Veire la font de Austràlia

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}

{{Infobox_País
|carta=au
|nom_occitan=Mancomunautat d'Austràlia
|nom_local=Commonwealth of Australia
|lenga=en
|de=
|imatge_bandièra=Flag of Australia.svg
|ligam_bandièra=Bandièra d'Austàlia
|imatge_blason=Coat of Arms of Australia.svg
|ligam_blason=Escut d'Austàlia
|imatge_mapa=Australia (orthographic projection).svg
|devisa=
|lengas= [[anglés]] (de facto)
|capitala=[[Canberra]]
|coordenadas_capitala={{coord|35|18|S|149|08|E|type:country(385199)|display=inline}} |
| ligam_vilas=Sydney
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Sydney]]
|tipe_govèrn=[[Monarquia constitucionala|Monarquia]]
| títols_dirigents=  [[Monarquia australiana|Rei]]<br />[[Governador general d'Austràlia|Governador general]]<br />[[Primièr ministre d'Austràlia|Primièr ministre]] 
| noms_dirigents= [[Carles III (Reialme Unit)|Carles III]]<br />[[:en:Sam Mostyn|Sam Mostyn]]<br />[[Anthony Albanese]]
|superfícia_reng=6
|superfícia_totala={{formatnum:7686850}}
|percentatge_aiga={{unitat|1|%}}
|populacion_reng=53
|populacion_totala={{formatnum:26821800}}
|populacion_annada=2023
|densitat= 3,5
|tipe_independéncia=
|país_independéncia= del [[Reialme Unit]]
|data_independéncia=[[1èr de genièr]] de [[1901]]
|païses frontalièrs=
|gentilici= 
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=AU
| moneda =[[Dolar australian]]
| còde_moneda=AUD
|fus_orari=+8 à +11½
|imne_nacional=''[[Advance Australia Fair]]''
|domeni_internet=[[.au]]
|indicatiu_telefonic=61
| organizacions_internacionalas=
}}

'''Austràlia''' (en [[anglés]]: ''Australia''), oficialament la '''Mancomunautat d'Austràlia''' (en anglés: ''Commonwealth of Australia''), es lo seisen país dau mond per superfícia ({{formatnum:7692000}} km²) e lo pus grand d'[[Oceania]]. Es una [[monarquia]] [[Monarquia parlamentària|parlamentària]] que teniá 25,5 milions d'abitants en [[2019]]. Fondat a la fin dau sègle XVIII per lei [[Reialme Unit|Britanics]], es un [[estat]] eissit de la [[colonialisme|colonizacion]] de l'illa per lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]].  Aquò entraïnèt lo declin dei populacions indigènas ([[Aborigèns australians]]) que foguèron victimas de chaples, de discriminacion e d'una politica de marginalizacion fins a la segonda mitat dau sègle XX. En parallèl, la descubèrta de ressorsas naturalas importantas, especialament d'[[aur]], favorizèt l'arribada de colons nombrós que s'installèron principalament dins lo quart sud-èst dau país onte fondèron plusors vilas importantas ([[Sydney]], [[Melbourne]], [[Brisbane]], [[Perth]] e [[Adelaïda (Austràlia)|Adelaïda]]).

Vèrs la fin dau sègle XIX, la colonia obtenguèt pauc a pauc mai d'autonòmia. Venguèt oficialament [[independéncia|independenta]] en [[1901]] mai demorèt lòngtemps un [[dominion]] [[Reialme Unit|britanic]] que sa politica èra alinhada sus aquela de [[Londres]]. Austràlia participèt ansin ai dos conflictes mondiaus dins lo camp deis Aliats. Pasmens, l'afebliment britanic a l'eissida de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]) permetèt ais Australians de venir veritablament independents. Chausiguèron alora de se raprochar de [[Washington]] e de venir lo principau aliat deis [[USA|Estats Units d'America]] dins lo Sud-Èst Asiatic.

En causa de son istòria, lo país a desvolopat una cultura originala basada sus la cultura occidentala mai presentant de trachs fòrça especifics coma lo sentiment d'exili sus una tèrra isolada, la fiertat de construrre une societat novèla e de trachs eissits de la cultura aborigèna. Dempuei la segonda mitat dau sègle XX, se fau egalament nòtar d'influéncias importantas en provenància d'[[Asia]] e deis [[USA|Estats Units]]. Aquò a favorizat l'emergéncia d'artistas largament reconeguts dins de domenis variats coma la [[musica]], lo [[cinèma]] ò la [[literatura]].

La capitala es [[Canberra]] e lo gentilici es '''australian -a'''.

== Geografia ==

{{veire|Geografia d'Austràlia}}

=== Geografia fisica ===

[[Fichièr:Austràlia - Topografia.png|thumb|Topografia simplificada d'Austràlia]]

Austràlia a una superficia de {{formatnum:7692060}} km². Sa partida principala es l'illa australiana ela meteissa que representa 99% de son territòri. Lei relèus i son pauc importants amb una [[altitud]] mejana de 210 [[mètre|m]] e una cima pus auta, lo [[Mont Kosciuszko]], de solament {{formatnum:2231}} m<ref>Lo [[Mont Kosciuszko]] es la cima pus auta de l'illa australiana mai es pas la montanha pus auta dau territòri australian. D'efiech, lo [[Pic Mawson]], situada sus l'[[illa Heard]] dins lo sud de l'[[Ocean Indian]].</ref>. Lei pus importants se situan dins lei regions centralas ([[Monts Mc Donnell]] e [[Monts Musgrave|Musgrave]]) e lòng dau [[litorau]] [[Ocean Pacific|pacific]] ([[Aups Australianas]], [[Montanhas Blavas]] e [[Cordilhèra Australiana]]). Lo rèsta dei regions centralas es ocupat per una importanta depression, centrada sus lo [[Lac Eyre]], qu'es lo ponch pus bas dau país (-14 m).

