Veire la font de Bastida (vila)

{{Entèsta label|AdQ}}
[[Image:Monpazier 2.jpg|thumb|Bastida de [[Mont Pasièr]] ([[Dordonha (departament)|Dordonha]])]]
[[Image:Montauban - La Place Nationale.jpg|thumb|La plaça de [[Montalban]], pasmens fondada en [[1144]]]]
[[Image:Villeneuve sur lot place et fontaine.jpg|thumb|Ostals dels sègles XV a XX subre la plaça a [[Vilanuèva d'Òlt]] ([[Òlt e Garona]])]]
Una '''bastida''' es lo nom que designa tres a cinc cents<ref>Alain Lauret, ''Bastides, villes du Moyen Âge'', éditions Milan, 1988, {{ISBN|2-86726-356-5}}, page 9</ref> vilas nòvas fondadas en  [[Occitània]] entre [[1222]] e [[1373]], despartidas sus 14 departaments actuals. Entre la [[Crosada dels Albigeses]] e la [[Guèrra de Cent Ans]], aquestas fondacions respondèron a d'unas caracteristicas comunas d'òrdre economic, politic e arquitectural, correspondent a un vam urban excepcional en Euròpa a aquesta epòca. Se pòt citar entre las mai conegudas o caracteristicas las bastidas de [[Montflanquin]], [[Mont Pasièr]], [[Granada (Nauta Garona)|Granada]], [[Miranda]] o ben encara [[Liborna]] e la vila bassa de [[Carcassona]].

== Definicions d’una bastida ==

Etimologicament, lo mot ''bastida'' ten un sens fòrça larg que concernís una bastison qu'es a se faire, recenta e d'importància indefinida. Lo mot ''bastida'' dins los tèxtes medievals prenguèt diferentas significacions segon los periòdes. Es solament a partir de 1229 aperaquí que lo tèrme prenguèt lo sens de « vila nòva » - bastida sive population. 

Al sègle XIX, comencèt l'estudi istoric de las bastidas. L'istorian Félix de Verneilh definís las bastidas coma : «... de vilas nòvas bastidas tot d'un còp,  jos l'empèri d'una sola volontat, etc. ». Alcide Curie-Seimbres] tornarà prene aquesta definicion en la precisar : « Las bastidas foguèron totas fondadas ''a novo'', d'un sol còp, a una data precisa, sus un plan preconcebut, generalament unifòrme, e aquò dins lo periòde d'una centena d'ans (1250-1350) ». Enfin, per Odon de Saint-Blanquat, « una vila es una bastida quand los tèxtes relatius a sa fondacion la qualifiquen aital » (1941).

Aital las grandas caracteristicas de las bastidas son :
* una bastida es una vila ;
* existéncia d'un acte fondador ;
* existéncia de tèxtes originals.

[[Image:F07.Domme.0007.JPG|thumb|right|upright=0.75|Mercat cobèrt de [[Doma]] ([[Dordonha (departament)|Dordonha]])]]

A mai, apareis uèi que las bastidas son pas realament de fondacions ''a novo'', coma o ditz Curie-Seimbres. D'efièch, lo terren causit per son implantacion se situava pas generalament dins un luòc desèrt. S'agissiá sovent :
* siá de vilatges absorbits ;
* siá d'un luòc mitic ;
* siá d'un grand caireforc que s'i debanava ja un negòci a d'unes moment de l'an.

Se podriá apondre que la bastida es un [[lotejament]] que sa dimension es fixada per son conceptor e depend de la plaça que deu ocupar dins un [[malhum urban]] general. Las bastidas son l'expression d'una volontat medievala fòrça innovanta d'adobament del territòri.

La bastida se vei redusida a una vila pichona de plan en damièr, amb plaça centrala, mercat e cobèrts, creada per l'associacion de dos poders ([[pariatge]]) e dotada de costumas e libertats. Aqueste imatge estereotipat es ben tròp reductor per definir lo fenomèn istoric complèxe e evolutiu de las bastidas. 
 
Uèi son d'acòrd per dire que s'agissiá de luòcs nòus d'establiment per de grops de populacion de tòca agricòla, comerciala o politica. 

D'unes, coma François-Xavier Tassel <ref> ''Les bastides ou la quête de la Jérusalem terrestre'')<TASSEL François-Xavier, Les bastides ou la quête de la Jérusalem terrestre, in Cahiers de l’association Les Amis de Roger Girard n° 4, Télètes, Paris, 2009</ref>, a partir d'una analisi urbana fondada sus la semiologia de l'espaci, veson dins aquel modèl unic per l'epòca, una responsa politica e sociala originala, de reorganizacion dels territòris d'Occitània subre la basa d'un projècte politic novator que preniá en compte l'especificitat d'un mitan fortament marcat pels Catars e subretot per la demanda sociala e politica locala que favorizèt son influéncia.
{{Clr|left}}

== Luòcs d'implantacion de las vilas nòvas ==

Cap a l'an Mil, en rason d'una demografia creissenta, un grand movement d'urbanisme se desvolopèt dins [[Euròpa]] tota. En [[Catalonha]], se bastisson las ''vilas novas''. En [[Alemanha]],  los ''gründungstädte'', e en [[Itàlia]] los ''borghi nuovi''. L'Euròpa Centrala tanben vei nombrosas fondacions en [[Polonha]] actuala e en [[Boèmia]]. En Occitània, débuta lo vam dels "castelnaus", de las "salvetats" e enfin de las bastidas. Mas la bastison d'aquestas darrièras serà un movement d'una amplor inegalada, e subretot planificada e organizada.

Durant l'Edat Mejana, [[Occitània]] es una zona de bregas entre los reis de França e d'Anglatèrra, pr'amor del [[Ducat d'Aquitània]] e del [[comtat de Tolosa]]. Es aquí que van sorgir durant 150 ans aqueles vilatges novèls, sonats bastidas, al fial de las governàncias e dels conflictes. De [[Liborna]] a [[Carcassona]], e de [[Rodés]] al [[Lo Mont de Marsan|Mont]], catòrze departaments franceses actuals èran concernits, correspondent a una vasta zona de {{unitat|50000|km|2}}. 

Malgrat l'interès geopolitic de las bastidas, las bastidas son implantadas tanben en foncion del relèu, de la qualitat dels sòls e de la preséncia vitala d'aiga. De vocacion agricòla e economica, avián tanben d'assegurar la prosperitat dels novèls abitants, sonats los '''poblants'''<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, Glossaire page 349.</ref>.

D'unas bastidas s'establisson pasmens subre de posicions defensivas fòrtas, coma [[Hastings]], [[Monthòrt]], [[Vaths (Shalòssa)|Vaths]], [[Pimbo]], [[Miramont de Guiana]]... D'autras son entre los dos, mejanament dobèrtas e protegidas, coma esitantas. Per exemple : [[Sent Justin (Lanas)|Sent Justin]], [[Casèras]]... Mas la majoritat s'implanta dins de vals sens accident. Qualques exemples serián : [[Granada (Nauta Garona)|Granada]], [[Vilafranca de Roergue]], [[Toloseta]], [[La Bastida de Shalòssa]] e [[Dur Hòrt-Baishen|Dur Hòrt]].

== Fondadors ==

Personatges de reng naut, los fondadors de las bastidas se pòdon classar coma seguís <ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, pages 55 à 70</ref> :

* los [[Lista dels comtes de Tolosa|'''comtes de Tolosa''']]:  [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]] e [[Anfós de Peitieus]]
* los [[Lista dels monarcas de França|'''reis de França]]''':  [[Loís IX de França|Loís IX]], [[Felip III de França|Felip III lo ardit]], e [[Felip IV de França|Felip lo Bèl]],
* los [[Lista dels sobeirans angleses|'''reis d'Anglatèrra''']]:  [[Enric III d'Anglatèrra|Enric III]], [[Edoard Ièr d'Anglatèrra|Edoard I{{èr}}]], [[Edoard II d'Anglatèrra|Edoard II]] e [[Edoard III d'Anglatrra|Edoard III]],
* los '''grands subordenats''', coma los [[senescal]]s Doat Alaman, Eustache de Beaumarchès e Jean de Grailly, agissent al nom e per lo compte de son sobeiran,
* los '''senhors locals''', amb entre autres los [[Lista dels comtes de Fois|comtes de Fois]], los [[Lista dels comtes de Comenge|comtes de Comenge]], los [[Astarac|comtes d'Astarac]]
* las '''autoritats religiosas''', coma d'avesques o d'abadiás.

== Rasons de las fondacions ==

Prenent sens dobte exemple sul vam dels castels nòus e de las [[salvetat]]s, los fondadors desvolopan las bastidas per maitas rasons que se pòdon classar del biais seguent :

* '''politicas''' : per exemple, citarem lo besonh d'afirmacion del comte de Tolosa als limits de sas ancianas tèrras  a la seguida de la Crosada dels Albigeses , o encora l'antagonisme francoanglés que butèt Anfós de Peitieus a fondar de bastidas al limit del ducat d'Aquitània. L'implantacion del poder reial francés sul comtat de Tolosa annexat foguèt tanben una rason de fondacion, tot coma lo besonh d'autonomia d'unes senhors.
* '''economicas''' : la mesa en valor de bosigas o de bòsques pas esplechats es una de las rasons economicas. De mai lo desvolopament de las fièiras e dels mercats dins las nòvas bastidas es lo biais de percebre de revenguts consequents per los fondadors.
* '''demograficas''' : l'agropament de las demoranças espargidas motivèt las fondacions, tot coma lo desplaçament de populacion aprèp l'avaliment d'un castèl nòu.
* '''securitàrias''' : la proteccion de las populacions de la tochinariá e dels conflictes per lo senhor es una causa complementària d'unas bastisons.

