Veire la font de Anglés

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{{Infobox Lenga
 | lenga      = English
 | en occitan = Anglés
 | país       = [[Austràlia]], [[Canadà]], [[Estats Units]], [[Reialme Unit]] e 69 autres païses
 | regions    = [[Euròpa]], [[America]], [[Africa]], [[Oceania]]
 | personas   = 380 milions (1èra), e 600 milions (segonda lenga)
 | tipologia  = {{SVO}} {{Tipologia Caen|ENG}}
 | status     = [[Austràlia]], [[Canadà]] e autres païses ([[Estats Units]] e [[Reialme Unit]] = lenga ''de facto''). L{{'}}[[ONU]] e l{{'}}[[Union Europèa]]
 | academia   =
 | ietf       = en
 | iso1       = en
 | iso2       = eng
 | iso3       = eng
 | iso6       = eng
 | iso-6P     = emen
 | sil        = eng
 | glottolog  = stan1293
 | carta      = lengas indoeuropèas
 | grop       = [[Indoeuropèu]]
 | mòstra     =
Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l{{'}}Òme<br /><br />
'''Article 1'''<br /><br />
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
 | espandida  = I (lenga individuala)
 | tipe       = L (lenga viva)
 | imatge     = Anglospeak (subnational version).svg
 | fam1       = [[Lengas indoeuropèas|Indoeuropèu]]
 | fam2       = [[Lengas germanicas]]
 |fam3        = Lengas germanicas occidentalas
 | legenda    ={{legend|#346699|Lenga oficiala}}{{legend|#99ccff|Lenga alloctona a estatut oficial}}
}}

L{{'}}'''anglés''' ({{AFI-oc|aŋˈgles|3=LL-Q14185 (oci)-Davidgrosclaude-anglés.wav}}; autonim: ''English'' {{AFI|[ˈɪŋɡlɪʃ]|En-uk-English.oga}}<ref>{{Ref-libre |nom=Roz |cognòm=Combley |títol=Cambridge Business English Dictionary |pagina=943 |isbn=9780521122504 |an=2011 |editor=Cambridge University Press}}</ref>) es una [[lenga indoeuropèa]] dau grop [[lengas germanicas|germanic]] qu'es principalament parlada en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]], dins leis [[Illas Britanicas]] e en [[Oceania]]. Lenga principala dei relacions internacionalas ([[politica]], [[economia]], [[sciéncia]]...) dempuei la premiera mitat dau sègle XX, aviá, au començament dau sègle XXI, aperaquí 400 milions de locutors primaris e, benlèu, un miliard de locutors segondaris.

Sa formacion comencèt au sègle VI apC ambé l'invasion de l'archipèla britanic per plusors tribüs germanicas pendent lei Grandeis Invasions. Durant l'[[Edat Mejana]], l'anglés vielh foguèt fòrça influenciat per lo [[noroèc]], per lo [[normand]] e per lo [[francés]]. Parlat inicialament per lei classas popularas, comencèt de venir la lenga de l'elèit d'[[Anglatèrra]] a partir dau sègle XV. Aprofichant l'expansion [[colonialisme|coloniala]] [[Reialme Unit|britanica]], se difusèt sus totei lei [[continent]]s e formèt d'ensems lingüistics importants en fòra de l'archipèla britanic, ais [[USA|Estats Units]], en [[Canadà]] e en [[Austràlia]].

== Istòria ==

=== L'anglosaxon ===

{{veire|Anglosaxon}}

La premiera forma d'anglés foguèt la [[lenga]] [[anglosaxon]]a (ò vièlh anglés), parlada dau sègle VI apC a [[1066]]. Se desvolopèt a partir dei lengatges d'un ensems de tribüs [[Lengas germanicas|germanicas]] originàrias de [[Frísia]], de [[Saxònia]], de [[Jutlàndia]] e dau sud de [[Suècia]] ([[Angles]], [[Saxons]] e [[Jutes]]). Aprofichant l'afondrament de l'[[Empèri Roman]]<ref>A partir de [[406]], l'[[Empèri Roman d'Occident]] foguèt envaït per plusors pòbles barbars germans e, per faciar aquela crisi, retirèt totei sei fòrças deis Illas Britanicas en [[410]].</ref>, desbarquèron dins leis [[Illas Britanicas]] e comencèron de repossar lei populacions [[cèltas]], que parlavan [[britonic]]<ref>Lo [[britonic]] èra la lenga dei populacions urbanas durant lo periòde roman, dau sègle I au sègle V apC. A partir dau sègle VI, comencèt d'evolucionar per formar lei [[lengas celticas|lengas cèltas]] actualas e dispareguèt probable dins lo corrent dau sègle VII.</ref> e [[latin]], vèrs l'[[oèst]].