La màger part de l'illa es cubèrta per de [[desèrt]]s cauds. L'[[idrografia]] australiana es donc marcada per l'[[endoreïsme]] e l'[[areïsme]] dins lei regions centralas e per la preséncia d'[[oed]]s dins lei zònas [[mar]]itimas. Lei [[riu]]s permanents se situan principalament dins lo quart sud-èst, onte se tròba lo fluvi [[Murray (fluvi)|Murray]] qu'es lo pus lòng e pus important dau país, e dins leis endrechs umids de clima tropicau ò temperat.

=== Clima ===

[[Fichièr:Austràlia - Clima.png|thumb|Carta simplificada dau clima australian]]

Situada entre lei [[latitud]]s 10°S e 40°S, Austràlia presenta un [[clima]] variat amb l'existéncia de tres zònas climaticas principalas. Au [[nòrd]], se tròba una faissa [[litorau|litorala]] somesa a un [[clima tropical|clima tropicau]]. La [[sason umida]] i dura generalament de decembre a març e la [[sason eissucha]] de mai a setembre. Lei precipitacions i son relativament importantas amb una pluviometria superiora a {{formatnum:2000}} mm dins certaneis endrechs.

Lòng dau litorau orientau e dins lo quart sud-èst, lo clima es temperat de tipe subtropicau umid, [[Clima mediterranèu|mediterranèu]] ò [[Clima oceanic|oceanic]]. Lo premier clima s'observa subretot dins lei regins maritimas orientalas. Lei [[plueja]]s i son regularas (75-125 mm/mes) e la temperatura cauda (22°C a [[Sydney]]). Dins lei regions sud-èst, aqueu clima se transforma en clima oceanic amb d'ivèrns doç e d'estius fregs. Lei pluejas i son egalament regularas. Enfin, la poncha sud-oèst de l'illa e quauquei regions meridionalas an un clima mediterranèu caud ò freg amb de precipitacions ivernencas importantas en junh e en julhet.

Lo clima dei regions interioras es marcat per l'[[ariditat]]. Lo territòri australian es ansin cubèrt per plusors [[desèrt]]s cauds. Sa pluviometria varia entre 150 e 400 mm amb de variacions anualas fòrça importantas. Son ansin pas totalament eissuchs e una vegetacion adaptada i es sovent ben presenta.

=== Demografia ===

La [[demografia]] presenta lei caracteristicas d'un país desvolopat e fòrça urbanizat que comença de s'envielhir. L'[[esperança de vida]] i es ansin fòrça importanta (82,15 ans en [[2016]]), lo temps mejan deis abitants es relativament aut (38 ans) e lo taus de feconditat es pas sufisenta per permetre lo remplaçament dei generacions (1,77 enfants/frema en [[2018]]). L'imigracion, principalament d'origina [[asia]]tica, es donc lo factor principau que permet a la populacion d'aumentar regularament (19,2 milions d'abitants en [[2001]], 25,2 milions en [[2018]]).

Lei regions pus pobladas se tròban dins lei regions [[litorau|litoralas]] dau sud-èst e e de l'èst onte lo [[clima]], temperat, es pus favorable a l'[[agricultura]] que dins lo rèsta dau territòri australian. Assostan donc lei vilas pus importantas coma [[Sydney]] (5,2 milions d'abitants en [[2014]]), [[Melbourne]] (4,4 milions), [[Brisbane]] (2,3 milions) e [[Adelaïda (Austràlia)|Adelaïda]] (1,1 milions). Un centre demografic segondari existís au sud-oèst dau país a l'entorn de l'aglomeracion de [[Perth (Austràlia Occidentala)|Perth]] (2,0 milions d'abitants).

=== Lengas ===

{{veire|Lengas d'Austràlia}}

Austràlia a ges de [[lenga oficiala]] mai dins lei fachs, es un país [[anglés|anglofòn]]. D'efiech, l'[[anglés australian]] èra la [[lenga mairala]] de 77% de la populacion en [[2011]] e èra largament mestrejat per lo rèsta de la populacion. Es un [[dialècte]] de l'[[anglés]] que se destria per sa prononciacion e per son [[vocabulari]]. Aparegut tre lo començament dau sègle XIX a partir dei parlars dei presoniers mandats dins la colonia per leis autoritats britanicas, a una basa d'anglés britanic amb d'influéncias fòrtas eissits deis autrei dialèctes deis [[Illas Britanicas]] e de [[mot]]s eissits dei lengas indigènas.

Lei [[lengas aborigènas]] èran fòrça nombrosas avans la [[colonialisme|colonizacion]] de l'illa amb d'estimacions variant entre 250 e 750. Minadas per leis atacas còntra leis Aborigèns, an fòrtament declinat e son uei disparegudas ò menaçadas de disparicion. La causa principala d'aqueu fenomèn es la fragmentacion dei comunautats indigènas e la rompedura de la transmission entre generacions. Ansin, au començament dau sègle XXI, solament 8 lengas aborigènas tenián mai de {{formatnum:1000}} locutors. Quauquei pòbles an creat de programas per assaiar de protegir sa lenga mai mancan de mejans.

Leis autrei lengas parladas en Austràlia son eissidas de l'imigracion dei sègles XIX e XX. Lei pus importantas son lo [[mandarin]], lo [[cantonés]], lo [[vietnamian]], l'[[arab]], l'[[italian]] e lo [[grèc]] que son la [[lenga mairala]] d'au mens 1% de la populacion.