== Situacion al sègle XII e al començament del sègle XIII ==
=== Situacion sociala ===

[[Imatge:Place.bastide.Montpazier.png|thumb|left|Cornièra a [[Mont Pasièr]] ([[Dordonha (departament)|Dordonha]])]]
La societat de l’epòca es mai que mai rurala. Los païsatges son fòrça individualizats. La tèrra es devesida en tot pichons [[país|païses]]. Los mai grands son a l'epòca [[Peirigòrd]], [[Carcin]] e [[Roergue]] mas que presentan una unitat tota relativa. Los autres païses, subretot en [[Gasconha]], son nombroses e tenon una espandida redusida, gerits per d'innombrables senhors.

Totjorn en Gasconha, mas tanben dins lo sud de Peirigòrd, los païsans son mièg nomadas, e migran de qualques quilomètres quand la tèrra o los bòsques son abenats. Dins la region tolosana al contrari, la tèrra es mai [[fertilitat|fertila]] e cultivada dempuèi l'Antiquitat. Vilas e vilatges [[antiquitat|antics]], amb sos menestrals, contribuisson a l'enriquiment de la [[borgesiá]] locala.

Aquesta epòca correspond pasmens a una fòrta pujada de la [[demografia]], començada cap a l'an Mil. Aital la fondacion dels vilatges nòus citats pus aval, coma los castèl nòus e las [[salvetat]]s pòrta una primièra responsa a aquesta creissença de populacion. Al sud-oèst, una immigracion temporària cap a [[Catalonha]], a [[Reialme de Navarra|Navarra]] e a [[reialme d'Aragon|Aragon]] s'apond al fenomèn. Après una baissa entre [[1180]] e [[1220]], ligada a la [[Crosada dels Albigeses]], la natalitat tòrna aumentar lèu-lèu e la creacion de las bastidas va correspondre a aquesta demanda nòva d'urbanizacion.

=== Situacion politica ===

[[Image:Blason Languedoc.svg|thumb|upright=0.5|Armas dels comtes de Tolosa]]
Lo [[drech feudal]] es installat dempuèi mantun sègles. Après un periòde d'invasion e d'insecuritat ([[Sarrasins (pòble)|sarrasins]], [[vikings]]), los senhors encargats de la proteccion dels pus febles se metèron a bastir de castelars pus consequents e pus defensius. La feudalitat instituiguèt tanben las nocions de [[vassal|vassalatge]] e de senhoratge. Aital totes los senhors occitans del sud-oèst de la França actuala èran [[vassal]]s del [[Lista dels reis de França|rei de França]], siá directament, siá per l'intermediari dels grands feudals, coma [[Raimon V de Tolosa|Raimon V]], comte de Tolosa, o [[Alienòr d'Aquitània]], duquessa d'[[Aquitània]], comtessa de [[Peitieus]] e [[Lista de las reinas de França|reina]] de França.

Los senhors de l'epòca son de dos tipes :

* '''Senhors laïcs :''' son de [[Nòblesa|nòbles]] que pòrtan proteccion a la populacion que viu subre sas tèrras. Per fin d'èsser realament dissuasiu fàcia als autres senhors vesins, an de far fòrça despensas militaras (castèl, garnison). Aital se bastiguèron de nombroses castelars dins la region. A l'entorn d'aqueles '''[[Castèlnau (omonimia)|castèls nòus]]''' se desvolopèron de vilatges que ne se pòt sovent encara uèi deduire l'origina de per son toponim : ''[[Lo Casterar e Verdusan]]'', ''[[Castèlnòu d'Arri]]'', ''[[Bèl Castèl]]'' o ''[[Castelnòu e La Capèla]]''. Lo site d'implantacion es totjorn defensiu, sovent quilhat. Al centre del castèl nòu se tròba una [[donjon|torre]], demorança senhorala e pòste d'observacion. Los ostals son sarrats a l'entorn, en crear un [[urbanisme]] amb plans pichons e carrièras tòrtas.

* '''Senhors religioses :''' òmes de [[Glèisa Catolica|glèisa]], son ròtle es tanben d'assegurar la proteccion de las populacions, mas o fan d'un biais diferent. La [[securitat]] es garantida per la [[dissuasion]] : la menaça d'[[escomenge]]. D'efièch, las tèrras de la Glèisa e subretot los vilatges qu'an l'estatut de '''[[salvetat]]s''' son protegits en drech per la [[patz de Dieu]]. A la dintrada e als [[caireforc]]s pus frequentats d'aquestas tèrras,  es implantada una [[crotz (simbòl)|crotz]], que marca lo limit d'un espaci [[sacrat]]. Quand se passa aquestas bòrnas, cal depausar las armas. Lo tèrme de ''salvetats'' se retròba encara uèi dins fòrça noms de vilatge e es un testimòni de son [[istòria]], coma ''[[La Sauvetat]]'', ''[[La Sauve]]'' o de vilatges qu'an pres le nom d'un [[sant]]. Per çò qu'es de l'urbanisme, las formas son fòrças semblablas a las dels castèls nòus. Los ostals se sarran a l'entorn del [[santuari]] central, luòc vertadièrament inviolable. Dins aquel santuari, lo [[campanal]] es generalament bastit coma una [[torre]] o un [[donjon]] e sovent la glèisa es fortificada. Una pòrta pesuga, de pichonas doberturas [[Arquitectura romanica|romanicas]], de murs espesses amb [[contrafòrt]]s fasián mestièr dins aquestes temps trebolats.

[[Image:Map France 1180-fr.svg|thumb|Mapa politica en [[1180]]]]

Un eveniment major anava determinar l'avenidor politic de la region. D'efièch lo [[18 de mai]] de [[1152]] <ref>Alain Decaux & André Castelot, ''Histoire de la France et des français'', éditions Plon, 1971, tome II  page 146.</ref>, dos meses après l'anullacion del sieu maridatge amb [[Loís VII de França|Loís VII]] rei de França, Alienòr d'Aquitània, duquessa d'[[Aquitània]], se tornèt maridar amb [[Enric II d'Anglatèrra|Enric Plantagenèst]], futur Enric II rei d'Anglatèrra. Per aquesta union, Alienòr portèt a son novèl marit sas tèrras d'Aquitània, que s'espandissián de [[Léger (riu)|Léger]] fins als [[Pirenèus]]. La region venguèt alara una tèrra de conflictes entre los reialmes de França e d'Anglatèrra.

Cal tanben notar los ligams familials dels comtes de Tolosa amb las dinastias francesa e anglesa. D'efièch, [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]] comte de Tolosa, aviá per maire [[Joana d'Anglatèrra (1165-1199)|Joana d'Anglatèrra]], filha d'[[Enric II d'Anglatèrra|Enric II]] e sòrre del [[Ricard Ièr d'Anglatèrra|Rei Richart d'Anglatèrra]], e  per grand-maire paternala, [[Constança de França (1128-1176)|Constança de França]], sòrre de [[Loís VII de França|Loís VII]], rei de França.

D'un autre latz, un sistèma de [[carta]]s se desvolopèt abans l'aparicion de las bastidas. S'agís de documents escrits que i son estipulats los dreits e devers dels estatjants, los dreches e devers de la comuna e las redevenças que la [[populacion]] se deu aquitar. Aquesta aima melhor aquel sistèma mens arbitrari e de mai en mai de senhors adoptèron aquestas cartas. Tre lo sègle XII, [[Autvilar]] e [[Montalban]] an ja de [[carta de costuma|cartas de costumas]] e  un començament de [[pariatge]]s, aisinas [[drech|juridicas]] que permetràn e facilitaràn l'espelida de las bastidas.

La penetracion del [[drech roman]] dins lo [[bacin (riu)|bacin]] de [[Garona]] coïncidiriá amb un grand movement d'afranquiment [[vila|urban]] e de creacion de bastidas.

=== Situacion religiosa ===

Dos faits importants marcan aquesta epòca. D'en primièr, Tolosan e Lengadòc vegèron s'establir e espelir lo [[catarisme]], que trobèt dins la region las condicions socioculturalas favorablas a son desvelopament. 

E en [[1121]], lo papa [[Calixte II]] faguèt de [[Sant Jacme de Compostèla]] una vila santa, gaireben a paritat amb [[Jerusalèm]] e [[Roma]]. Aquitània e Tolosan se vegèron traversar per divèrses camins de [[romavatge]]. Dins las vilas s'establiguèron los [[avesque]]s e de [[monastèri]]s [[cistercian]]s s'implantèron pels campèstres. Lo monde, fòrça religioses, daissavan sovent a sa mòrt una part de sas tèrras a la Glèisa, que venguèt lèu lèu una granda proprietària.

