Veire la font de Compausat quimic

{{Dialècte Provençau}}
{{1000 fondamentals}}

[[File:Chromium(III)-oxide pigment.jpg|thumb|right|Una mòstra d'[[oxid de cròme (III)]], exemple de compausat quimic.]]

Lei '''compausats quimics''' son de substàncias quimicas puras compausadas d'[[atòm]]s d'au mens dos [[element quimic|elements quimics]] diferents. Leis atòms que constituisson aqueleis assemblatges son liats entre elei per de [[liame quimic|liames quimics]] ([[liame ionic|ionics]], [[liame covalent|covalents]]...). Coma substància pura, lei compausats quimics an de proprietats fisicoquimicas caracteristicas que permèton de leis identificar. Pòdon èsser transformats per [[reaccion quimica]] en d'autrei compausats quimics.

Lei compausats quimics son l'objècte de classificacions variadas. La pus modèrna es aquela dau [[Chemical Abstracts Service]] qu'atribuís un numerò d'identificacion unica a cada preparacion quimica. Pasmens, per de rasons de comoditat, d'autrei classificacions contunian d'èsser utilizadas. La pus importanta es aquela que diferencia lei substàncias organicas (compausats a basa de [[carbòni]] e d'[[idrogèn]]) e lei compausats inorganics (lo rèsta).

== Definicion ==

[[File:CRC Handbook of Chemistry and Physics 83rd.JPG|thumb|right|Lo ''[[CRC Handbook of Chemistry and Physics]]'' es un obratge que contèn lei caracteristicas de miliers de compausats quimics.]]

Tota substància quimica constituïda de dos ò de plusors tipes d'[[atòm]]s diferents ([[element quimic|elements quimics]]) dins una proporcion estequiometrica fixa pòu èsser dich « compausat quimic ». Aquela proporcion es exprimida dins la [[formula quimica]]. L'[[aiga]], substància facha de dos atòms d'[[idrogèn]] e d'un atòm d'[[oxigèn]], a per exemple, la formula bruta H<sub>2</sub>O. De mai, aquelei compausats an una estructura quimica unica e definida qu'es mantenguda en plaça per una organizacion espaciala deis atòms que son liats entre elei per de [[liame quimic|liames quimics]]. Lei proprietats fisicquimicas d'aqueleis estructuras son caracteristicas e pòdon permetre l'identificacion d'un produch pur gràcias a la mesura de certanei paramètres. Per exemple, un ponch de fusion a 0 °C e un ponch d'ebulicion a 100 °C sota una pression de 1 atm son de proprietats pròprias a l'[[aiga]]. En causa d'aquela proporcion clarament definida, aquelei compausats pòdon èsser convertits, per [[reaccion quimica]], per formar d'autrei compausats. 

De règlas de nomenclatura son estadas definidas per lei societats de quimistas per identificar pus aisament lei diferents compausats. La principala, fòrça utilizada per lei substàncias [[quimia organica|organicas]], es aquela de l'[[Union Internacioanala de Quimia Pura e Aplicada]] (IUPAC). Existís tanben lo numerò CAS, gerit per lo [[Chemical Abstracts Service]], que permet de definir una numerò d'identificacion unic per cada produch o preparacion quimic.

== Classificacions ==

=== Classificacion segon lo tipe de liame ===

{{Article principal|Ligam quimic}}

La natura dau [[liame quimic]] que permet d'unic leis [[atòm]]s d'un compausat es un premier critèri permetent de definir tres categorias principalas :
* lei [[liame ionic|liames ionics]] son de liames fòrts que resultan de la pèrda o dau gasanh d'un o de plusors [[electron]]s per un [[atòm]]. Dins lo cas d'una pèrda, l'atòm vèn un [[ion]] cargat positivament ([[cation]]) e dins lo cas contrari, vèn un [[ion]] cargat negativament ([[anion]]). Aqueu tipe de liame s'establís generalament quand i a una gròssa diferéncia d'[[electronegativitat]] entre lei dos atòms (mai de 1,7 sus l'[[escala de Pauling]]).
* lei [[liame covalent|liames covalents]] son de liames fòrts que resultat que partiment d'electrons per dos atòms afin de crear un pareu d'electrons liants. Aqueu tipe de liame s'establís generalament quand la diferéncia d'[[electronegativitat]] entre lei dos atòms es febla o moderada (mens de 1,7 sus l'[[escala de Pauling]]).
* lei [[liame metallic|liames metallics]] son de liames fòrts qu'asseguran la coesion dei [[metau]]s. En premiera aproximacion, leis electrons se desplaçan liurament entre lei [[cation]]s que forman lo ret cristallin.
* lo [[Ligam covalent de coordinacion|liame covalent de coordenacion]] es un liame onte leis electrons permetent l'establiment dau liame vènon d'una entitat unica dicha [[ligand]].