=== Religions ===

Austràlia es un país de tradicion [[religion|religiosa]] [[cristianisme|crestiana]] en causa de son poblament d'origina [[colonialisme|coloniau]] [[Reialme Unit|britanic]]. La [[constitucion]] de [[1901]] i assegura la [[libertat religiosa]] e i enebís l'establiment d'una [[religion d'Estat]]. Pasmens, lo [[cristianisme]], se demòra la premiera religion dau país (52,2% en [[2016]]<ref>''Census of Population and Housing: Reflecting Australia - Stories from the Census, 2016'', ''Religion in Australia'', Australian Bureau of Statistics, 28 de junh de [[2017]]. Totei lei donadas dau paragraf vènon dau recensament de [[2016]].</ref>), conoís un declin important liat a l'aparicion d'una importanta minoritat d'abitants sensa religion (30,1%). De mai, es devesit entre [[catolicisme|catolics]] (22,6% de la populacion), [[anglicanisme|anglicans]] (13,3%) e divèrsei glèisas [[Protestantisme|protestantas]] (16,6%).

Leis autrei [[religion]]s son fòrça minoritàrias e gropan mens de 10% deis estatjants : 2,6% per l'[[islam]], 2,4% per lo [[bodisme]], 1,9% per l'[[indoïsme]], 0,5% per lo [[sikhisme]] e 0,4% per lo [[judaïsme]].

== Istòria ==

{{veire|Istòria d'Austràlia}}

=== De la Preïstòria a l'arribada deis Europèus ===
[[File:Bradshaw rock paintings.jpg|thumb|Pinturas rupèstras aborigènas dins la region de [[Kimberley (Western Australia)|Kimberley]] a l'oèst d'Austràlia]]
Lei traças [[Homo sapiens|umanas]] pus ancianas descubèrtas en Austràlia datan de {{formatnum:40000}} ans ([[Mungo]]). Aqueleis abitants desvolopèron una cultura marcada per de [[Art rupèstre|pinturas rupèstras]] e per l'usatge d'[[otís]] de [[pèira]] pauc sofisticats. Lei tecnicas de fabricacion litica se melhorèron au millenari VIII av. JC e entraïnèron finalament l'aparicion d'otís ambé de talhents liscs que son desconeguts dins lo rèsta d'[[Oceania]]. Vèrs lo millenari I av. JC, l'[[agricultura]] apareguèt dins lei regions drudas permetent l'aparicion de societats semisedentarizadas. En revènge, dins lei regions mens favorablas, lei comunautats de caçaires cuelheires contunièron de dominar.

=== Lo periòde coloniau ===

==== La descubèrta de l'illa per leis Europèus ====

Leis [[Euròpa|Europèus]] descurbiguèron Austràlia en [[1605]] ([[Willem Janszoon]]) dins l'encastre de seis expedicions de reconóissença dei rotas maritimas d'[[Asia]] dau Sud-Èst. Pasmens, la region semblava [[palun]]osa e leis indigèns fòrça ostils. En [[1642]], l'explorator [[Províncias Unidas|olandés]] [[Abel Tasman]] reconoguèt una partida dau litorau sud e donèt son nom a l'[[Tasmania|illa que pòrta uei son nom]]. Dos ans pus tard, lo [[França|Francés]] [[Melchisédech Thévenot]] cartografièt la còsta occidentala de l'illa. En revènge, la partida orientala de l'illa foguèt pas explorada avans lo viatge de [[James Cook]] en [[1770]]. L'insularitat de [[Tasmania]] foguèt demostrada en [[1798]].

==== L'	afiermacion de la preséncia britanica ====
[[File:Captainjamescookportrait.jpg|left|upright|thumb|alt=A painting of Captain James Cook in uniform sitting down in front of a map|Retrait del capitani [[James Cook]], lo primièr europèu de cartografiar la còsta èst d'Austràlia en 1770]]
[[James Cook]] prenguèt oficialament possession de l'illa en [[1770]]. Après la pèrda dei [[USA|Tretze Colonias]] d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]], [[Anglatèrra]] i veguèt un relèu novèu de son influéncia e una solucion practica per alunchar certanei presoniers deis [[illas Britanicas]]. Ansin, en [[1788]], una [[colonialisme|colonia]] penitenciària foguèt fondada per lo [[capitani]] [[Arthur Phillip]] a [[Sydney|Port Jackson]] (uei [[Sydney]]). La penetracion vèrs l'interior foguèt lenta e fins a [[1827]], [[Londres]] crenguèt que [[França]] poguèsse desbarcar de colons e revendicar una partida de l'illa.

==== L'exterminacion dei populacions indigènas ====

Au començament dau sègle XIX, lei premiers motons foguèron importats dins l'illa. Venguèron rapidament lo còr d'una activitat importanta que causèt de conflictes ambé lei cultivators e leis indigèns a prepaus dau partiment dei tèrras [[agricultura|agricòlas]]. De mai, a partir de [[1851]], de jaciments d'[[aur]] foguèron descubèrts entraïnant l'arribada de miliers d'aventuriers e de minaires. Ansin, se multipliquèron lei tusts ambé lei populacions aborigènas que foguèron rebutadas per lei colons vèrs lei regions [[desèrt|deserticas]] entraïnant un grand nombre de victimas. En [[Tasmania]], foguèron dirèctament exterminadas. Ansin, la populacion aborigèna passèt d'aperaquí {{formatnum:500000}} individús en [[1788]] a {{formatnum:60000}} en [[1920]].

==== L'acabament de l'exploracion ====

En parallèl dei combats còntra leis [[aborigèns australians|aborigèns]], l'exploracion de l'illa contunièt. En [[1830]], l'estudi dau riu [[Murray (fluvi)|Murray]] per [[Charles Sturt]] permetèt de comprendre lo foncionament dau ret [[idrografia|idrografic]] australian. Puei, lei viatges d'[[Edward John Eyre]] e de [[Ludwig Leichhardt]] permetèron de melhorar la conóissença dei regions maritimas. En [[1860]]-[[1862]], leis expedicions [[Expedicion Burke-Wills|Burke-Wills]] e [[John McDouall Stuart|Stuart]] permetèron de traversar l'illa per lo premier còp e de descubrir lei regions interioras. La construccion d'un ret [[telegraf]]ic permetèt de contuniar aquel estudi e de facilitar lei comunicacions entre lei diferentei vilas.