== Periòdes de fondacion de las bastidas ==
=== Periòde comtal (1222-1249) ===

Pels istorians, la primièra bastida fondada foguèt [[Còrdas]] en [[1222]] per [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]] <ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 9</ref>. S'es sovent privilegiat l'an 1144, an de fondacion de [[Montalban]] per [[Anfós Jordan]], comte de Tolosa, coma començament de l'èra de las bastidas. Mas la bastison de Montalban es considerada uèi coma un eveniment isolat, e mai qu'excepcional e innovant (situacion, plan organizat e privilègis acordats), mas sens ligam precís amb las fondacions massissas dels dos sègles seguents. D'autres vilatges, coma [[Sant Felitz de Lauragués]] fondat en [[1167]] e [[Lausèrta]] fondat en [[1194]] poirián pretendre al títol de « primièra bastida ». Mas l'an [[1222]], an de fondacion de [[Còrdas]], correspond mai a un vam de bastison, iniciat pel novèl comte de Tolosa Raimon VII. A mai, la fondacion de las bastidas se situa dins de tradicions pus ancianas, d'en primièr anticas amb las fondacions de [[colonia]]s, puèi medievalas amb las fondacions de [[salvetat]]s iniciadas per [[Guilhèm Ièr d'Aquitània]] o [[Guiral d'Orlhac]]. [[Image:Bastides - 1 - carte comtale avec limtes comté.jpg|thumb|upright=2.0|Mapa de las bastidas fondadas per [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]] entre 1222 e 1249]]

La fin del sègle XII correspondèt a un periòde transitòri, desbocant subre los eveniments tragics de la [[Crosada dels Albigeses]]. De per son oposicion a la ierarquia catolica e amb la tolerància del comtat de Tolosa, los [[catarisme|catars]] se vegèron condemnats coma  [[eretgia|erètges]] per la [[Glèisa Catolica Romana]]. Per tal de los eliminar, la Glèisa Catolica utilizèt d'en primièr la predicacion e lo debat doctrinal, puèi la fòrça. Aital, la [[Crosada dels Albigeses]], predicada per [[Innocenci III]], foguèt menada per [[Simon IV de Montfòrt|Simon de Montfòrt]] al cap dels barons e comtes franceses a partir de [[1209]] durant un [[decenni]]. Lo rei de França [[Felip August]] i participèt pas, qu'èra ocupat a combatre los angleses en Normandia. Aquesta crosada aguèt per consequéncia, en mai lo fach d'avalir lo [[catarisme]], d'aflaquir los poders locals dels [[Lista dels comtes de Tolosa|Comtes de Tolosa]], al profièch dels [[capecians]] que s'establiguèron per longtemps dins la region. L'objectiu èra tanben de restacar lo [[comtat de Tolosa]] a la corona de França, per sas riquesas e sa posicion estrategica fàcia a las tèrras aquitanas del rei d'Anglatèrra.

Pasmens en 1222, en plena Crosada dels Albigeses, a la succession del sieu paire [[Raimon VI de Tolosa|Raimon VI]], [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]] comte de Tolosa cercava d'afortir son autoritat en crear las primièras bastidas de [[Còrdas]] e de [[Castèlnòu de Montmiralh]]<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, pages 12 ET 369</ref>. Las establiguèt en [[Albigés]], tèrra macada per la Crosada.

[[Image:RaimondVIIToulouse1242.jpg|thumb|Sagèl de [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]]]]

Mas lo [[Tractat de Meus de 1229|Tractat de Meus]] en [[1229]] sagelèt l'avenidor del [[comtat de Tolosa]]. [[Albigés]] foguèt copat en dos al long de Tarn, l'èst del comtat annexat al [[reialme de França]] mentre que l'oèst demorava al Comte de Tolosa Raimon VII. Èra previst dins lo tractat lo maridatge de la filha del comte de Tolosa, [[Joana de Tolosa|Joana]], amb [[Anfós de Peitieus]], fraire de [[Loís IX de França|Sant Loís]] rei de França, e l'annexion del rèsta del comtat al Reialme de França a la mòrt d'Anfós de Peitieus. Lo comtat de Tolosa èra doncas vodat a desaparéisser.

Mas, après 1229, Raimon VII, e mai aguèsse un poder aflaquit, contunhèt lo desvolopament de las bastidas als limits de sos ancians [[fèu]]s, venguts alavetz domenis reials<ref>Gilles Bernard, ''L'aventure des bastides'', éditions Privat, 1993, {{ISBN|2-7089-9073-X}}, pages 50 & 51</ref>. Aquestas bastidas foguèron fondadas subretot subre las rotas entre Tolosa e Albi, amb Montalban per limit al nòrd. Se pòdon citar [[La Bastida de Lèvis]], [[Vilanòva de Vera]], [[L'Illa d'Albigés]] o encora [[Buset de Tarn]]<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, pages 355 à 357 et 369 à 370</ref>. Qualques fondacions excentradas d'Albigés constituisson una minoritat, per contrariar lo comte de Fois ([[Montesquiu de Volvèstre]], [[Le Hosseret]]).

=== Periòde anfosin (1249-1271) ===

A la mòrt de [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]] en [[1249]], [[Anfós de Peitieus]], fraire de [[Loís IX de França]], venguèt comte de Tolosa. Pendent sos vint ans de règne (1250-1270), Anfós de Peitieus fondèt cinquanta quatre bastidas<ref>Robert Ducluzeau. Alphonse de Poitiers - Frère préféré de Saint Louis. La Crèche : Geste éditions, 2006, ISBN 2-84561-281-8, pages 150 à 153</ref>.

[[Image:Bastides - 2 - carte alphonsine 1249 à 1259.jpg|thumb|upright=2.0|Mapa de las bastidas fondadas per [[Anfós de Peitieus]] entre 1250 e 1259 (triangles negres)]]

Aqueste esfòrç de fondacions correspondèt a una evolucion politica dins la region. D'efièch, en litigi amb lo [[Lista dels reis d'Anglatèrra|rei duc]] a l'oèst per Agenés e lo [[Lista dels comtes de Fois|comte de Fois]] al sud del comtat, Anfós de Peitieus aviá una volontat de colonizacion de las largas vals al sud de Tolosa e cap a Agen. Per aquestas doas regions frontièras, decidiguèt la bastison de bastidas nòvas, coma [[Montrejau de Gers]] en [[1255]]. Lo meteis an, la fondacion de [[Senta Fe la Granda|Santa Fe]], pròche Bordèu, èra una escomesa pel rei d'Anglatèrra.

Un autre [[Tractat de París (1259)|Tractat de París]] en 1259 apasima la situacion politica provisòriament, en reconéisser als [[Plantagenèst]]s la possession de [[Bordèu]], de [[Peirigòrd]] e de [[Gasconha]]. Pasmens, aqueste tractat prevesiá dins una clausula particulara qu'Agenés e [[Carcin]] revendrián pas al rei d'Anglatèrra qu'après la mòrt de [[Joana de Tolosa]] sens descendéncia. En aprofechar aquesta situacion, Anfós de Peitieus contunhèt après lo tractat la creacion de bastidas dins las dichas regions, coma [[Castilhonés]], [[Vilareal]], e [[Aimet]].

A aquesta epòca comença tanben de se dessenhar un ais de comunicacion important entre Tolosa e [[París]] cap a [[Còrdas]] e [[Vilafranca de Roergue]]. S'agís tanben de creacion politica que fasián seguida a l'arribada dels [[capecians]] dins la region. Aital, la bastison de [[Vilafranca de Roergue]] en [[1252]] respondèt a la necessitat d'Anfós d'installar son poder en [[Roergue]], fàcia a las ancianas ciutats, coma [[Najac]], demorada fisèla a la dinastia ramondina.

Pus al sud, al pè dels Pirenèus, Anfós de Peitieus lancèt la fondacion de bastidas al limit del [[comtat de Fois]]. Per exemple [[Carbona]], [[Palamenic]], [[Sant Somplesi]], [[Vilanava d'Arribèra]] o encora [[Galhac Tolzan]]. Assegurava aital sa termièra del sud fàcia a l'expansionisme del comte de Fois e l'instabilitat del comte de Comenge.

=== Periòde senescal (1271-1294) ===

Anfós de Peitieus e sa molhèr Joana de Tolosa moriguèron en [[1271]], saique d'una fèbre contractada a [[Cartage]]<ref>Alain Decaux & André Castelot, ''Histoire de la France et des français'', éditions Plon, 1971, tome III  page 14</ref>. Lo coble essent sens descendéncia, lo comtat de Tolosa foguèt annexat al reialme de França, coma previst per lo Tractat de París. D'ara d'enlà foguèt lo senescal del rei, Eustache de Beaumarchès qu'assegurèt la gestion de las tèrras occitanas.

[[Image:Bastides - 3 - situation en 1271.jpg|thumb|upright=2.0|Mapa de las bastidas existentas en 1271]]

A mai, lo rei d'Anglatèrra [[Enric III d'Anglatèrra|Enric III]] moriguèt en novembre de [[1272]]. Al començament de [[1273]], [[Edoard Ièr d'Anglatèrra|Edoard I{{èr}}]], son filh, foguèt sagrat rei d'Anglatèrra e tornèt de tèrra santa.

La  part oèst d'Occitània se partejava alavetz d'un biais gaireben egal entre los dos reis. L'oèst e lo nòrd-oèst en mans dels angleses, l'èst e lo sud als franceses. Los senhors locals cercavan de demorar autonòms en passar d'un camp a l'autre.

Las tèrras anglesas, subretot del nòrd-oèst, se van cobrir de bastidas fondadas pels angleses. Per aquestas tèrras gaire seguras, las bastidas i son plaçadas subre de sites defensius pròche de [[riu]]s, vias de carreg en temps de patz.

A la fin d'aqueste tresen periòde, [[Òlt]] e [[Dordonha]] se cobriguèron de bastidas, en particular al long dels rius.

Del latz tolosan, lo senescal francés Eustache de Beaumarchès fondèt de bastidas a l'entorn de la metropòli e devèrs lo sud-èst. Dins Albigés e la val de Garona, aumenta l'implantacion de bastidas per i afortir lo poder francés.

Enfin, en Gasconha orientala, existissiá nombroses comtats. D'efièch, s'agissiá d'una region clausonada pel relèu qu'interessava pas Anfós de Peitieus. Las bastidas que lo senescal i fondèt foguèron un biais per el d'infiltrar la region, fàcia als angleses.