Lo vièlh anglés èra devesit entre quatre grops de [[dialècte]]s que correspondián ai parlars de [[Mercia]]<ref>Lo [[Reiaume de Mercia]], fondat au començament dau sègle VI, ocupava lo centre de l'[[Anglatèrra]] actuala. Agantèt son apogèu durant lo sègle VIII mai declinèt après la [[batalha d'Ellendun]] perduda en [[825]] còntra [[Reiaume de Wessex|Wessex]]. Dispareguèt finalament en [[919]].</ref>, de [[Northumbria]]<ref>Lo [[Reiaume de Northumbria]] foguèt fondat au començament dau sègle VII dins lo nòrd de l'[[Anglatèrra]] actuala. Foguèt ocupat per de [[Viking|Vikings]] dins lo corrent dau sègle IX e dispareguèt en [[951]].</ref>, de [[Kent]] e dei principats saxons occidentaus. Après divèrsei conflictes, especialament còntra leis invasions [[viking]]as, lo [[Reiaume de Wessex]] s'impausèt coma la principala poissança, durant lo rèine d'[[Alfred de Wessex|Alfred lo Grand]] ([[871]]-[[899]]), e lo [[saxon occidentau]] venguèt la basa de l'estandard [[escritura|escrich]]. Pasmens, lei diferents dialèctes subrevisquèron lòngtemps a l'orau, benlèu fins au sègle XIII.

En parallèl d'aquela evolucion, l'[[anglosaxon]] adoptèt l'[[alfabet latin]] en plaça d'un [[alfabet runic]]<ref>H. Gneuss, ''"Chapter 2: The Old English Language"'', in ''The Cambridge companion to Old English literature (Second ed.)'', Cambridge University Press, p. 29.</ref>. Aqueu fenomèn aguèt luòc dins lo corrent dau sègle VI e sembla relativament rapid. D'efiech, leis inscripcions runicas son raras e fòrça ancianas. Dins aquò, en despiech d'aqueu cambiament, lo vièlh anglés èra relativament alunchat de l'anglés dau sègle XXI. Sa [[gramatica]] èra pròcha de l'[[alemand]] actuau e i aviá un sistèma de declinasons per lei noms ò un sistèma de conjugason pus complèx. L'òrdre dei [[mot]]s èra pereu fòrça liure.

=== L'anglés mejan ===

[[Fichièr:Illas Britanicas (vèrs la fin dau sègle IX).png|thumb|right|Division deis Illas Britanicas a la fin dau sègle IX avC.]]

{{veire|Anglés mejan}}

Lo tèrme « [[anglés mejan]] » designa divèrsei formas de la lenga anglesa, parladas entre lo sègle VIII e lo sègle XVI. Durant aqueu periòde, l'anglés conoguèt mai d'una evolucion importanta en causa de contactes ambé de populacions [[viking]]as e [[França|francesas]] (subretot [[Normandia|normandas]]). L'apòrt dei Nordics aguèt principalament entre lei sègles VIII e IX quand lei [[Viking]]s conquistèron la mitat d'[[Anglatèrra]] e i fondèron un ensems territòriau dich [[Danelaw]]. Aqueleis envaïsseires parlavan lo [[noroèc]] e influencièron lei dialèctes anglosaxons pus septentrionaus. Aquò entraïnèt la difusion au sen de l'[[anglosaxon]] de trachs nordics coma lei [[Pronom|pronoms]] començant per th- (they, them, their) que remplacèron seis equivalents anglosaxons (hie, him, hera). 

L'autre apòrt major dau periòde foguèt entraïnat per la conquista [[Normandia|normanda]] d'[[Anglatèrra]] en [[1066]]. Après de combats [[sang|saunós]], lo duc de [[Normandia]] [[Guilhèm Ièr d'Anglatèrra|Guilhem lo Conquistaire]] venguèt rèi d'[[Anglatèrra]] e i importèt lo sistèma [[feudalisme|feudau]] [[França|francés]]. La tèrra foguèt ansin donada a de senhors d'origina [[França|francesa]] e mai [[Occitània|occitana]] ambé leis evolucions [[dinastia|dinasticas]] ulterioras. Aquò impausèt de lengas d'oïl, principalament l'[[anglonormand]]<ref>L'anglonormand es lo dialècte dau vièlh normand parlat par l'[[aristocracia]] de la Cort d'[[Anglatèrra]].</ref> e lo [[francés]], coma lengatge deis elèits. Favorizèt tanben la difusion d'un gròs nombre d'emprunts, especialament dins lei domenis de la [[politica]], de la [[lei|legislacion]] e dau prestigi sociau.