==== Lo desvolopament dei colonias e la formacion dau Commonwealth ====

A partir deis annadas 1820, leis implantacions [[Reialme Unit|britanicas]] se multipliquèron en Austràlia. Formèron de [[colonialisme|colonias distintas]] : [[Austràlia Occidentala]] organizada a partir de grands domenis en [[1829]], [[Austràlia Meridionala]] en [[1837]] que decidèt de seguir lei principis de la Societat de colonizacion d'[[Edward Gibbon Wakefield]] (familha, morala, liberalisme), [[Victòria]] en [[1851]] e [[Queensland]] en [[1859]]. En [[1840]], s'arrestèron lei desportacions de presoniers mai l'imigracion, encoratjada per la descubèrta d'[[aur]], sostenguèt la creissença de la populacion. En [[1880]], Austràlia teniá 2,3 milions d'abitants.

En parallèl, cada colonia recebèt d'estatuts autonòms basat sus un regime parlamentari pròche d'aqueu dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. A partir de [[1880]], lei colons comencèron de s'inquietar deis ambicions francoalemandas en [[Oceania]] e de l'imigracion [[asia]]tica. De [[1885]] a [[1900]], una federacion australiana foguèt ansin pauc a pauc mesa en plaça entraïnant la naissença dau Commonwealth d'Austràlia lo 1{{èr}} de genier de [[1901]]. Cada estat i gardèt una autonòmia importanta.

Pasmens, a partir de [[1911]], lo poder comencèt d'aquistar una importància novèla e instaurèt d'[[impòst]]s relativament importants per dotar l'illa de fòrças armadas modèrnas e provesir d'avantatges sociaus a la populacion blanca. En mai d'aquò, una lei sus l'imigracion adoptada en [[1901]] la limitèt ai populacions europèas en causa de la necessitat d'èsser capable de capitar una dictada de 50 mòts dins una lenga europèa.

=== L'Austràlia independenta ===

==== De la Premiera Guèrra Mondiala a la Segonda ====

En despiech de la formacion dau Commonwealth en [[1901]], l'afiermacion de l'[[independéncia]] australiana foguèt lònga e lo govèrn alinhèt sa politica exteriora sus [[Londres]] fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Ansin, Austràlia participèt massissament au [[Premiera Guèrra Mondiala|premier conflicte mondiau]] en mobilizant {{formatnum:330000}} volontaris ({{formatnum:59000}} tuats). A la [[Tractat de Versalhas|Conferéncia de Versalhas]] en [[1919]], lo país obtenguèt una partida dei [[colonialisme|colonias]] [[Alemanha|alemandas]] de l'[[Ocean Pacific]].

Leis annadas 1920 foguèron dominadas per lo [[partit politic|partit]] [[Nacionalisme|nacionalista]]. En [[1927]], installèt la [[capitala]] [[federalisme|federala]] a [[Canberra]]. Puei, perdiguèt lo poder au profiech dei trabalhistas après la [[crisi economica de 1929]]. Pasmens, adoptèron una politica d'austeritat qu'agravèt la situacion. Ansin, Austràlia conoguèt un periòde malaisat fins a l'adopcion d'un plan de rearmament a la fin deis annadas 1930 per faciar l'expansionisme [[japon]]és.

[[Canberra]] declarèt la guèrra an [[Alemanha]] en [[1939]] e mandèt un còrs expedicionari en [[Euròpa]] en [[1940]] per ajudar lei [[Reialme Unit|Britanics]]. Pasmens, a partir de la fin de [[1941]], lo país deguèt sustot s'aparar còntra [[Japon]]. D'efèct, lei Japonés bombardèron [[Darwin (Austràlia)|Darwin]] en febrier de [[1942]] e desbarquèron en [[Nòva Guinèa]] e dins leis [[illas Salamon]]. Durant la seguida dau conflicte, Austràlia se raprochèt donc deis [[USA|Estats Units d'America]] que participèron activament a la defensa de l'illa durant la [[batalha de la Mar de Coralh]] e la [[campanha deis Illas Salamon]].

==== Lo periòde conservator ====

En causa de la guèrra, lei govèrns trabalhistas de [[John Curtin]] ([[1941]]-[[1945]]) e de [[Ben Chifley]] ([[1945]]-[[1949]]) adoptèron una organizacion economica fòrça dirigista. Pasmens, dins l'encastre de la [[Guèrra Freja]] naissenta, aquela politica se turtèt ai criticas deis anticomunistas. Leis eleccions de [[1949]] foguèron donc ganhadas per lei [[conservatisme|conservators]] que gardèron lo poder fins au començament deis annadas 1970. En despiech de recessions en [[1952]] e en [[1959]], lo país conoguèt una importanta creissença economica marcada per l'esplecha dei ressorsas naturalas e lo sostèn ais investiments estrangiers (principalament [[USA|estatsunidencs]] e [[japon]]és) dins l'[[industria]]. Ansin, se l'agricultura gardèt un ròtle non negligible dins l'economia australiana, son importància comencèt de demenir. Per sostenir aqueu desvolopament, l'imigracion blanca e europèa foguèt encoratjada ambé mai de {{formatnum:100000}} arribants anuaus entre [[1945]] e [[1972]]. En revènge, leis imigrants [[asia]]tics e leis Aborigèns foguèron mantenguts en despart.

Durant aqueu periòde, Austràlia participèt activament a la [[Guèrra Freja]] e sostenguèt la politica de [[Washington]] en Asia dau Sud-Èst e dins lo Pacific Sud. De còrs expedicionaris foguèron donc mandats en [[Corèa]] ({{formatnum:17000}} òmes, 339 tuats) e en [[Vietnam]] ({{formatnum:61000}} òmes, 521 tuats) per i renfòrçar lei fòrças [[USA|estatsunidencas]]. En parallèl, [[Canberra]] participèt a la formacion d'alianças anticomunistas coma l'[[Organizacion de l'Asia dau Sud-Èst]].