=== De 1295 a 1373 ===

La fin del [[sègle XIII]] foguèt marcada politicament per una tendeson creissenta entre Anglatèrra e França. D'efièch, la [[Guèrra de Gasconha]] se declarèt en [[1292]]<ref>Alain Decaux & André Castelot, ''Histoire de la France et des français'', éditions Plon, 1971, tome III  pages 27 à 29</ref>. Après una brega entre marins a [[Baiona]] per de rasons de territòris de pesca, los angleses saquejèron [[La Rochèla]] e sa region. Lo rei de França [[Felip IV de França|Felip lo Bèl]] demandèt a [[Edoard Ièr d'Anglatèrra|Edoard I{{èr}}]] rei d'Anglatèrra de comparir davant el, per explicar aquela felonesa. Un acòrd foguèt obtengut per l'ocupation temporària del [[ducat d'Aquitània]] pels franceses, amb la liurason d'oficièrs angleses responsables del sac charantés, mas lo rei de França installèt sas tropas dins lo Ducat.

En [[1294]], lo rei Edoard mandèt una armada en Guiana e recobrèt tre [[1295]] de vilas coma [[Blaia]], [[La Reula]] o encara Baiona. Per l'ofensiva de [[Carles de Valés]], fraire de Felip lo Bèl, los franceses prenguèron [[Agenés]] en 1295. Una trèva foguèt alara impausada als guerrejaires per lo papa [[Bonifaci VIII]], e mai que [[Robert III d'Artois|Robert d'Artois]] aguèsse forabandit completament los angleses d'Aquitània. La [[Tractat de París (1303)|patz de Montreuil]] en junh de 1299 e lo [[Tractat de París (1303)|Tractat de París]] del 20 mai de [[1303]] tornèron a Anglatèrra fòrça de sas tèrras arroïnadas per aquesta guèrra, premícias de la [[Guèrra de Cent Ans]].

Aital durant aqueste periòde d'antagonisme francoanglés, e après la mòrt del senescal [[Eustache de Beaumarchès]], la majoritat de las bastidas foguèron fondadas al sud-oèst de l'espaci aquitan. Son lo fruch d'initiativas anglesas e senhoralas. Lo rei de França i participa pauc. I aguèt tanben intensificacion d'implantacions de bastidas dins las regions ja cobèrtas, e aparicion de bastidas dins [[Lauragués]] e entre los rius d'[[Arièja (riu)|Arièja]] e d'[[Agot (riu)|Agot]]. Aquestas darrièras per tal d'assegurar lo contraròtle de las relacions entre [[Tolosa]] e lo Bas [[Lengadòc]].

Lo començament de la Guèrra de Cent Ans en [[1337]] botèt un cop d'arrèst a la fondation de las bastidas. Mens d'un desenat van contunhar a sortir de tèrra, amb aquela de [[La Bastida d'Anjau]] en [[Lauragués]] en [[1373]] qu'acabarà aquesta granda epopèa d'urbanizacion medievala.

== Forma gotica d'adobament del territòri ==

[[Image:Molieres01.jpg|thumb|left|Ostal gotic que confronta lo plan a [[Molièras (Perigòrd)]]]]

Las bastidas foguèron concebudas ordenadas en carrats amb de carrièras drechas segon un plan ortogonal, aquò representava una rompedura amb l'esquèma abitual de las vilas romanicas medievalas.

Los [[urbanista]]s medievals innovèron,  inventèron un urbanisme gotic, çò meteis qu'inventèron una [[arquitectura gotica]]. Son originalitat ven pas dels progrèsses tecnics, mas d'una soscadissa fòrça acabada subre lo tèma de l'estandardizacion, e de la modularitat.

[[Villard de Honnecourt]], arquitècte de [[catedrala]]s goticas, aviá dins son casèrn de crocadisses concebut una [[rosassa]] de 216 elements realizables amb sonque 5 modèls de pèira. Se compren alavetz qu'un dels elements principals de l'arquitectura gotica siá l'[[arc (arquitectura)|arc]]. D'efièch, facilita l'estandardizacion dels [[clavèu (arquitectura)|clavèls]] d'un meteis arc : se traça amb doas [[corba]]s circularas de meteis [[rai (geometria)|rai]], e a mai se pòt traçar amb la meteissa corba d'arcs de nautor e de portada diferentas. Aquò es impossible amb lo [[cindre (arquitectura)|cindre plen]]. Dins un meteis batiment se pòdon aladonc emplegar tota una seria d'arcs diferents mas traçats amb lo meteis rai.
Se pòt dire que, del meteis biais, l'urbanista jòga amb los airals de la bastida.

Lo sègle XIII foguèt aquel de la naissença de la [[racionalitat]] geometrica. Una autra vista del monde espeliguèt. L'important èra pas pus, coma a l'epòca romanica de definir e de delimitar los objèctes del saber amb un centre e de bòrnas. Lo monde [[Arquitectura romanica|romanic]] èra claus. Lo monde [[Arquitectura gotica|gotic]] se dobrissiá.

== Fondacion d'una bastida ==

Se fondava una bastida en divèrsas etapas :
* la casuda de l'emplaçament,
* la casuda del '''nom'''. Los noms se causiguèron generalament a partir de cinc rasics etimologicas: 
**lo nom del senescal fondador,
**l'autoritat reiala,
**del nom de vilas exterioras o estrangièras,
**del nom de vilas pus ancianas (rasic latina),
**a partir de son origina o  privilègis,
* la pacha  de [[pariatge]] entre los senhors coproprietaris,
* la concepcion del '''plan''' de la vila,
* la '''carta de las costumas'''.

=== Airals de las bastidas ===

Aital per la causida de l'airal, doas condicions son indispensablas : dispausar d'una assisa fonzièra sufisenta e aver l'autoritat necessària. D'ont l'importància de las pachas de [[pariatge]], apariant senhor fonzièr e deteneire de l'autoritat publica. Puèi las costumas e libertats fixan las condicions de la vida sociala. D'un autre latz, l'urbanisme d'aquestes borgs se caracteriza sovent per l'adopcion de plans de carrièras ortogonals (diferents segon lo moment, la situacion topografica...) resultat d'una intervencion volontària.
Al començament confonduda amb lo castrum, la bastida se'n destria lèu-lèu per un fais original de caractèrs : l’origina (fondacions princièras, pariatges), l'epòca (segonda mitat del sègle XIII, la forma (plans en grasilha centrats subre la plaça del mercat), l’amplor (vocacion de luòc central).

=== Nom de las bastidas ===

La designacion d'un nom per cada bastida nòva sembla de correspondre a una intencion determinada, siá per fin d'incitar las populacions a venir, siá per daissar una emprenta dins l'istòria. Los noms se despartisson en mantas categorias, totas del caractèr deliberat :

* ligat als '''fondadors''', coma [[Montrejau]] o [[Vilareial]] pel caractèr reial del fondador, o pus simplament encara resultant del patronim del fondador coma per [[Bèumarchés]] (Eustache de Beaumarchès) o [[Liborna]] (Roger de Leyburn),
* ligat a de '''vilas estrangièras''', visitadas pels senhors pendent las crosadas o guèrras lonhanas. [[Pavia (Gers)|Pavia]], [[Florença (Gers)|Florença]] (per [[Florença]]), [[Granada (Nauta Garona)|Granada]], [[Còrdas]] (per [[Còrdoa]]), [[Tornai]] (per [[Tournai]] en [[Flandra]]) e tanben [[Brutges, Capbis e Mieihaget|Brutges]] e [[Gan (Bearn)|Gan]], ne son qualques exemples exprimissent saique l'exotisme a l'epòca,
* ligat amb un '''caractèr del site causit''', coma [[Montsegur (Gironda)|Montsegur]] o [[Montastruc e la Conselhièra|Montastruc]], que precisa lo caractèr defensiu o agradiu del luòc,
* ligat als '''avantatges''', coma per Vilanòva e La Bastida, noms fixant sul pic l'estatut de la novèla fondacion.
* ligat a un '''sant o una santa''', coma [[Senta Eulàlia (Perigòrd)|Santa Eulàlia]].

=== Pacha de pariatge ===

La primièra necessitat per fondar una bastida èra de possedir lo sòl. Mas lo [[drech]] medieval èra complèxe. S'encontra sovent una '''pacha de pariatge''' establida prealablament entre doas autoritats, civila e eclesiastica. Aqueste contracte signat davant notari fixava l'estatut juridic e fiscal de la bastida. Prevesiá tanben çò qu'avendriá en cas de fracàs o de desvolopament de la bastida.

Existissiá a l'[[Edat Mejana]] mants nivèls de proprietat del sòl, amb divèrses dreches qu'un senhor podiá deténer o partejar :
*la senhoriá eminenta, o superiora, drech de protegir e de far la [[justícia]] (nauta e/o bassa) ;
*la senhoriá onorifica, que correspond al poder espiritual e que i correspond lo prelevament dels [[dèime]]s ;
*la senhoriá utila, amb drech d'administrar, es a dire de logar o de percebre d'impòstes ([[Cens (drech senhorau)|cens]], peatges e redevenças divèrsas).

Sovent la tèrra es detenguda en indivision; èra rar un senhor qu'un senhor aguèsse totes los dreches d'una meteissa tèrra.

Al moment de la fondacion de las bastidas, cal tenir compte d'aquestas proprietats de sòl. Per de bastidas coma [[Revèl]] o [[Montrejau de Gers]], lo rei èra lo sol senhor laïc. La fondacion èra aladonc grandament facilitada. Mas endacòm de longas tractacions entre los cosenhors se devon tenir. A mai, de còps que i a de bastisons existisson ja subre las tèrras causidas per fondar una bastida, per exemple de fenials.

Lo contracte de pariatge definís los dreches de mants senhors e prevei los limits de la bastida e çò que s'i farà dedins :
*nombre d'ostals, d'òrts, de tèrras coitivablas
*dimension dels airals
*los bastiments civils e religioses e lor defiscalizacion.

Pasmens lo contracte de pariatge  fixa pas l'estatut dels bòsques e pasturals a l'entorn de la vila (proprietat collectiva o reparticion egala entre poblans). Èra a la novèla comunautat de decidir. A mai, fa pas mencion del plan de la vila novèla.