=== Compausats organics e inorganics ===

Fins a la sintèsi de l'urèa realizada per [[Friedrich Wöhler]] (1800-1882) en 1828, lei [[quimia|quimistas]] supausavan l'existéncia d'una separacion clara entre lei compausats presents dins leis [[organisme]]s vivents e lo rèsta dei substàncias conegudas. Aquela teoria foguèt a l'origina dei tèrmes « [[quimia organica]] », que s'interessava a l'estudi dei compausats dau premier grop, e « [[quimia inorganica]] », cargada de la recèrca sus lo segond. Pasmens, lei trabalhs de Wöhler mostrèron lo caractèr erronèu d'aquela distincion, çò que durbiguèt la via a la recèrca sus lei compausats sintetics.

Se la separacion es uei considerada coma caduca per l'ensemble de la comunautat [[sciéncia|scientifica]], es conservada per l'usatge. D'efiech, lei dos domenis son pauc mesclats dins leis aplicacions de la [[quimia]] modèrna. Per de rasons de simplificacion, l'ensenhament a tanben gardat la separacion.

=== Compausats naturaus, sintetics e artificiaus ===

Un autre distincion tradicionau de la [[quimia]] es basat sus l'origina dei compausats quimics e sus sa preséncia dins la natura :
* lei compausats naturaus son lei substàncias dirèctament eissidas d'un procès naturau. Per exemple, es lo cas de la [[vanillina]] qu'es extracha de la [[vanilha]] naturala.
* lei compausats sintetics son lei substàncias, presentas dins la natura, que son obtengudas per un procès quimic uman. Lei produchs naturaus e sintetics son identics e es impossible de lei diferenciar<ref>Aquò es verai per un compausat unic. Pòu èsser faus dins lo cas d'una mescla de produchs car lei procès industriaus son sovent mens precís que lei procès naturaus.</ref>. Un exemple es la [[vanillina]] industriala.
* lei compausats artificiaus son lei substàncias produchas en [[laboratòri]] o per l'[[industria quimica]] qu'existisson pas dins la [[natura]]. Es lo cas d'un nombre important de [[medicament]]s.

=== Classificacion per estructura ===

[[File:Paracetamol-skeletal.svg|thumb|right|Exemple de molecula, lo [[paracetamòl]], que contèn de liames quimics e d'estructuras particulas (un cicle aromatic, un liame doble, un grop foncionau [[fenòl]] e un grop [[amida]]).]]

Es possible de classar lei compausats per la natura de son estructura. Dins aqueu cas, son estudiats la preséncia de cicles, lo nombre d'atòms dins aquelei cicles, la preséncia de liames quimics dobles o triples, la preséncia de liames de coordenacion... Aqueleis observacions son importantas car permèton generalament d'identificar lei sites reactius dei compausats.

=== Classificacion per grops foncionaus ===

{{Article principal|Grop foncional}}

Aqueu tipe de classificacion es principalament utilizat en [[quimia organica]] ont es tradicionau. Pasmens, de còps, pòu s'observar en [[quimia inorganic]] onte de familhas de substàncias existisson tanben. D'exemples de grops foncionaus organics son donats dins lo tablèu aicí dessota :

<gallery widths="85px" heights="120px" perrow="6">
Fichièr:Alkyne general.svg|[[Alquin]]
Fichièr:Alcohol-(general)-skeletal.png|[[Alcòl]]
Fichièr:Ether-(general).png|[[Etèr]]
Fichièr:Amino-group-primary-2D-flat.png|[[Amina]]
Fichièr:Aldehyde2.png|[[Aldeïd]]
Fichièr:Ketony.svg|[[Cetona]]
Fichièr:Carboxylic-acid-skeletal.png|[[Acid carboxilic]]
Fichièr:Ester-general.png|[[Estèr]]
Fichièr:Carbamoyl-group-2D.png|[[Carbamida]]
Fichièr:Azo-group.png|[[Azoderivat]]
Fichièr:Nitro-group.png|[[Nitro]]
Fichièr:Sulfoxide.png|[[Sulfoxid]]
</gallery>