==== La crisi deis annadas 1970 ====

Dins lo corrent deis annadas 1970, Austràlia conoguèt de crisis economicas e socialas. Premier, leis [[Aborigèns]] comencèron de s'organizar d'un biais eficaç per defendre sa cultura e sei proprietats (especialament dins lei regions minieras). En [[1967]], avián obtengut la creacion d'un ministèri especiau. Puei, après la victòria dei trabalhistas en [[1972]], obtenguèron contentament sus una partida de sei revendicacions coma l'establiment d'un contraròtle indigèn dei resèrvas. Pasmens, a la prima de [[1979]], de manifestacions aborigènas novèlas aguèron luòc dins la [[capitala]].

Lei trabalhistas tenguèron lo poder de [[1972]] a [[1975]] dins un contèxte de crisi (inflacion, aumentacion dau [[caumatge]], demenicion deis exportacions de [[lana]]...). Reconoguèron la [[Republica Populara de China|China Populara]] e lo [[Vietnam dau Nòrd]] e donèron un estatut d'autonòmia a [[Nòva Guinèa]]. Pasmens, se turtèron a l'oposicion dau Senat per menar mai de reformas. En mai d'aquò, mau capitèron de redreiçar la situacion economica. Ansin, perdiguèron lei legislativas d'octòbre de [[1975]] còntra una coalicion dei liberaus e dei conservators. Pasmens, la situacion contunièt de se desgradar.

==== Austràlia dempuei 1983 ====

En [[1983]], foguèt elegit lo trabalhista [[Bob Hawke]] que gardèt lo poder fins a [[1991]]. Comencèt de liberalizar l'economia ambé plusors privatizacions e de suprimir plusors drechs dei trabalhaires. Adoptèt tanben una politica d'austeritat. Foguèt remplaçat per son adjonch [[Paul John Keating]] que deguèt faciar una recession importanta. Renforcèt la relacion ambé leis [[USA|Estats Units d'America]], desvolopèt lei relacions de cooperacion ambé leis estats d'Asia dau Sud-Èst e contentèt certanei revendicacions aborigènas regardant la proprietat de certanei tèrras.

En [[1996]], una coalicion nacionala liberala prenguèt lo poder ambé [[John Howard]], Premier Ministre durant onze ans. Pròche de [[George W. Bush]], adoptèt una politica [[liberalisme|liberala]] e [[isolacionisme|isolacionista]] mai sostenguèt lei guèrras [[USA|estatsunidencas]] dau periòde en [[Afganistan]] e en [[Iraq]]. Pasmens, de resultats economics mitigats e l'oposicion a de lèis jutjadas tròp desfavorablas ai trabalhaires minèron la popularitat dau govèrn.

Lei trabalhistas de [[Kevin Rudd]] ganhèron donc largament leis eleccions de novembre de [[2007]] amb un programa basat sus de preocupacions environamentalas e socialas. Pasmens, tocada per la [[crisi economia de 2008]] (en despiech dau desvolopament dei cambis ambé [[Republica Populara de China|China]], l'economia australiana conoguèt una crisi novèla e [[Kevin Rudd]] quitèt lo poder en [[2010]]. Foguèt remplaçada per [[Julia Gillard]] que poguèt solament comptar amb un govèrn minoritari. Pasmens, durant son periòde, la situacion economica comencèt de se melhorar. Après un brèu retorn de [[Kevin Rudd]] en [[2013]], lei conservators tornèron prendre la direccion dau país ambé [[Tony Abbott]] que perdiguèt sa majoritat en [[2015]]. [[Malcolm Turnbull]] li succediguèt.

== Cultura ==

La cultura australiana es principalament d'origina anglosaxona en causa de l'origina [[Reialme Unit|britanica]] de la màger part de la populacion. Pasmens, dempuei leis ans 1970, foguèt influenciada per la cultura [[USA|estatsunidenca]] e per l'arribada de sèt milions d'imigrants venguts de país variats. De mai, après una lònga repression, la cultura aborigèna es uei l'objècte de mesuras de proteccion que permèton sa promoccion e que melhoran sa visibilitat.

=== Arquitectura ===

En causa de son origina [[colonialisme|coloniala]], l'arquitectura australiana es eissida de l'arquitectura [[Reialme Unit|britanica]]. Durant lo sègle XIX, adaptèt ansin leis estiles georgian e victorian, especialament a [[Melbourne]]. Dins aquò, apareguèron pauc a pauc de variacions localas coma leis [[Arquitectura Queenslander|ostaus Queenslander]]. Puei, predominèt deis ans 1890 ais ans 1920 l'[[arquitectura de la Federacion]] que s'inspirava probablament deis estiles [[Arquitectura Queen Anne|Queen Anne]] e [[Arquitectura Shingle|Shingle]]. Enfin, dempuei la [[Segonda Guèrra Mondiala]], Austràlia es somesa ais influéncias de l'[[arquitectura contemporanèa]] internacionala que foguèt per exemple utilizada per construrre l'[[Opèra de Sydney]] ò lo Parlament Australian inaugurat en [[1988]].

<gallery>
Fichièr:Sydneyoperahouse.JPG|[[Opèra de Sydney]] ([[1973]])
Fichièr:Parliament House Canberra Dusk Panorama.jpg|Parlament d'Austràlia ([[1988]])
</gallery>

=== Pintura ===

{{veire|Pintura australiana}}

La pintura aborigèna es fòrça anciana coma o mòstra la descubèrta de pinturas rupèstras datant de {{formatnum:40000}} ans. Liada ai crèires [[religion|religiós]] indigèns, utilizava de supòrts variats (armas, otís, objèctes decoratius...) e èra sovent mesclada amb d'autrei formas artisticas coma l'escultura. Leis òbras èran generalament collectivas e efemèras car sa valor èra unicament espirituala. Ansin, après l'acabament de la ceremònia a l'origina de sa realizacion, èran sovent destruchas per tornar utilizar lei materiaus.