=== Ceremonia de fondacion ===

Per fin de celebrar la fondacion d'una bastida, una manifestacion èra organizada pel fondador sul site causit <ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 158</ref> e qu'amassava los representants del (o dels) fondador(s) e los notables. Avesques, notaris, jutges e senhors locals s'i retrobavan amb las gents del pòble, aquestes darrièrs essent sovent los poblants (novèls estatjants). Pendent aquesta ceremonia - dicha '''fixatio pal''', un long pal amb las armas del fondador, èra ficat dins lo sòl. Aqueste eveniment es citat dins mant tèxte fondador de l'epòca, coma los contractes de pariatge. Èra tanben l'ocasion d'una lectura publica de la carta de las costumas (quora existissiá). De cridaires publics contunhavan aquesta lectura dins la campanha .

=== Carta de las costumas ===
[[Image:Labastide9.JPG|thumb|right|Plaça de [[La Bastida d'Armanhac]] ([[Lanas (departament)|Lanas]])]]
Per fin qu'una populacion venga poblar la bastida novèla, caliá traire de familhas de païsans en establir una '''carta de costumas''', que nombrava los [[privilègi]]s acordats als poblants. Se presentava coma una simpla tièra, sens òrdre aparent, que s'i apondiá de temps en temps d'articles novèls.

Aquestes privilègis èran de 3 menas :
*aleujaments fiscals,
*mesuras judiciàrias,
*mesuras onorificas.

Totes aqueles avantatges donats als poblants, l'[[Egalitat sociala|egalitat]] per çò qu'es de la distribucion de las tèrras e la quasi-egalitat juridica dels novèls borgeses pòdon far veire las bastidas coma de tèrras de [[libertat]] e d'egalitat. Mas lor tòca èra pas aquela. Cercavan pas de contestar lo [[drech feudal]], ni de crear un borrolh. Èran pas que d'ajustaments locals per fin de melhorar lo [[rendement]] economic e fiscal de las tèrras jos esplechadas.

Se los poblants pareisson liures, gausisson pas que d'un ''regim economicament liberal''. Se pareisson egals, es pas qu'una egalitat al moment de l'installacion.
De tot biais, l'inegalitat e l'abséncia de libertats individualas venián subretot de l'estat de la societat medievala.

D'autre biais, per permetre l'establiment d'aquestes privilègis, las bastidas deguèron refusar l'establiment de [[Classa sociala|classas]] qu'avián ja d'[[Obligation (drech)|obligacion]]s o privilègis, incompatibles amb aqueles.
Se los [[òme]]s e las [[femna]]s an d'estatuts diferents, cal notar que las femnas an una plena capacitat juridica tre que son cap de familha (veusas): contractan, crompan, vendon, tèstan, administran de negòcis, vòtan per elegir los cònsols. 

Los [[leprós|leproses]] èran pas benvenguts dins las bastidas. De [[leprosariá]]s los aculhián dins qualques bastidas mas èran de tot biais fòrabandits de la societat. Èran obligats de portar un signe mostrant qu'èran [[lèpra|malauts]] e devián viure separats del autres.
La legislacion de [[Gasconha]] entre [[1290]] e [[1326]] disiá tanben : « Dins las bastidas o vilatges nòus ont i aviá pas de leprosariá, los leproses podián pas recebre l'[[almòina]]. »

Los [[josieu]]s èran pas l'objècte de mesuras explicitas de fòrabandiment de las bastidas, mas èra pas tanpauc previst de quartièr particular per i viure en comunitat religiosa separada, coma èra lo cas amb las [[jutariá]] dins las vilas pus ancianas (abans lor fòrabandiment del reialme de França a partir de [[1306]] per [[Felip IV de França|Felip lo Bèl]]). D'un autre latz, se cal remembrar que la teneson sociala d'aquestas vilas nòvas qu'amassavan de familhas estrangièras de provenenças divèrsas èra fondada subre la parròquia catolica e sul calendièr de las fèstas religiosas.
*Extraches de la carta de costuma de [[Verlhac]]<ref>Carta de costumas de Verlhac. Archius departamentals de Tarn e Garona, seria E ter 63 bis.</ref> (1473): ''Statuz e costumas de la universitat de Verlhac''
1. La fondacion e la creacion dels consols:
:''Primièrament, lo dit senhor conte dic e concedic: que en llo loc de Verlhac, com son statz totalment dal temps de la fundatio del dic loc, sian tant solament quatre consols elegitz dels habitadors del dic loc o de las pertenensas, et que sian annals, so es que duren tot temps un an et nom plus, et que de an en an se muden, et sian creatz per lo juge del dit monsenhor lo conte''(...)
2. De qual biais es permetut de caçar pels abitants de Verlhac:
:''Concedic e voc lo dit senhor conte que homes e femnas tot que sian de Verlhac o de las pertenensas puesqua prendre de sa propria autoritat ausels salvatges e totz autres animals non domergatz ni domergues ses tesuras et sens filatz.'' (...)
3. Çò qu'es degut per la  venda d'animals:
:''Si un straing venda un rossi o hega o miul o mula, done al senhor quatre dinies; et si un straing venda ase o sauma, done al senhor un denier. si un biou o vacqua sia fayta venda, done al senhor un dinier. Si un porc sia vendut dozze dinies o plus, aia lo senor un poges. Si un estraing aia vendut moto o feda, cabra o cabrit, o aniel, done al senhor un poges. Si un estraing venda un cervi, aia lo senhor una mealha.'' (...)

== Plan de las bastidas ==
D'unas bastidas avián pas de plan organizat, mentre que d'autras al contrari n'avián un de particularament net. Sembla que i aguèt un modèl adaptat a cada fondacion. D'efièch, mai de la mitat de las fondacions foguèron establidas a la crosada de doas direccions perpendicularas que, completadas per de nombrosas [[Parallelisme (geometria)|parallèla]]s, donavan un [[quadrilhatge]].

Aprèp la ceremonia del ''fixatio pal'', lo traçat al sòl èra realizat en materializar aital la plaça, las carrièras e l'encenta. Amb de [[Còrda de tretze noses|còrdas de tretze noses]], lo terren èra puèi devesit en lòts e termejat, en formar aital lo ''dex''. Existissiá a l'[[Edat Mejana]] una [[corporacion]] de [[geomètra]]s encargats de devesir los lòts subre lo terren e de preveire lor atribucion. Mas sembla que foguèsson pas sistematicament sollicitats per las bastidas. D'après de tèxtes del sègle XIII que son demorats, sembla que siá pas forçadament d'especialistas que  metèron en forma las bastidas. [[Notari public|notari]]s, jutges, [[baile]]s, [[senescal|senescals]], o [[avesque]]s foguèron tanben sonats per aqueles trabalhs de bornatge e de bastison en mai d'unes especialistas.
[[Imatge:Vue Mirepoix (Ariège).jpg|thumb|300px|[[Mirapeis]] en [[Arièja (departament)|Arièja]], foguèt pas una vila nòva, mas reconstrucha après sa destruccion segon un plan de bastida]] 
Las bastidas se pòdon classar en cinc tipes :
* '''Inorganicas (o embrionàrias)'''
* '''d'envelopament'''
* '''d'un sol ais'''
* '''de dos aisses'''
* '''circularas'''

=== Inorganicas (o embrionàrias) ===

Aquelas  bastidas son siá completamment desordenadas, siá a l'estat d'un embrion de plan, coma [[La Bastida de Bosinhac]] per exemple. D'efièch, aquelas bastidas foguèron fondadas siá a partir de [[masatge]]s existents, siá  feblament pobladas.

=== D'envolopament ===

Generalament s'agís de vilatges creats a  partir d'un nuclèu preexistent, siá una glèisa, siá qualques ostals. Los quartièrs nòus s'implantèron puèi a l'entorn d'aquel primièr nuclèu.

=== D'un sol ais ===

Situadas generalament en plana, son las mai nombrosas. S'estima que representarián entre 30 e 40 % del total de las bastidas. Son construchas coma son apelacion o suggerís, subre la basa d'una carrièra principala. Aquesta es a l'Edat Mejana la via de passatge obligat e liga generalament las doas pòrtas principalas de la vila.

De còps que i a la vila s'es pas alargada a l'entorn de la carrièra principala, la plaça n'es alara un espandiment, una excrescéncia.

Sovent, de nombrosas traversièras copan la carrièra principala. Se parla alara de traçat en « espina de peis ». Aquò es una forma de bastida que s'adapta plan al [[relèu (geomorfologia)|relèu]], mai que mai quora es ribassut. Se retròban sovent subre de cropas alongadas, coma [[Gimont]] dins [[Gers (departament)|Gers]]. Aquela bastida fa {{unitat|1000|m}} de long per {{unitat|300|m}} de larg. La carrièra principala es la rota d'[[Aush]] a [[Tolosa]] que seguís la cresta a aqueste endrech. Crosa dins la bastida nombrosas traversièras fòrça penjadissas. Un autre exemple n'es [[Senta Eulàlia (Perigòrd)|Senta Eulàlia]] en [[Dordonha]]. 

De còps que i a la carrièra principala es doblada e la plaça es alara situada al mitan.

=== De dos aisses ===

S'agís aicí de bastidas consideradas coma l'abotiment del modèl gotic de la bastida. Son las bastidas pus tipicas del movement e del modèl pus elaborat.

La plaça es sovent centrala, o pròche del centre, de forma carrada o rectangulara. Los [[ilon urban|ilons]] son regulars, generalament rectangulars. Los contorns de la bastida son eles tanben geometrics : [[carrat]], [[rectangle]], [[parallelograma]], [[exagòn]] o [[oval]], las formas son multiplas.

Se retròban tant dins de luòcs enauçats coma en plana, mas es dins aquesta darrièra situacion qu'an las formas geometricas pus bèlas, coma a [[Marciac]] o a [[Granada (Nauta Garona)|Granada]].