== Descripcion dei grops principaus de compausats organics ==

{{Article principal|Quimia organica}}

=== Idrocarburs ===

{{Article principal|Idrocarbur}}

Leis [[idrocarbur]]s son de compausats fachs d'[[atòm]]s de [[carbòni]] e d'[[idrogèn]]. Son de natura variada e existís mai d'un sistèma de classament :
* leis idrocarburs saturats an una cadena carbonada unicament constituïda de [[liame quimic|liames quimics]] simples ([[alcan]]s...).
* leis idrocarburs insaturats an una cadena carbonada amb au mens un liame doble o triple ([[alcèn]]s, [[alcin]]s, [[aromatic]]s...).
* leis idrocarburs aciclics son fachs de brancas linearas.
* leis idrocarburs aliciclics an un cicle compausat de liames quimics simples ([[cicloexan]]...).
* leis idrocarburs aromatics ([[benzèn]]...).
La màger part deis [[idrocarbur]]s son d'origina naturala e son produchs per l'[[petroquimia|industria petroliera]]. Pasmens, existís de [[reaccion quimica|reaccions]] que permèton de preparar d'idrocarburs a partir d'autrei compausats [[quimia organica|organics]] e de catalizaires especiaus. Lei pus frequents son la [[reaccion de Wurtz]], la [[reaccion de Wolff-Kishner]] e la [[reduccion de Clemmensen]].

D'idrocarburs pòdon s'utilizar dirèctament coma [[combustion|combustible]] ([[metan]], [[etan]]...), [[carburant]] ([[octan]]...) o [[solvent]] ([[benzèn]]...). D'autrei, generalament pus complèxs, pòdon servir de reactius dins de procès de sintèsi de [[molecula]]s sinteticas ([[medicament]]s...).

=== Alcòls ===

[[Fichièr:Propan-1-ol.svg|thumb|right|Representacion d'un alcòl.]]

{{Article principal|Alcòl}}

Leis [[alcòl]]s son de compausats [[quimia organica|organics]] que se caracterizan per la preséncia d'un grop –OH liat a un [[atòm]] de [[carbòni]] tetravalent. Lei règlas de nomenclatura li atribuisson lo sufix « -òl ». Se parla d'alcòl primari, segondari e terciari s'un, dos o tres radicaus son estacats a l'atòm de carbòni. Certaneis alcòls simples pòdon s'obtenir per la transformacion de [[sucre]]s durant de [[Reaccion quimica|reaccions]] de [[fermentacion]]. Lei pus complèxs son sintetizats per idratacion d'[[idrocarbur]]s eissits dau [[rafinatge dau petròli]].

Leis [[alcòl]]s son de [[molecula]]s utilizadas dins mai d'una sintèsi organica. D'efiech, sei proprietats [[acid|acidobasicas]] e nucleofilas permèton de realizar una gama larga de reaccions coma de [[substitucion nucleofila|substitucions nucleofilas]] (permetent de produrre d'idrocarburs alogenats), de reaccions de desidratacion (permet de produrre d'[[alcèn]]s) e de reaccions d'[[esterificacion]]. Es tanben possible d'[[oxidacion|oxidar]] un alcòl per formar un [[acid carboxilic]].

=== Etèrs ===

[[File:Ether-(general).png|thumb|right|Estructura generala d'un etèr.]]

{{Article principal|Etèr}}

Leis [[etèr]]s son son de compausats [[quimia organica|organics]] de formula generala R–O–R' amb R e R' de [[grop alquil|grops alquil]]. Lei règlas de nomenclatura li atribuisson lo sufix « -il » qu'es apondut a la racina eissida dau nom de l'[[alcan]] correspondent. Dins lei condicions normalas de temperatura e de pression, leis etèrs son sovent de [[liquid]]s volatils. Existís tres procès principaus per lei sintetizar a partir de reaccions sus d'alogenoalcans ([[sintèsi de Williamson]] ò [[substitucion nucleofila]] SN1 entre un alogenoalcan e un [[alcòl]]) o a partir de la desidratacion d'un alcòl.

La polarizacion dau [[liame quimic]] C–O e lei doblets non liants sus l'[[atòm]] d'[[oxigèn]] dònan una reactivitat importanta ais etèrs que son sovent considerats coma de substàncias instablas :
* la rompedura dau liame C–O es obtenguda en preséncia d'un compausat permetent d'estabilizar lo grop R–O<sup>–</sup>. Per exemple, es lo cas d'un alogenoalcan. Aquela dificultat – relativa – per obtenir la partença dau grop R–O permet d'utilizar la fabricacion d'etèrs per protegir de foncions alcòl.
* lei doblets de l'[[atòm]] d'[[oxigèn]] e lor reactivitat permèton l'aparicion de proprietats de basa de Brønsted e de Lewis.

