausas an disparegut, mas lis efets demòran. Li soldats dei marchas de uèi son pasmens pas de simples figurants engatjats per l’escasença, son de gents del país. N’i a de totas las edats, e coma s’equipon a lors despens e a l’aflat de lor fantasiá, lis unifòrmas son variats. Li granadiers d’empèri an gardat la favor gràcia al shakò e lo gente dolman de sotachas. Mas quand li Francés fasion la guèrra d’Algeria, li Turcs de fantasiá e li zoaus faguèron d’amators. Lei foncions d’oficier se vendon a l’enquant e l’òsca es pro nalta. Se tracha pas solament de pagar son grade, chau amai n’èsser digne, e la màger part dis oficiers de marchas venon regulièrament a Namur prendre quauquas leiçons alprès d’un sergent de mestier per poder ambé l’autoritat convenenta faire portar las armas e formar li rengs. Li rites son ancians e li respèctan menimosament. A Walcourt, lis òmes del vilatge de Daussois chaminon primiers per que son estats li sols qu’an pas jamai mancat la procession. La quita annada 1815, a la velha de Waterloo, quand leis armadas francesas, anglesas, alemandas, enfetavan la region, Daussois mandet per gardar Nosta Dama un caporau e quatre òmes en jargau, que portavan pas qu’un brautgi en mena de fusilh. A Fòssas, li Malonés an dreit a la darrièra salva, e permeton pas que se traiguèssa après guessi, la mendra desparada.

La Glèisia es pas totjorn plan contenta d’aquela intrusion de l’armada, ambé sa desplegada rambalhosa e encombranta d’unifòrmas, d’òrdres bramats e sas petadas de mosquetariá. La procession i ganha en pintoresque çò qu’i pèrd en reculiment e fervor. Mas li « marchadors » se laisson pas menar per lo bot del nas. La fola d’alhors aima plan si soldats. Se passiona tanben per lors manòbras, e guessi las tòrnon faire complasentament, pas solament lo jorn de la fèsta e l’endeman, mas tanben divèrs dimenges a l’avança, coma entrinament. Tot aquò, de segur, s’asaiga abondosament de bièra e de genibre. Mai d’un anticlericau feron, e que minja de curat tot lo sant clame de l’annada, mancariá pasmens pas, lo jorn de la procession, de venir presentar leis armas davant la glèisia e de traire de petadas de fusilh en l’onor de la vierge e dels sants.

I a una medalha especiala que decèrnon i vièlhs qu’an marchat sèt còps a Fòssas. Coma aquela procession se fai pas que cada sèt ans, sèt preséncias representon quand mèma mieg sègle de fidelitat. Amai li medalhats espèron ben que tala constança lor sarà comptada al cèu. Un còp un capelan demandava a un òme, cristian mas pechador, çò que fasiá pel Bon Dieu, e l’òme respondet amb’ innocéncia e sens galejar : « Marchi cada annada a Walcourt ! »

De segur lei glèisas de marcha son sovent plan ancianas. La de Fòssa a coma aquò una collegiada del sègle XI, amb un còr remarcable, barrat per una pòrta de cobre ajorat, cap d’òbra di dauradiers de Dinant.

Walcourt es sota lo signe de la Verge. Sa glèisia anciana a lo campanal en bulbe, d’ardesa negra, tan caracteristique de la valada mosana. La verge miraclosa d’argent ciselat es la reproduccion d’una estatuia primitiva faita per sant Matèrne. La legenda afortís que la portèron al cau d’un pibol durant un encèndi, mas que daprès l’estatuia refuset de quitar son abric tant qu’una abàdia sariá pas faita an aquel endreit precís. Se bastiguet l’Abàdia del Jardinet, que s’es espatarrada desempuèi. L’aure tanben es mòrt. Mas cada annada l’estatuia d’argent quita sa chapèla e s’arrèsta un moment près d’un rolh argentiu de pibol, mentre que li cantiques s’enauçan, mieg cobèrts per lo fuòc rodelant di fusilhs, e que l’odor de la polvera s’apària i fums blus que montan dis encensòris.

La procession de Fòssas prevista per 1914 se faguet pas qu’en decembre de1918, tanlèu la vila deliurada. Dos generaus anglés e belcòp d’oficiers aligats i assistiguèron. Aquò foguet probablament unique d’i veire de soldats vertadiers, mas podián pas èsser tant marciaus, ni plens de tant d’estrambòrd coma li « turcs » e li gronhards di vint e dos vilatges que cada sèt ans se recampan a Fòssas.