Aquela tradicion es a l'origina de l'art aborigèn contemporanèu qu'es aparegut dins lo corrent dau sègle XIX amb l'introduccion dei concepcions artisticas pus individualistas portadas per lei [[colonialisme|colons]]. Aquò entraïnèt una multiplicacion dei tecnicas amb l'adopcion de tecnicas [[Euròpa|europèas]] ([[aqüarela]], [[pintura acrilica]]...) e dei supòrts (tela, vèire, escòrça...). Favorizèt tanben l'emergéncia de plusors generacions d'artistas marcadas per l'aparicion d'escòlas coma l'[[escòla Hermannsburg]] e per de personalitats coma [[Albert Namatjira]] ([[1902]]-[[1959]]) ò [[David Malangi]] ([[1927]]-[[1999]]).

Au nivèu de la pintura d'origina occidentala, Austràlia conoguèt plusors escòlas reconegudas que son generalament de declinasons localas de corrents internacionaus pus importants. La premiera foguèt probablament l'[[escòla d'Heidelberg]] deis ans 1880-1890 que se caracteriza per d'influéncias [[impressionisme|impressionistas]] e per l'importància donada ai scenas exterioras ò ai païsatges. Puei, durant lo sègle XX, la pintura australiana foguèt fòrça influénciada per lo [[modernisme]] ([[Grace Cossington Smith]], [[Margaret Preston]]) e per lo [[subrerealisme]] ([[Sidney Nolan]], [[Arthur Boyd]], [[Russell Drysdale]], [[Brett Whiteley]], [[William Dobell]]...).

<gallery>
Fichièr:Bradshaw rock paintings2.jpg|Pinturas rupèstras de [[Bradshaws]] (vèrs {{formatnum:25000}} avC)
Fichièr:Aboriginal rock art on the Barnett River, Mount Elizabeth Station.jpg|Pinturas rupèstras de [[Wandjina]] (vèrs {{formatnum:2000}} avC)
Fichièr:Louis buvelot macedon ranges 1874.jpg|Pintura de l'[[escòla d'Heidelberg]] ([[1874]])
Fichièr:Down on his luck.jpg|Pintura de l'[[escòla d'Heidelberg]] ([[1889]])
</gallery>

=== Musica e dança ===

Austràlia tèn una cultura musicala fòrça rica. D'efiech, es un art major de la cultura aborigèna qu'es famosa per l'utilizacion dau [[didgeridoo]], un instrument de [[fusta]] originaris dei tribüs dau nòrd dau país que se difusèt largament en fòra de l'illa. Mesclada amb leis estandards occidentaus durant lo sègle XX, aquela musica an permés l'aparicion d'artistas fòrça populars que son internacionalament reconeguts coma [[Archie Roach]], [[Kev Carmody]], [[Troy Cassar-Daley]], [[Yothu Yindi]] e [[Geoffrey Gurrumul Yunupingu]].

La musica australiana d'origina europèa es devesida entre doas tendàncias principalas. La pus importanta es la musica populara que s'inspira dei corrents internacionaus dominants. Gràcias a son utilizacion de l'[[anglés]], lo país tèn ansin d'artistas majors dins plusors domenis dempuei la fin deis ans 1950. Entre lei pus famós, se pòdon citar lei [[Bee Gees]] ò lo grop [[AC/DC]] mai lei generacions son regularament renoveladas coma o mòstra lo succès de [[Kylie Minogue]] (nascuda en [[1968]]).

L'autra tendància de la musica occidentala australiana es la musica classica qu'es generalament reservada a l'elèit intellectuau dau país. Apareguda durant lo sègle XIX, venguèt famosa tre leis ans 1880 amb lo succès internacionau de [[Nellie Melba]] ([[1861]]-[[1931]]). Au sègle XX, capitèt d'integrar de trachs « australians » dins son repertòri (recors pus frequent a la [[poesia]], inspiracion posada dins la natura, adopcion de musicalitats aborigènas...). [[John Antill]] ([[1904]]-[[1986]]), [[Peter Sculthorpe]] ([[1929]]-[[2014]]), [[Richard Meale]] ([[1932]]-[[2009]]) e [[Nigel Butterley]] (nascuda en [[1935]]) foguèron de personalitats majoras d'aquela evolucion. Aqueu fenomèn se renforcèt amb l'arribada dau [[jazz]] e dau [[blues]] [[USA|estatsunindencs]] que foguèron localament adaptats per d'artistas coma [[James Morrison]] (nascut en [[1962]]).

=== Literatura ===

{{veire|Literatura australiana}}

==== La literatura aborigèna ====

Leis Aborigèns d'Austràlia tenián una literatura rica compausada de racòntes oraus que la màger part foguèt perduda durant la [[colonialisme|colonizacion]]. Dins aquò, certanei legendas foguèron transcrichs afin d'assegurar son enregistrar. De mai, tre lo començament dau sègle XIX, d'Aborigèns utilizèron l'[[anglés]] per s'exprimir, çò qu'entraïnèt la formacion d'una literatura especifica. S'estructurèt au començament dau sègle XX amb l'òbra de [[David Unaipon]] ([[1872]]-[[1967]]) que foguèt lo premier escrivan aborigèn famós. Se pòu tanben citar lo trabalh de la poetessa [[Oodgeroo Noonuccal]] ([[1920]]-[[1995]]).