=== Aldeïds ===

[[File:Aldehyde.png|thumb|right|Estructura generala d'un aldeïd.]]

{{Article principal|Aldeïd}}

Leis [[aldeïd]]s son una familha de compausats [[quimia organica|organics]], de formula generala R–C(H)=O, que son de derivats d'[[alcòl]]s. La nomenclatura li dònan lo sufix « -al » que remplaça lo sufix « -òl » de l'[[alcòl]] d'origina. Son obtenguts per oxidacion d'[[alcòl]]s primaris. Dins l'industria, l'oxidant principau es lo [[dioxigèn]] e l'usatge de catalisaires es necessari. Un caufatge entre 400 e 600 °C es requist. En [[laboratòri]], se pòdon utilizar d'oxidants « doç » que permèton de melhorar lo mestritge de la sintèsi ([[dicromat de potassi]], [[reactiu de Sarett]]...).

Es egalament possible d'obtenir d'aldeïds a partir d'[[alcèn]]s segon dos autrei procès :
* lo procès oxo permet de tractar d'alcèns, en preséncia de [[monoxid de carbòni]], per obtenir d'aldeïds amb una cadena principala de 3 a 19 [[atòm]]s de [[carbòni]]. Una aumentacion de la pression (10 a 100 bars), de la temperatura (40 a 200 °C) e un catalizaire son necessaris.
* lo procès d'ozonolisi qu'es basat sus la reaccion d'alcèns e d'[[ozòn]] en preséncia d'un reductor coma lo [[dimetilsulfur]].

Leis aldeïds son de substàncias importantas en sintèsi organica. Son implicats dins l'[[acetalisacion]] (produccion d'un diòl), dins una reaccion amb un [[reactiu de Grignard]] (obtencion d'un alcòl segondari), dins la [[reaccion de Wittig]] (transformacion d'una liason C=O en C=C) e dins de reaccions de reduccion coma la [[reduccion de Clemmensen]] o la [[reduccion de Wolff-Kishner]].

=== Cetonas ===

[[File:General struct ketone group.svg|thumb|right|Estructura generala d'una cetona.]]

{{Article principal|Cetona}}

Lei [[cetona]]s son un grop de substàncias [[quimia organica|organicas]], de formula generala R–CO—R', que son de derivats d'[[alcòl]]s. Lei règlas de nomenclatura li atribuisson lo sufix « -ona » que remplaça lo sufix « -òl » de l'alcòl d'origina. Son obtengudas per [[oxidacion]] d'un [[alcòl segondari]]. Dins l'[[industria]], s'utiliza lo [[dioxigèn]], de procès de desidrogenacion catalitica o lo [[procès de Wacker-Hœchst]]. De caufatges e de catalizaires son totjorn necessaris. En [[laboratòri]], de metòdes pus doç pòdon èsser més en òbra coma l'oxidacion per lo [[dicromat de potassi]], per lo [[reactiu de Jones]] o per lo [[reactiu de Sarett]]. Es egalament possible de sintetizar de [[cetona]]s gràcias a l'ozonolisi d'[[alcèn]]s (en utilizant un reductor), a l'idrolisi d'alcins en preséncia d'un catalizaire a basa de [[mercuri (element)|mercuri]] o a la [[reaccion de Friedel-Crafts]] sus un compausat aromatic.

Lei cetonas son d'intermediaris de sintèsi utils car pòdon participar a un nombre fòrça important de reaccions :
* l'[[acetalisacion]] amb dos [[alcòl]]s per produrre un [[diòl]].
* la reaccion amb un [[reactiu de Grignard]] per formar un [[ion alcoolat]] terciari.
* la [[reaccion de Wittig]] que permet de transformar un liame doble C=O en liame doble C=C.
* la [[reaccion de Shapiro]] onte son utilizadas per sintetizar lei reactius necessaris a la reaccion ela meteissa.
* de reaccions de reduccion amb lo [[diidrogèn]] (per produrre un alcòl).
* d'autrei reaccions de reduccion coma la [[reduccion de Clemmensen]] o la [[reduccion de Wolff-Kishner]].
* d'addicions nucleofilas amb d'[[idrur]]s per produrre d'ions alcoolat.
* la [[cetolisacion]] que designa la condensacion de doas cetonas.
* l'[[oxidacion de Baeyer-Villiger]] que permet de transformar una [[cetona]] en [[estèr]].