D'unes fondadors son coneguts per las aver preferidas a las autras formas de bastidas. En particular tres dels pus grands fondadors : [[Anfós de Peitieus]], [[Eustache de Beaumarchès]] e [[Edoard Ièr d'Anglatèrra|Edoard Ièr]].

La basa del plan es compausada de dos aisses perpendiculars, amb un traçat tipe d'[[escaquièr]]. Las carrièras se crosan alavetz en angle drech. Los istorians e urbanistas descompausèron aqueste tipe de plan en doas categorias :
[[Image:Schéma bastide modèle Aquitain.jpg|thumb|left|Modèl aquitan]]
[[Image:Schéma bastide modèle Gascon.jpg|thumb|Modèl gascon]]
* modèl '''aquitan''', caracterizat per la preséncia de uèit ilons qu'enquadran la plaça, coma a [[Mont Pasièr]], [[Montflanquin]], [[Castillonnès]], [[Villeréal]], [[Liborna]], [[Aimet]], o encara [[Miramont de Guiana]].

* modèl '''gascon''', qu'a per particularitat lo retrach de la glèisa, desseparada de la plaça per un ilon, coma [[Miranda]], [[Marciac]], [[Granada (Nauta Garona)|Granada]], [[Colonha (Gers)|Colonha]], e [[Solomiac]]. Los uèit ilons son aquí tanben presents, amb una tendància a la forma carrada.
{{clr}}

=== Circularas ===

Aqueste tipe de bastida es fòrça rar, amb coma exemple pus caracteristic [[Forcés]] dins [[Gers (departament)|Gers]]. De notar que Forcés foguèt d'en primièr un castelnau, dotat d'una carta de costumas après sa fondacion. De forma ovala, las bastidas de [[Sent Sardòs]], [[Francescàs]] e [[Montflanquin]] en [[Òlt e Garona]] se pòdon tanben inclure dins aqueste grop.

== Parcelari de las bastidas ==

Cada bastida conteniá siá tres, siá quatre tipes de terrens dispausats organizats per tipes en corona a l'entorn del centre vila. Aqueles terrens èran totes devesits equitablament entre totas las familhas de poblants que se venián establir en vila.

=== Los airals (terrens de bastir) ===

Al centre se trapavan aqueles terrens descopats en parcèlas regularas de {{unitat|8|m}} subre {{unitat|24|m}} en mejana, nomenats los airals, e destinats a èsser bastits. Se coneis pasmens d'exemples de bastidas amb d'airals de {{unitat|12|m}} subre {{unitat|28|m}}, o d'autres d'airals de sonque {{unitat|10|m}}.

Los airals èram amassats en molons (ilons) a l'entorn de la plaça. Las bastidas de meteissa superfícia avián d'ilons de talha semblabla. A mai, una [[proporcion]] simpla èra mantenguda entre la [[largor]] e la [[longor]] de l'airal, sovent de 2 o 3.

Se sap tanben que los {{unitat|8|m}} de largor de façada subre carrièra èran deguts al fach que s'agís de la portada economica maximala d'una fusta.

Lo fons de l'airal èra utilizat per i implantar una cort, de comuns e de còps que i a una remesa.

Lo nombre d'airals dins una bastida èra limitat. Èra definit dins la pacha de pariatge e podiá variar de qualques desenas a qualques milièrs (3000 a [[Granada (Nauta Garona)|Granada]]).

I aviá pas cap de derogacion facha subre la regularitat del parcelari. Bastiments publics e notables avián pas una parcèla pus granda. Pasmens, avián sovent lo drech de s'espandir subre mants lòts vesins.

=== Los casals ===

Los casals se trapavan sus la segonda corona a partir del centre, tocant los airals. De meteis nombre que los ostals, sa superfícia èra reducha. I aviá sovent un rapòrt de proporcion de 2 à 3, entre la superfícia  de l'airal e la del casal. La [[superfícia]] mejana èra de 5 à 7 [[ara (mesura)|aras]].

=== Las vinhas ===
Dins d'unas bastidas, una part de la populacion aviá drech de possedir un terren per i far venir de la [[vinha]].

=== Los arpents (tèrras de cultivar) ===

Lo terrens de cultura, dits ''arpents'', enrodavan tota la vila en defòra dels murs.

Sa dimension mejana èra de 5 a {{unitat|6|[[ectara|ha]]}}, çò que bastava plan amb las aisinas rudimentàrias de l'epòca.

Aicí tanben cada familha recebiá quand arribava a la bastida un arpent de tèrra.

Dins d'unas bastidas d'[[eissartatge]], l'arpent èra coblat a tot autre terren que la familha podriá artigar. Per exemple a [[Bonlòc]], cada familha recebiá {{unitat|7|ha}} e podiá los espandir de tot terren de bòsc que saupriá desboscar.

== Las carrièras ==

[[Image:Villeneuve sur lot alignement immeuble habitation.jpg|thumb|Las carrièras son constituidas per l'alinhament d'ostals de doas travadas de totas las epòcas a  [[Vilanuèva d'Òlt]]]].
Las carrièras principalas, fan de 6 a {{unitat|10|m}} de larg. Bòrdan las façadas dels ostals e constituisson sovent l'ais longitudinal de la bastida.

Las carrièras segondàrias, dichas ''traversièras'', fan de 5 a {{unitat|6|m}} de larg, mas podián tanben far de 2 a {{unitat|2.5|m}}. Crosan frequentament las carrièras principalas.

Enfin, los passatges o carreirons fan de 1 a {{unitat|3|m}} de larg e se trapan darrièr los airals.

La bastida se compausa dins lo sens de la longor de 1 a 8 carrièras. Aqueste nombre varia amb l'importància de la bastida. Una ciutat classica en taulièr ten almens quatre carrièras parallèlas.

La cauçada es de tèrra mas de còps que i a cobèrta de pavats o de còdols e ten una gandòla centrala.

== Arquitectura de las bastidas ==

Las primièras questions que se pausavan los urbanistas concernissián los elements preexistents sul terren que deviá aculhir la bastida, coma l'existéncia o non d'un vilatge o d'una glèisa, de la natura del sòl e del relèu del site causit.

=== La plaça ===

[[Image:LisleSurTarn.jpg|thumb|Plaça de [[l'Illa d'Albigés]] ([[Tarn (departament)|Tarn]])]]
[[Image:Villeneuve sur lot place enfants a velo.jpg|thumb|Mainatges que fan de bicicleta subre la plaça a  [[Vilanuèva d'Òlt]]]]
[[Image:Villeneuve sur lot place et fontaine, maison Louis XIV.jpg|thumb|Grifol subre la plaça a  [[Vilanuèva d'Òlt]]]]
Al centre de cada bastida, se trapa invariablament una [[Plaça (via)|plaça]], levat per una excepcion : [[Lavardac]]. Contrariament als vilatges fondats als sègles precedents, los castelnaus e las sauvetats, sembla que la creacion d'una plaça foguèt una prioritat dels fondadors, pel ròtle economic d'aquesta dins la vida de la futura ciutat.

Benlèu l'idèa es estat portada de l'[[Orient Mejan]] al retorn dels [[crosada|crosats]]. Se considèra que lo modèl tipe de plaça de bastida es representat per la de [[Montalban]] amb sa forma carrada e sos {{unitat|70|m}} de costat.

En posicion centrala, la plaça ordena la division de la vila en [[quartièr (vila)|quartièr]]s sonats ''gachas''. Dispausada a l'escart  de l'ais principal de circulacion, la plaça es lo pus sovent de forma carrada. De còps que i a rectangulara, es generalament en forma de parallelograma o de cercle. N'i pas generalament qu'una sola per cada bastida, levat per [[Sent Lis]] (una per lo [[mercat]] e una per la [[glèisa (edifici)|glèisa]]), a [[Sent Clar]] e a [[Albiàs]]. Las dimensions de las plaças varian de {{unitat|40|m}} subre {{unitat|40|m}} duscas {{unitat|70|m}} subre {{unitat|70|m}}. Aquela de [[Marciac]] es excepcionala amb {{unitat|75|m}} subre {{unitat|130|m}}. Pasmens, i aguèt pas jamai de rapòrt dirècte entre la talha de la plaça e l'importància de la bastida. Sostracha doncas al maximum dels corrents de circulacion, l'accès a la plaça se fa generalament pels caires. A mai, las plaças son provesidas sovent d'un potz o d'un grifol, de vegadas de cistèrnas, pels besonhs en aigas dels abitants.

Se pòdon denombrar tres tipes principals de formas de plaça. Pasmens, per tres cents bastidas recensadas al jorn de uèi, solas un centenat an una plaça d'un d'aqueles tres tipes :

* '''Plan de quadrilhatge''' : es lo cas mai frequent. La plaça es quadrangulara amb accès pels caires, amb de [[façada (arquitectura)|façada]]s contunhas. Aquel tipe de plaça ven directament del modèl d'aquela de [[Montalban]]. Sovent l'airal de la plaça es un ilon sostrach a la bastison privada. Se situa generalament al centre de la vila e ne comanda lo plan tot. Son las pus bèlas plaças de bastidas. Mesuran 60 x {{unitat|60|m}} en mejana al sègle XIII, 90 x {{unitat|90|m}} al sègle XIV. Las pus grandas van duscas 70 x {{unitat|140|m}} (dos ilons).

* '''Plan d'ais unic''' : aquel tipe de plaça resulta d'un plan de bastida organizat segon un [[Axe (matematica)|ais]] unic (una carrièra principala amb maitas carrièras [[Parallelisme (geometria)|parallèla]]s, crosadas per de perpendicularas). La plaça se trapa alavetz entre doas carrièras. La dintrada se fai per los caires. Aquelas plaças mesuran generalament 50 a {{unitat|55|m}} de costat.