==== La literatura d'origina occidentala ====

La literatura australiana d'origina occidentala es caracterizat per dos trachs majors que son lo sentiment d'exili dins una region isolada e ostila, alunchada d'un mond occidentau considerat coma la fònt de la [[civilizacion]], e un sentiment de fiertat nacionala en fàcia d'aqueu mond nòu onte l'òme es a bastir una societat novèla. Aquela [[literatura]] apareguèt tre lo premier sègle de la [[colonialisme|colonizacion]] amb lei poètas [[Charles Harpur]] ([[1813]]-[[1868]]) e [[Henry Kendall]] ([[1839]]-[[1882]]). La descubèrta d'[[aur]] e l'aumentacion brutala de la populacion entraïnèt l'emergéncia d'una literatura populara amb de [[roman]]ciers coma [[Marcus Clarke]] ([[1846]]-[[1881]]), [[Rolf Boldrewood]] ([[1826]]-[[1915]]) ò [[Henry Lawson]] ([[1867]]-[[1922]]). Dins aquò, la [[poesia]] gardèt una plaça importanta amb d'autors coma [[Banjo Paterson]] ([[1864]]-[[1941]]), [[Barcroft Boake]] ([[1866]]-[[1892]]) e [[Bernard O'Dowd]] ([[1866]]-[[1953]]).

Après [[1918]], l'entre doas guèrras veguèt l'aparicion de tematicas australianas que venguèron pauc a pauc mens dependentas de la vida culturala [[Euròpa|europèa]]. La [[fantasiá]] foguèt ansin largament encoratjada en poesia per la revista ''Vision'' e lei mites aborigèns comencèron d'interessar leis escrivans e lo public. De son caire, lo roman australian s'interessèt a de racòntes eissits de l'istòria de l'illa amb de presentacions de l'univèrs sociau dei pioniers e son installacion. Entre leis autors pus coneguts d'aqueu periòde, se pòdon citar [[Miles Franklin]] ([[1879]]-[[1954]]), [[Henry Handel Richardson]] ([[1870]]-[[1946]]) e [[Kylie Tennant]] ([[1912]]-[[1988]])<ref>La màger part deis escrivans australians d'aqueu periòde son en realitat deis escrivanas, sovent obligadas d'adoptar un pseudonim masculin.</ref>.

L'après guèrra foguèt una epòca rica per la literatura australiana amb l'espandiment d'una poesia diversificada marcada per lei tèxtes satirics d'[[Alec Derwent Hope]] ([[1907]]-[[2000]]) ò la rigor e la vivacitat de [[Robert David FitzGerald III|Robert David FitzGerald]] ([[1902]]-[[1987]]). Lo roman d'aqueu periòde foguèt dominat per [[Patrick White]] ([[1912]]-[[1990]]) que recebèt lo [[Prèmi Nobel de Literatura]] en [[1973]] per son exploracion de problemas espirituaus e moraus amb un estile mesclant lo ritme de la poesia amb la [[pròsa]]. Pasmens, se fau egalament citar [[Martin Boyd]] ([[1893]]-[[1972]]) que venguèt famós per sei cronicas a prepaus dei relacions entre [[Anglatèrra]] e Austràlia.

Lei generacions seguentas comencèron d'èsser influenciadas per la literatura estrangiera, principalament aquela deis [[USA|Estats Units d'America]], e s'interessèron ai questions socialas e culturalas eissidas dei problemas de la societat industriala ò de la [[Guèrra Freja]] ([[Guèrra de Vietnam]]...). L'americanizacion d'Austràlia foguèt tanben un tèma fòrça abordat. Leis autors principaus d'aquela generacion son [[Barry Oakley]] (nascut en [[1931]]), [[Frank Moorhouse]] (nascut en [[1938]]), [[Michael Wilding]] (nascut en [[1942]]), [[Murray Bail]] (nascut en [[1941]]), [[Roger McDonald]] (nascut en [[1941]]) e [[Peter Carey]] (nascut en [[1943]]).

=== Teatre ===

Lo [[teatre]] australian apareguèt au començament dau sègle XX amb [[Louis Esson]] ([[1879]]-[[1943]]) autor de la pèça ''Lo temps es pas vengut''. Pasmens, demorèt lòngtemps marginau en causa de la manca de salas d'espectacle. Aquò durèt fins ais ans 1950-1960 amb l'emergéncia d'una generacion formada de [[Ray Lawler]] (nascut en [[1921]]), d'[[Alan Seymour]] ([[1927]]-[[2005]]) e de [[Patrick White]] ([[1912]]-[[1990]]). Obtenguèron quauquei succès, generalament malaisats de reprodurre, que permetèron d'installar pauc a pauc lo teatre au sen de l'esfèra culturala australiana. Dins lo corrent deis ans 1970-1980, aquò favorizèt l'aparicion de generacions novèlas qu'adoptèron un estile realista e s'interressèron a de problemas sociaus. En particular, foguèt lo cas de [[Jack Hibberd]] (nascut en [[1940]]), de [[David Williamson]] (nascut en [[1942]]), d'[[Alexander Buzo]] (nascut en [[1944]]) ò de [[John Romeril]] (nascut en [[1945]]). Se pòdon pereu mencionar [[Stephen Sewell]] (nascut en [[1953]]) qu'estudièt la question de la disparicion deis [[ideologia]]s e [[Alma de Groen]] (nascuda en [[1941]]) que presentèt d'univèrs desplaçats inspirats imaginats a partir de la societat australiana contemporanèa.

=== Cinèma ===

{{veire|Cinèma australian}}

Lo cinèma australian a una istòria trebolada amb una succession de periòdes prospèrs e d'epòcas de crisi. Se formèt tre la fin dau sègle XIX e conoguèt un desvolopament fòrça important dins leis ans 1910 gràcias a l'union de plusors productors e la construccion de cinèmas. Aquela industria venguèt lo premier productor mondiau de films mai foguèt grèvament tocada per la [[Premiera Guèrra Mondiala]] e per l'importacion de produccions [[USA|estatsunidencas]].