=== Acids carboxilics ===

[[File:Carboksyl oh.svg|thumb|right|Estructura generala d'un acid carboxilic.]]

{{Article principal|Acid carboxilic}}

Leis [[acid carboxilic|acids carboxilics]] son una familha de compausats [[quimia organica|organics]], de formula generala R–COOH, derivats deis [[alcòls]]. Lei règlas de nomenclatura li atribuisson lo sufix « -oïc » que remplaça lo sufix « -òl » de l'alcòl d'origina. Lo nom es precedit per lo tèrme « acid ». Existís plusors metòdes possibles per obtenir d'acids carboxilics :
* oxidar un alcòl, un [[aldeïd]] o un [[alcèn]].
* idrolizar un [[estèr]] ([[saponificacion]]) o un [[nitril]].
* faire reagir un [[reactiu de Grignard]] e de [[dioxid de carbòni]].
* realizar una [[sintèsi malonica]].
Leis acids carboxilics pòdon reagir a partir :
* dei doblets non liats situats sus seis [[atòm]]s d'[[oxigèn]] ([[basa de Lewis]]).
* dau [[carbòni]] centrau qu'a de proprietats electrofilas.
* de l'atòm d'[[idrogèn]] qu'es [[acid]].

=== Estèrs ===

[[File:Ester-general.svg|thumb|right|Representacion generala d'un [[estèr]].]]

{{Article principal|Estèr}}

Leis [[estèr]]s son de compausats [[quimia organica|organics]] derivats d'un [[acid carboxilic]]. Son caracterizats per un grop format d'un [[atòm]] de carbòni liat per un liame doble a un [[atòm]] d'[[oxigèn]] e per un liame simple a un grop alquoxi. La representacion generala d'un estèr es de tipe R-COO-R'<ref>Pasmens, totei leis oxoacids [[quimia organica|organics]] e [[quimia inorganica|inorganics]] an la possibilitat de crear un [[estèr]] e existís d'estèrs amb d'atòms d'[[azòt]] (estèrs nitrics), de [[fòsfor]] (estèrs fosforics)...</ref>. Lei règlas de nomenclatura destrian dos cas :
* se lo grop estèr es prioritari, la cadena principala (aquela de l'acid carboxilic) remplaça lo sufix « -oïc » de l'[[acid]] per « -oata » e la cadena segondària reçaup lo sufix « -il ».
* se lo grop estèr es pas prioritari, existís dos cas :
** lo prefix « R-oxicarbonil- » permet d'indicar un liame establit per lo grop carbonil amb la cadena principala.
** lo prefix « aciloxi- » permet d'indicar un liame establit per l'[[oxigèn]].
Lo metòde de sintèsi pus frequent deis [[estèr]]s es la reaccion d'[[esterificacion]] entre un [[acid carboxilic]] e un [[alcòl]]. Pasmens, es lenta e reversibla. D'autrei reaccions foguèron donc cercadas. Lei pus eficaç remplaçan l'[[acid carboxilic|acid]] per un [[clorur d'acil]] o un [[anidrid d'acid]].

Leis [[estèr]]s son fòrça utilizats per sei proprietats odorosas. Per exemple, l'[[etanoat de butil]] es conegut per son odor de [[banana]]. Un autre interès deis [[estèr]]s es lor [[saponificacion|capacitat de reagir]] amb una [[basa]] fòrta per fabricacion de [[sabon]].

=== Amidas ===

[[File:Amide-general.png|thumb|right|Representacion generala d'una [[amida]].]]

{{article principal|Amida}}

Leis [[amida]]s son de compausats [[quimia organica|organics]] derivats d'un [[acid carboxilic]]. Son caracterizadas per la preséncia d'un [[atòm]] d'[[azòt]] liat a un [[grop carbonil]]. Per leis amidas aciclicas, lei règlas de nomenclatura li atribuisson lo nom de l'acid carboxilic correspondent amb lo remplaçament dau sufix « -oïc » per la terminason « -amida ». Per leis amidas ciclicas, lo nom es aqueu de l'[[alcan]] ciclic precedit per lo prefix « aza- » e acabat per lo sufix « -ona ».

Leis [[amida]]s son generalament sintetizadas a partir de l'[[acid carboxilic]] o de l'[[amina]] correspondents. Leis equilibris son pauc favorables a la formacion deis amidas e es donc necessari de trobar un mejan per lo desplaçar. Une tecnica frequenta consistís a « activar » l'[[acid]] amb una etapa que permet de lo transformar en [[clorur d'acil]]. L'utilizacion d'un [[anidrid d'acid]] es tanben un metòde simple que permet d'obtenir una amida gràcias a una [[reaccion quimica|reaccion]] amb una [[amina]].