* '''Plan d'envolopament''' : la plaça es completament tancada cap a l'exterior. Es a dire que la plaça bòrda pas cap de carrièra. L'existéncia d'aquel tipe de plaça mòstra plan que la plaça d'una bastida es pas un luòc de circulacion. Aquestas plaças son pasmens fòrça raras. Ne se'n trapa una per exemple a [[Tornai]] ont s'agís d'un carrat de {{unitat|70|m}} per 72.

[[Image:Monségur arcades (1).JPG|thumb|Cobèrts a [[Montsegur (Gironda)|Montsegur]] ([[Gironda (departament)|Gironda]])]]
[[Image:Villeneuve sur lot couverts café.jpg|thumb|Cobèrts  o cornièras a  [[Vilanuèva d'Òlt]] ([[Òlt e Garona]])]]

Element arquitectural màger de la bastida, la plaça assegurava maites ròtles :
* administratiu,
* comercial,
* festiu.

La plaça jogava d'en primièr un ròtle administratiu en aculhir l'ostal comunal. Los cònsols, representants de la populacion, e lo baile, representant de l'autoritat reiala o comtala, i sesián a l'ocasion d'amassadas, per las decisions de justícia o d'organizacion de la bastida.

A mai, la plaça èra reservada al [[mercat]] e a las [[fièra (economia)|fièras]]. Aviá una foncion economica importanta (maitas cartas estipulavan que tot çò qu'èra de vendre deviá passar abans per la plaça).

La plaça teniá tanben un ròtle central dins l'organizacion de las fèstas. Los ostals situats al ras de la plaça èran sovent los dels poblants pus ancians.

=== Los cobèrts o cornièras ===
La plaça es generalament enrodada de cobèrts  o cornièras constituïts de nombrosas arcadas en façada. Foguèron bastits inicialament de fusta, puèi rebastits de pèira un pauc pus tard. Las arcas èran inicialament d'arcas bresadas puèi foguèron remplaçadas per d'arcas de cindre plen.

=== Lo mercat cobèrt ===

[[Image:Beffroi halle revel 31250 france.jpg|thumb|La hala es sovent al mitan de la plaça, coma aicí a [[Revèl]] ([[Nauta Garona]])]]
[[Image:Bassoues halle 2.jpg|thumb|Mercat cobèrt de [[Bassoas]] ([[Gers (departament)|Gers]])]]
Al centre de la plaça se trapa sovent lo mercat cobèrt o hala. Coma los cobèrts, apareguèt pus tard.

S'agissiá de protegir los mercants del solelh e de la pluèja. A l'estança lotjava sovent lo [[Poder politic|poder]] consular.

La hala a sovent un [[cloquièr]]. Èra una mena de [[catedrala]] comerciala o basilica civila.

=== Las muralhas ===

Los fondadors bastissián pas generalament de [[fortificacion]]s a l'entorn de las vilas mas las daissavan bastir als poblants mercé a un impòst o un autrejament. Per aquesta rason i podiá aver de variacions importantas entre lo traçat del parcelari e lo de las fortificacions.

[[Image:Rempartstaulaye.JPG|thumb|left|Barris de la bastida de [[Senta Eulàlia (Perigòrd)|Senta Eulàlia]] a las pòrtas de Perigòrd.]]

Èra rar que las muralhas foguèsson bastidas a la fondacion de la bastida, quitament per las qu'èran pròche d'una [[frontièra]]. Aquò èra una epòca suava entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans. [[Liborna]] n'es un bon exemple. Dètz ans après la fondacion, los abitants demandèron d'argent a son [[senhor]] per bastir una [[muralha]]. Un còp recebut, lo degalhèron per l'embeliment de la vila. Un exemple bèl de barris de pèira es encara vesedor a [[Senta Eulàlia (Perigòrd)|Senta Eulàlia]]. Aquela bastida fondada al sègle XIII, a las pòrtas de Perigòrd foguèt fortificada als sègles XV e XVI.


A la debuta de la [[Guèrra de Cent Ans]], de nombrosas bastidas foguèron arroïnadas del fach de l'abséncia de defensas. Las autras s'enrodèron lèu lèu de barris de [[Pèira (material)|pèira]].

=== Los ostals ===

[[Image:Villeneuve sur lot immeuble a balcon style régence.jpg|thumb|upright|Ostals urbans de doas travadas rebastits al sègle XVIII  a  [[Vilanuèva d'Òlt]] ([[Òlt e Garona]])]]
Los abitants novèls o poblants que s'installavan dins la bastida avián generalament un an per bastir son ostal, saique per incitar los nòus venguts a s'installar durablament. Se retròba dins de tèxtes d'epòca la traça de multa pagada pel poblants qu'avián despassat lo relambi. Bastidas pels poblants, los premièrs ostals èran generalament pron rudimentaris. D'unas règlas d'implantacion precisas avián d'èsser respectadas, coma l'alinhament de la façada sus carrièra, la preséncia d'una [[estança (arquitectura)|estança]] en mai del [[debàs]], o encara la necessitat de daissar una androna de 25 a {{unitat|40|cm}} de larg, espaci destinat a evitar la propagacion dels [[incendi]]s e aisir l'escolament de las aigas.

Amb lo desvolopament economic, l'espaci urban s'es transformat. A l'entorn de la plaça, un cobèrt pichon s'establiguèt davant cada botigon,  s'i apond puèi d'arcadas.

Jos las carrièras, de [[cava]]s apareisson. E en subre, d'unes ostals de cara son religats per de pontilhs.

== Administracion de las bastidas ==
=== La municipalitat ===

Se los ''castelnaus'' èran administrats pels senhors, de paire en filhs, las bastidas son de ciutats innovantas de per la forma de son administracion. D'efièch, la fondacion s'acompanha de l'institucion d'una representacion dels abitants, es a dire <ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 209 à 214</ref> :
* los '''cònsols''', nomenats pels fondadors per una annada. Son renovelament se fa siá per [[cooptacion]], es a dire pel vòte dels cònsols precedents, siá pel sufragi universal, mas a dos nivèls. Los cònsols forman un conselh, e son encargats de l'administracion de la ciutat, de sa mesa en defensa, dels adobaments e melhoraments, coma las municipalitas actualas.
* los '''jurats''', pus particularament encargats de la justícia e de la polícia, que s'agisca de las vias o dels mestièrs,
* lo '''baile''' , representava l'autoritat reiala o comtala, encargat de far respectar las decisions presas al nom del rei o del comte. Lo baile trabalhava en collaboracion amb los cònsols. 

Al nombre mejan de sièis per bastida, los cònsols èran causits entre los {{cita|notables}} dins la populacion de la bastida. Un cèrt nombre de candidats èran prepausats pels cònsols en exercici, amb una causida parciala pel senescal.

La nominacion dels cònsols e del baile s'acompanhava d'una ceremonia oficiala, que los representants nòus de la populacion i fasián son jurament, en s'engatjar de servir la comunitat e de pas recebre cap d'avantatge de sa foncion.

=== La justícia ===

Aicí tanben s'assistís a una evolucion dins fòrça bastidas amb per exemple, l'abolicion dels duèls<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 214</ref>. La possibilitat de se defendre, la produccion de testimonis, las enquestas sistematicas, la facultat de far apèl, son tant de dreches que se trapan dins totas las bastidas de l'epòca<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 215</ref>.

A mai, los delictes son classats<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 216</ref> e jutjats en foncion de son importància dins las cartas de costumas. Injúrias, raubaments, deutes, fraudariás, violéncias e murtres se veson atribuir de penas proporcionalas que van de la simpla multa a la preson e a la pena de mòrt. Mas lo fach novèl, aquí tanben, es la supression dels castigaments corporals, contrariament a las vilas e vilatges environants pus ancians. A Aush, òm se fa copar l'aurelha per un raubament o traucar la lenga per un renegament<ref name="Jacques Dubourg 2002">Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 222</ref>. Dins una bastida vesina, pels meteisses delictes, cal pagar una multa.

Autra particularitat, los nòbles se veson atribuir de penas pus fòrtas qu'un simple abitant<ref name="Jacques Dubourg 2002"/>, en rason de son estatut, garant sens dobte d'una exemplaritat.

=== La defensa ===

L'existéncia d'una garnison d'un desenat d'òmes, o mai sovent d'una confrariá de gardas causits dins la populacion de la vila, se pòt observar  dins totas las bastidas qu'an lo privilègi de se deure defendre. En l'abséncia de garnisons, de milícias son formadas<ref>Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', éditions Sud-Ouest, 2002, {{ISBN|2-87901-492-1}}, page 228</ref>, geridas pels [[cònsol]]s e [[baile]]s. Asseguran las rondas de nuèch e los torns de garda dins los periòdes d'insecuritat e de conflictes.

== Evolucion de las bastidas ==

D'unas bastidas coneguèron tre sa fondacion un vam rapid. D'autras al contrari aguèron una progression pus malaisida. Aital, d'unes fondadors van duscas balhar de multas (6 ans après la fondacion) als poblants qu'an pas bastit son ostal sul terren atribuit.

L'incitacion facha a las familhas dels environs per venir s'installar dins las bastidas se concretiza amb l'autrejament de libertat pels sèrvs, causa excepcionala a l'epòca. I venon s'apondre d'exempcions de taxas coma los dreches de quista, de [[Talha (impòst)|talha]] e de [[Drech de jaç|jaç]]. Lo [[Cens (drech senhorau)|cens]] (redevença annadièra fixa sul terren, destinada al senhor fonzièr) e lo [[dèime]] (taxa d'un desen de la produccion agricòla nòva, destinada a la parròquia) son pasmens mantenguts dins las bastidas.