La renaissença aguèt luòc dins leis ans 1930 amb l'adopcion dei critèris cinematografics [[USA|estatsunidencs]] per lei realizators locaus. Un exemple foguèt la creacion de l'estudiò [[Cinesound Productions]] sus lo modèl [[hollywood]]enc<ref>Dins aquò, aquel estudiò subrevisquèt pas a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]).</ref>. Se pòu tanben mencionar la fondacion de l'[[Australian Film Institute]] que tèn un ròtle similar a l'[[Academy of Motion Picture Arts and Sciences]] [[USA|estatsunidenca]]. Lei tèmas principaus dau periòde demorèron australians amb d'adaptacions de la literatura nacionala mai son estandardizacion favorizèt l'emergéncia de la premiera vedeta internacionala australiana, [[Errol Flynn]] ([[1909]]-[[1959]]), que foguèt recrutat per [[Hollywood]]. Foguèt seguit per [[Peter Finch]] ([[1916]]-[[1977]]) que venguèt lo premier actor australian guierdonat per un [[oscar]] en [[1977]].

Après una crisi novèla dins lo corrent deis ans 1970, lo cinèma australian tornèt aparéisser durant lo decenni 1980 gràcias a de fons [[govèrn|governamentaus]]. Favorizèron l'aparicion d'un corrent dich [[Ozploitation]] que veguèt la realizacion de films originaus amb un budget limitat. Totei leis estiles i foguèron abordats coma la [[sciéncia ficcion]] (''[[Mad Max]]''), lo [[film d'aventura]] (''[[The Man From Snowy River]]'') ò la [[comèdia]] (''[[Crocodile Dundee]]''). Pasmens, l'istòria e la literatura australiana contunièron d'èsser de fònts d'inspiracion importanta. Aquela tendància contunia a l'ora d'ara amb de succès importants coma ''[[Shine]]'' ([[1996]]). Dins aquò, permet pas au cinèma australian de gardar seis actors e realizators pus famós que quitan generalament lo país per perseguir sa carriera ais [[USA|Estats Units d'America]].

== Liames intèrnes ==

* [[Anglés australian]].
* [[Lengas aborigènas d'Austràlia]].

== Bibliografia ==

* '''(en)''' Denoon, Donald, et al. (2000). ''A History of Australia, New Zealand, and the Pacific''. Edicions Oxford Blackwell. ISBN 0-631-17962-3.
* '''(en)''' Hughes, Robert (1986). ''The Fatal Shore: The Epic of Australia's Founding''. Edicions Knopf. ISBN 0-394-50668-5.
* '''(en)''' Davison, Graeme; Hirst, John; Macintyre, Stuart (1999). ''The Oxford Companion to Australian History''.  Edicions Oxford University Press (Melbourne). ISBN 0-19-553597-9. 
* '''(en)''' Emily Kngwarreye, ''Paintings'' (1996). North Ryde NSW: Craftsman House / G + B Arts International. ISBN 90-5703-681-9.
* '''(en)''' Germaine, Max (1990). ''Artists & Galleries of Australia''.  Edicions Craftsman House (Roseville). ISBN 976-8097-02-7. 
* '''(en)''' Johnson, Vivien (2007). ''Papunya Painting: Out of the Desert''.  Edicions National Museum of Australia (Canberra). ISBN 978-1-876944-58-2. https://web.archive.org/web/20180721014450/http://www.nma.gov.au/exhibitions/papunya_painting/catalogue. 
* '''(en)''' Jupp, James (2001). ''The Australian people: an encyclopedia of the nation, its people, and their origins''.  Edicions Cambridge University Press. ISBN 0-521-80789-1. 
* '''(en)''' Macintyre, Stuart (2000). ''A Concise History of Australia''.  Edicions Cambridge University Press. ISBN 0-521-62359-6.
* '''(en)''' McCulloch, Alan; Susan McCulloch, Emily McCulloch Childs (2006). ''The new McCulloch's encyclopedia of Australian art''.  Edicions  Aus Art Editions in association with The Miegunyah Press. ISBN 0-522-85317-X.
* '''(en)''' Powell JM (1988). ''An Historical Geography of Modern Australia: The Restive Fringe''.  Edicions Cambridge University Press. ISBN 0-521-25619-4.
* '''(en)''' Robinson GM, Loughran RJ, and Tranter PJ (2000) ''Australia and New Zealand: economy, society and environment''.  Edicions  Arnold; NY: OUP; 0340720336.
* '''(en)''' Smith, Bernard; Smith, Terry (1991). ''Australian painting 1788–1990''.  Edicions  Oxford University Press. ISBN 0-19-554901-5. 
* '''(en)''' Teo, Hsu-Ming; White, Richard (2003). ''Cultural history in Australia''.  Edicions University of New South Wales Press. ISBN 0-86840-589-2.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Liames extèrnes ==

* '''(en)''' [https://web.archive.org/web/20141231054514/http://www.dfat.gov.au/geo/australia/ About Australia] from the [[Department of Foreign Affairs and Trade (Australia)|Department of Foreign Affairs and Trade]].
* '''(en)''' [http://www.gov.au/ Governments of Australia website] (govèrns federaus, d'estats e territoriaus).
* '''(en)''' [http://www.australia.gov.au/ Australian Government website] (govèrn australian).
* '''(en)''' [https://web.archive.org/web/20120215160003/http://www.aph.gov.au/whoswho/index.htm Parliament of Australia: Who's Who (includes head of state)] (parlament e govèrn australian).
* '''(en)''' [http://www.abs.gov.au/ Australian Bureau of Statistics] (Burèu australian d'estatisticas).
* '''(en)''' [https://web.archive.org/web/20100502175505/http://www.community.gov.au/ Community organisations portal]
* '''(en)''' [http://www.australia.com/fr-fr Tourism Australia]

{{Oceania}}

[[Categoria:Austràlia|*]]