La reactivitat deis [[amida]]s es febla. Per lei faire reagir, es generalament necessari de lei caufar o d'utilizar un catalizaire poderós per lei redurre per tornar formar l'[[acid carboxilic]] e l'[[amina]]. La formacion d'una amida a donc un interès per protegir de foncions quimicas durant una sintèsi complèxa.

=== Aminas ===
{{Article principal|Amina}}

Leis [[amina]]s son de compausats [[quimia organica|organics]] derivats de l'[[amoniac]]. Son eissits de la partença d'un atòm d'[[idrogèn]] e de son remplaçament per un grop carbonat. Descubèrtas en 1849 per lo quimista francés [[Charles Adolphe Wurtz]] (1817-1884), foguèron inicialament dichas « alcaloïds artificiaus ». Lei règlas de nomenclatura li atribuisson lo sufix « -amina » se lo grop amina es prioritari es lo prefix « amino- » dins lo cas contrari. Se parla d'amina primària, segondària o terciària s'un, dos o tres radicaus son liats a l'atòm d'[[azòt]]. Existís tanben d'aminas aromaticas e alifaticas. 

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto"
! Amina primària || Amine segondària || Amine terciària
|-
| [[Fichièr:Primary-amine-2D-general.png|100px|primary amine|center]]  || [[Fichièr:Secondary-amine-2D-general.png|100px|secondary amine|center]] || [[Fichièr:Amine-2D-general.png|100px|tertiary amine|center]]
|}

Leis [[amina]]s son generalament obtengudas per [[alquilacion]] d'aminas de reng inferior : l'alkilacion de l'[[amoniac]] permet d'obtenir una amina primària que pòu èsser alquilada en amina segondària que pòu èsser alquilada en amina terciària. La perseguida de l'alquilacion mena a la formacion d'un sau d'amonium quaternari.

L'atòm d'[[azòt]] es a l'origina dei proprietats quimicas deis aminas. D'efiech, aquel atòm a un doblet non liant, çò que conferís a la [[molecula]] un caractèr basic e nucleofil. De mai, dins lo cas deis aminas primàrias e segondàrias, lo liame N–H pòu se rompre. Aqueleis aminas presentan donc una [[acid]]itat febla que li permet de reagir amb de basas fòrtas coma leis [[organomagnesian]]s.

<gallery>
File:Methylamine.svg|Representacion de la [[metilamina]].
File:Pentan-2-amine 200.svg|Representacion dau [[2-aminopentan]]
</gallery>

== Descripcion dei grops principaus de compausats inorganics ==

{{veire|Quimia inorganica}}

=== Idrurs ===

{{Article principal|Idrur}}

L'[[ion idrur]] correspond a l'[[anion]] [[idrogèn]] H<sup>–</sup>. Per extension, lo tèrme « idrur » designa un compausat quimic format d'[[idrogèn]] e d'un [[element quimic]] mens [[electronegativitat|electronegatiu]]. Existís plusors tipes diferents d'idrurs. Lei pus utilizats en [[quimia]] son leis idrurs ionics (o idrurs salins) que son utilizats per produrre de [[basa]]s fòrtas (NaH, CaH<sub>2</sub>). Pasmens, i a egalament d'idrurs covalents sovent volatils, d'idrurs metallics que son l'objècte de recèrcas per i estocar d'[[idrogèn]] e d'idrurs polimerizats.

=== Oxids ===

[[Fichièr:CharniereRouillee.JPG|thumb|right|Lo [[Rovilh (oxid)|rolh]] es un oxid de fèrre.]]

{{Article principal|Oxid}}

Leis [[oxid]]s son de compausats [[quimia inorganica|inorganics]] entre l'[[oxigèn]] e un [[element quimic|element]] mens [[electronegativitat|electronegatiu]]. Contèn donc teoricament l'[[anion]] O<sup>2-</sup>. Son de substàncias frequentas. Per exemple, un nombre important de [[minerau]]s terrèstres son d'oxids coma lo [[corindon]] (oxid d'[[alumini]]). La natura de l'oxid varia segon l'element associat amb l'oxigèn. Pòu èsser [[molecula]]ra ([[aiga]], [[dioxid de carbòni]]...) o cristallina ([[oxid de calci]]...).