Cal pas delembrar la preséncia d'una carta de costumas, establissent aital una egalitat de dreches e de justícia per totes.

Globalament las bastidas coneguèron tres periòdes de desvolopament o de transformacion.

Tre l'origina, bon nombre de bastidas desapareguèron, fauta de novèls poblants. Aquelas que subrevisquèron coneguèron una [[creissença economica|creissença]] agricòla e comerciala que provoquèt de mutacions prigondas dins l'organizacion d'Occitània.

La [[Guèrra de Cent Ans]] e la persisténcia de l'insecuritat obliguèt las bastidas a se provesir de muralhas. Las mens rapidas dins aquesta corsa a la defensa foguèron arroïnadas, a fial de la guèrra. Quora la patz tornèt, la region coneguèt una prosperitat inegala. La [[borgesiá]] s'afirmèt e de grandas rotas se dobriguèron.

Enfin, es als sègles XIX e XX, amb l'[[exòde rural]] qu'i aguèt lo tresen e darrièr periòde de seleccion de las bastidas.

=== Vejatz tanben ===
* [[Vila nòva]]
* [[Salvetat]]s
* [[Castèlnau (omonimia)|Castèls nòus]]<!--[[Castèlnòu (vila)]]-->
* [[Vilafranca (vila)]]
* [[plan ipodamic]]

=== Ligams extèrnes ===

*  '''[https://web.archive.org/web/20190326132257/http://www.bastides.org/ Site del Centre d'estudis de las bastidas]'''
*  [http://bastidess.free.fr/nouvelle3.htm Musèu de las bastidas, a [[Montflanquin]].]
*  [https://web.archive.org/web/20110312065001/http://crdp.ac-bordeaux.fr/cddp64/bastides/ Las bastidas en Bearn]
*  [https://web.archive.org/web/20100910045948/http://www.vpah.culture.fr/vpah/midi-pyr/bastide-pr.htm Las bastidas de Roergue]
*  [http://bastidess.free.fr/photo.htm Tièra complèta de bastidas]

=== Bibliografia ===

* Maurice Beresford, ''Les villes nouvelles du Moyen Âge'', Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1994, n°2, p.&nbsp;35 ; 1996, n°3, p.&nbsp;41, 1998, n°4, p.&nbsp;60, 2000, n°5, p.&nbsp;79.
* Gilles Bernard, ''Géographie des bastides'', Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, n°1, p.&nbsp;16-30.
* Gilles Bernard, ''L'aventure des bastides du Sud Ouest'', Éditions Privat, 1993, 160 p, (ISBN 2-7089-9073-X)
* Gilles Bernard, ''Les bastides du Sud-Ouest'', Toulouse, Diagram, Impr. Bouquet, 1990, 40 p. : ill. coul., couv. ill. coul., {{Unité|23|cm}}.
* ''Bastides méridionales'', Actes du stage de Grenade (17-19 mars 1986) animé par Claude Rivals de l’Université de Toulouse-le Mirail, publié avec le concours des Amis des Archives de la Haute-Garonne, Archives Vivantes, Mémoires des Pays d’Oc, 1986, pp.&nbsp;9-16.
* Maurice Berthe, ''Quelle a été la première des bastides ?'', Sempre los camps auràn segadas resurgantas. Mélanges offerts à Xavier Ravier, Études réunies par Jean-Claude Bouvier, Jacques Gourc et François Pic, Toulouse, Université de Toulouse-le Mirail, coll. Méridiennes, p.&nbsp;599-608.
* Maurice Berthe, ''Les territoires des Bastides : terroirs d'occupation ancienne ou terroirs de colonisation nouvelle'', Annales du Midi (Cadres de vie et société dans le Midi médiéval. Hommage à [[Charles Higounet]]), 1990, vol. 102, n°189-190, p.&nbsp;97-108.
* Claude Calmettes, ''Le bâti ancien en bastide'', coll. Connaissance de l’habitat existant, E.D.F., 1986, 134 p. 
* Claude Calmettes, ''L’importance des bastides aujourd'hui'', In Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, N°1, p.&nbsp;52 et suiv.
* Claude Calmettes, ''Les bastides en question : l'heure de vérité'', Permanences et actualités des bastides, Colloque de Montauban, 14-16 mai 1987, Cahiers de la Section française de l’ICOMOS, Paris, Copédith, oct. 1988, pp.&nbsp;37-45.
* Michel Coste, ''Afin de planter des vignes … Essai sur la floraison des bastides et autres petites villes médiévales du bassin aquitain (XIIIe –XIVe siècles)'', Coll. Méridienne, Université de Toulouse II-le Mirail, 2006, 143 p.
* [[Alcide Curie-Seimbres]], ''Essai sur les villes fondées dans le sud-ouest de la France aux XIIIe et XIVe siècles sous le nom générique de bastides'', Toulouse, 1880, 424 p.
* F. Divorne, B. Gendre, Philippe Panerai, ''Les bastides d’Aquitaine, du Bas-Languedoc et du Béarn : essai sur la régularité'', Bruxelles, Ed. AAM, 1985, 128 p.
* Jacques Dubourg, ''Histoire des bastides'', Éditions Sud-Ouest, 2002, 382 p, (ISBN 9782879014920)
* Philppe Gisclard, Nathalie Prat, Marion Sartre, ''Les bastides d'Astarac et de Bigorre'', Diagram Editeur, 1996, 32 p, (ISBN 2-908683-14-8)
* Florent Hautefeuille, ''La fondation des villes neuves dans le sud-ouest de la France au {{s-|XII|e}} : du bourg central au bourg mercadier'', Les petites villes du sud-ouest de l’antiquité à nos jours, Actes du colloque d’Aiguillon –mai 200-, Revue de l’Agenais, 131e année, n°1, janv-mars 2004, p.&nbsp;69-87.
* [[Charles Higounet]], ''Les anciennes bastides du Sud-Ouest de la France'', L’Information Historique, 1946, p.&nbsp;28-35.
* [[Charles Higounet]], ''Bastides et frontières'', Le Moyen Âge, 1948, t. LIV.
* [[Charles Higounet]], ''Les bastides du Sud-Ouest'', Le Moyen Âge, 1948.
*  [[Charles Higounet]], ''La frange orientale des bastides'', Annales du Midi, Toulouse, Privat, 1948-1949, t. LXI, p.&nbsp;359-367.
* [[Charles Higounet]], ''Villeneuves et bastides désertées'', Villages désertés et histoire économique (XI-{{s-|XVIII|e}}), Les hommes et la terre-IX- École pratique des Hautes Études, Paris, S.E.V.P.E.N., 1965, p.&nbsp;253-265.
* [[Charles Higounet]], ''Nouvelle approche sur les bastides du Sud-Ouest aquitain'', Revue Urbanisme, Paris, 1967, n°101, p.&nbsp;32-35.
* [[Charles Higounet]], ''Les villeneuves du Piémont et les bastides de Gascogne (XIIe-XIVe siècles)'', Compte-Rendus de l'Acad. des Insciptions et Belles Lettres, Paris, 1970, p.&nbsp;130-139.
* [[Charles Higounet]], ''Paysages et Villages neufs du Moyen Âge'', recueil d'articles, Bordeaux, 1975, 492 p.
* [[Charles Higounet]], ''Les bastides en question'', Revue Urbanisme, Paris, n°173-174, Paris, 1979, p.&nbsp;6-10.
* [[Charles Higounet]], ''La place dans les bastides médiévales'', Plazas et sociabilité en Europe et Amérique latine, Publications de la Case de Velasquez, sér. Recherches en Sciences Sociales, Paris, fasc. VI, 1982, p.&nbsp;119
* [[Charles Higounet]], Villes, sociétés et économies médiévales / Recueil d'articles de [[Charles Higounet]], Talence, Institut d'histoire, Université de Bordeaux III, Fédération historique du Sud-Ouest, 1992, 600 p. : ill., couv. ill. en coul., {{Unité|28|cm}} + addendum.
* François de Lannoy, ''Les bastides du Languedoc'', Éditions Heimdal, 2003, 80 p, (ISBN 2-840-48-175-8)
* Alain Lauret, Raymond Mallebranche, Gilles Séraphin, ''Bastides, villes nouvelles du Moyen Âge'', Conception Études et Communication, Éditions Milan, 1988, 317 p., (ISBN 2-86726-356-5)
* Florence Pujol, ''L'élaboration de l'image symbolique de la bastide'', Annales du Midi, vol. 103, n° 195, juil-septembre 1991, pp.&nbsp;345-367, 3 ill.
* Odon de Saint-Blanquat, ''Qu’est-ce qu’une bastide ?'', Cahiers du C.E.B., Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, n°1, p.&nbsp;6-15.
* Odon de Saint-Blanquat, ''Comment se sont créées les bastides du Sud-Ouest de la France ?'', Annales Économies, sociétés, civilisations, 1949, p.&nbsp;278-289.
* Odo Georges, "Bastides alphonsines dans le Haut Agenais", Les cahiers du CEB, 2000,n°5, p.&nbsp;4-24.  
* Baron G. de Verneilh Puyrazéa, ''Sur les bastides du Midi de la France'', Congrès Scientifique de France, Bordeaux, 1861, t. II.
* Les Cahiers du Centre d'Étude des Bastides, Info bastide et La Gazette des Bastides, Publications du Centre d'Étude des Bastides, association loi 1901, 12200 Villefranche de Rouergue.
*Tassel François-Xavier, Les bastides ou la quête de la Jérusalem terrestre, in Cahiers de l’association Les Amis de Roger Girard n° 4, Télètes, Paris, 2009

== Nòtas e referéncias ==
<references />

[[Categoria:Bastida medievala|*]]
[[Categoria:Arquitectura en Occitània]]
[[Categoria:Arquitectura occitana]]
[[Categoria:Istòria urbana]]