Una proprietat importanta deis oxids es sa capacitat de reagir amb l'[[aiga]] per formar d'[[acid]]s. Aqueu caractèr aumenta amb l'[[electronegativitat]] de l'element associat amb l'oxigèn. Lo cas pus extrèm es aqueu de l'[[acid percloric]] e son pKa de -8. Dins lo sens invèrs, d'[[element quimic|elements]] pauc electronegatius entraïnan la formacion de basas fòrtas coma l'[[oxid de sòdi]] Na<sub>2</sub>O que sa reaccion amb d'[[aiga]] permet de produrre de [[soda]] NaOH.

Leis [[oxid]]s son tanben ben presents en [[metallurgia]]. D'efiech, coma la màger part dei metaus fòrman aisament d'oxids en preséncia de [[dioxigèn]], una etapa de crematge a sovent luòc au començament d'un procès de preparacion d'un metau. Permet d'oxidar lo [[minerau]] iniciau que contèn sovent de [[sulfat]]s, de [[carbonat]]s o d'autrei compausats ionics. L'interès es que la metallurgia deis oxids es ben mestrejada, çò que facilita leis etapas seguentas dau procès. En revènge, la formacion simpla d'un oxid pòu venir un problema se l'oxid es pauc solid. Lo cas pus conegut es aqueu deis oxids de [[fèrre]] que desgradan pauc a pauc lo metau, çò que necessita la fabricacion d'[[aliatge]]s especiaus o la mesa en plaça de proteccion.

=== Acids inorganics ===

{{Article principal|Acid}}

Leis [[acid]]s [[quimia inorganica|inorganics]] son de compausats susceptibles d'entraïnar la liberacion d'un [[proton]] (definicion de Bronsted) o d'acceptar un doblet d'[[electron]]s (definicion de Lewis). Son de compausats fòrça importants de la [[quimia]] en causa de sa reactivitat. Son definits doas familhas principalas d'acids inorganics :
* leis [[idracid]]s an ges d'[[oxigèn]] dins son estructura moleculara. Son generalament d'[[idrur]]s d'[[element quimic|elements]] non metallics coma un [[alogèn]]. Lo liame quimic entre l'[[idrogèn]] acid e lo rèsta de la [[molecula]] es sovent polarizat, çò que facilita sa rompedura. D'exemples d'idracids son l'[[acid fluoridric]] HF, l'[[acid cloridric]] HCl o lo [[sulfur d'idrogèn]] H<sub>2</sub>S.
* leis [[oxoacid]]s an un atòm d'[[oxigèn]] dins sa molecula. Son generalament lo resultat de l'idratacion d'un [[oxid]]. Lor formula de basa es H<sub>x</sub>XO<sub>y</sub> amb X un element quimic. Dins una tala configuracion, la preséncia de l'oxigèn polariza lei liasons quimicas que pòdon aisament se rompre. D'exemples d'oxoacids son l'[[acid boric]] H<sub>3</sub>BO<sub>3</sub>, l'[[acid cloric]] HClO<sub>3</sub> o l'[[acid sulfuric]] H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>.

=== Idroxids ===

{{Article principal|Idroxid}}

Leis [[idroxid]]s son de compausats [[quimia inorganica|inorganics]] que contènon l'[[anion]] HO<sup>–</sup>, generalament liat a un [[cation]] [[metal]]lic. Fòrça presents dins l'environament terrèstre, aquelei substàncias pòdon aisament formar de basas en causa de la polarizacion dau liame entre l'[[anion]] HO<sup>–</sup> e lo rèsta de la [[molecula]]. L'exemple pus conegut es l'[[idroxid de sòdi]] (o [[soda]]) NaOH qu'es una basa fòrta utilizada dins mai d'una aplicacion industriala.

=== Saus ===

{{Article principal|Sal (quimia)}}

Lei [[sal (quimia)|saus]] son de compausats [[ion]]ics de [[cation]]s e d'[[anion]]s que forman un produch neutre e sensa carga electrica clara. Aqueleis ions son generalament [[minerau]]s mai existís d'ions organics susceptibles de participar a la formacion de saus coma leis ions acetats CH<sub>3</sub>COO<sup>–</sup>. Lei solucions de saus dins l'[[aiga]] son dichas [[electrolit]]s. Conductritz de l'[[electricitat]], an d'aplicacions importantas en [[metallurgia]] car permèton sovent de melhorar la puretat.

Segon la formula generala e lei proprietats dau sau, son definits :
* lei saus simples que son lo resultat de l'associacion d'un [[cation]] eissit d'una basa e d'un [[anion]] eissit d'un [[acid]]. L'exemple pus conegut es lo [[clorur de sòdi]] NaCl.
* lei saus acids contènon d'atòms d'[[idrogèn]] acids. Un exemple es l'[[idrogenocarbonat de sòdi]] NaBCO<sub>3</sub>.
* lei saus multiples (dobles, triples...) son eissits de la solidificacion de solucions contenent de mesclas d'[[ion]]s.

=== Complèxs ===

[[File:Hexol-2D-wedged.png|thumb|right|Representacion simplificada d'un complèx.]]

{{Article principal|Complèx (quimia)}}

Un [[complèx (quimia)|complèx]] es un compausat poliatomic format d'un o de plusors entitats independentas (ions o moleculas) en interaccion. Es sovent constituït d'un [[cation]] [[metal]]lic enviroutat per de compausats anionics o neutres, dichs ligands, que deslocalizan una partida de lor densitat electronica sus lo compausat centrau. L'estudi dei complèxs es importanta en quimia deis organometallics o en bioquimia car son frequents dins lei solucions aigassosas.

=== Organometallics ===

{{Article principal|Organometallic}}

Leis [[organometallics]] son una familha de compausats fòrça importants en sintèsi. Son caracterizats per la preséncia d'un [[liame covalent]] entre un [[atòm]] de [[carbòni]] e un atòm [[metal]]lic. Lo carbòni pòu faire partida d'una molecula inorganica, coma lo [[monoxid de carbòni]], mai generalament es liat a un [[idrocarbur]]. Lei metaus son variats mai lei pus importants son lo [[magnèsi]], lo [[liti]], lo [[coire]], lo [[zinc]], l'[[estanh (element)|estanh]], lo [[bòr]] e lo [[silici]]. Existís tanben d'organometallics contenent un atòm de coire e un atòm de liti.

== Legislacion ==

Fòrça compausats quimics pòdon aver d'efiechs positius o negatius sus la santat o l'environament. Per aquela rason, son l'objècte de reglementacions particularas regardant lor produccion, lor transpòrt, lor venda, lor transformacion, lor etiquetatge, lor reciclatge e lor eliminacion. Dins l'[[Union Europèa]], aqueu quadre es definit per la directiva [[REACH]] que prevetz tanben l'organizacion d'assais per determinar la toxicitat de cada substància. Pasmens, d'autrei reglementacions importantas existisson coma l'ADR que precisa lo quadre generau per lo transpòrt de produchs quimics dins lo mond o coma lei règlas de seguretat professionala que determina lei mejans de proteccion de metre en plaça dins una entrepresa.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Atòm]].
* [[Chemical Abstracts Service]].
* [[Element quimic]].
* [[Grop foncionau]].
* [[Ion]].
* [[Liame quimic]].
* [[Lista de compausats quimics]].
* [[Lista de compausats inorganics]].
* [[Lista de compausats organics]].
* [[Molecula]].
* [[Quimia]].
* [[Quimia inorganica]].
* [[Quimia organica]].
* [[Reaccion quimica]].
* [[Taula periodica]]
</div>

=== Bibliografia ===

* G. Chabot, J.-L. Riendeau et coll. (Zumdahl, S. S. and S. A.), ''Chimie Générale 3ème édition'' (Chemistry 7th édition ), Éditions CEC Quebecor Media (Houghton Mifflin Company), 2007.
* G. Chabot, J.-L. Riendeau et coll. (Zumdahl, S. S. and S. A.), ''Chimie des solutions 3ème édition'' (Chemistry 7th édition ), Éditions CEC Quebecor Media (Houghton Mifflin Company), 2007.
* Robert Siegfried, ''From elements to atoms: a history of chemical composition'', American Philosophical Society, 2002.

=== Nòtas e referéncias ===
<references/>

=== Liames extèrnes ===
* [https://web.archive.org/web/20080416124947/http://portalserver.unepchemicals.ch/publications/forms/all.htm Publicacions ONU] sus los produits quimics
* [http://www.cas.org]. Lo registre CAS conten mes de 50 milions de compausats.
* [https://web.archive.org/web/20130411023847/http://chemfinder.cambridgesoft.com/ Chemfinder]
* [http://www.rdchemicals.com/ R&D Chemicals]
* [http://chem.sis.nlm.nih.gov/chemidplus/ ChemIDplus]
* [http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/ PubChem]
* [https://web.archive.org/web/20071016164904/http://physchem.ox.ac.uk/MSDS/ Material Data Safety Sheets]

{{Portal|Quimia}}

[[Categoria:Compausat quimic|*]]