L'invasion normanda aguèt un autre efiech major regardant l'evolucion de l'anglés car permetèt la simplificacion de sa [[gramatica]]. D'efiech, l'[[anglosaxon]] e lo [[noroèc]] demorèron d'aqueu temps la [[lenga]] dei classas popularas. Òr, aquelei [[lenga]]s èran morfologicament pròchas. Lo besonh d'una comunicacion aisada entraïnèt donc l'abandon progressiu deis estructuras gramaticalas divergentas. En particular, i aguèt una disparicion dau destriament entre [[nominatiu]] e [[acusatiu]]. L'[[instrumentau]] dispareguèt tanben e l'utilizacion dau [[genitiu]] foguèt limitada a la descripcion de la possession.  De mai, plusors formas irregularas foguèron suprimidas. En contrapartida de la disparicion dei declinasons, l'òrdre dei [[mot]]s venguèt mens liure.

=== L'anglés premodèrne ===

L'[[anglés premodèrne]] designa l'anglés parlat entre [[1500]] e [[1700]]. Sei caracteristicas principalas son l'evolucion dei vocalas lòngas de l'[[anglés mejan]], que cambièron de prononciacion, e un esfòrç important d'estandardizacion.

L'evolucion de la prononciacion dei vocalas lòngas, dich [[grand cambiament vocalic]], comencèt tre lo sègle XIV e durèt fins a la fin dau sègle XVI. En [[anglés mejan]], lei vocalas lòngas avián la meteissa prononciacion que son equivalent dau bas [[latin]], lei vocalas « puras ». En plaça, en anglés premodèrne, aquelei vocalas lòngas venguèron de [[diftong]]s ò veguèron son autor aumentar. Per exemple, lo /aː/ evolucionèt pauc a pauc vèrs [eɪ] (coma dins ''m'''a'''ke'') ò lo /eː/ venguèt [iː] (coma dins ''m'''i'''ce''). Aquelei transformacions explican lei diferéncias actualas de prononciacion entre lei [[vocala]]s anglesas e lei meteissei letras dins d'autrei [[lenga]]s.

Durant aqueu periòde, lo prestigi de l'anglés aumentèt fòrtament e, ambé lo declin de l'usatge de l'[[anglonormand]] e dau [[francés]] a la Cort, la lenga foguèt tornarmai parlada per leis elèits. Aquò permetèt l'emergéncia d'un estandard novèu que se desvolopèt a partir de divèrsei fònts :
* una origina administrativa, centrada sus lei dialèctes de [[Londres]] e deis East Midlands, utilizada tre leis ans 1430 per la [[cancelariá]] de [[Westminster]]. En [[1476]], aquela nòrma foguèt adoptada per [[William Caxton]], qu'introduguèt l'estampariá en [[Anglatèrra]], çò que ne favorizèt la difusion<ref>T. Nevalainen e I. Tieken-Boon, ''"Chapter 5: Standardization"'', in ''A History of the English language'', Cambridge University Press, 2006, pp. 274-279.</ref>.
* una origina literària ambé d'autors fòrça influents coma [[William Shakespeare]] ([[1564]]-[[1616]]), [[Ben Jonson]] ([[1572]]-[[1637]]), [[Thomas Dekker]] ([[1572]]-[[1632]]), [[John Fletcher]] ([[1579]]-[[1625]]), [[Francis Beaumont]] ([[1584]]-[[1616]]) e [[John Webster]] (vèrs [[1580]] - vèrs [[1634]]).
* una origina religiosa ambé divèrsei traduccions de la [[Bíblia]] ordonadas per leis autoritats, especialament aquela demandada per lo rèi [[Jaume Stuart]] ([[1604]]-[[1625]]).

=== L'anglés modèrne ===

L'anglés modèrne apareguèt dins lo corrent dau sègle XVIII. A respèct de la forma premodèrna de la lenga, l'usatge de l'[[auxiliar]] ''do'' se generalizèt, aqueu dei cas se limitèt a solament quauquei [[pronom]]s (''she'', ''he'', ''her'''...) e l'òrdre SVO foguèt adoptat. Regardant la conjugason, lei formas progressivas en ''-ing'' foguèron a l'origina de construccions novèlas e la demenicion dau nombre de [[vèrbe]]s irregulars contunièt de demenir.

En parallèl d'aqueleis evolucions, l'anglés modèrne foguèt clarament codificat e son estandard foguèt largament ensenhat gràcias a la formacion de sistèmas educatius destinadas a tota la populacion. Entre lei trabalhs pus importants, pòdon èsser citats lei [[diccionari]]s ''[[A Dictionary of the English Language]]'', escrich en [[1755]] per [[Samuel Johnson]] ([[1709]]-[[1784]]), que permetèt de fixar la nòrma dins leis [[Illas Britanicas]], e l’''[[American Dictionary of the English language]]'', publicat en [[1828]] per [[Noah Webster]] ([[1758]]-[[1843]]), qu'aguèt un ròtle similar per l'[[anglés american]]. D'autra part, l'usatge de dialèctes non estandards foguèt fòrça estigmatizat, especialament au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. Aquò menèt a la disparicion progressiva dei parlars pus populars.

A partir dau sègle XVII, l'anglés comencèt de se difusar sus totei lei [[continent]]s gràcias a l'expansion [[colonialisme|coloniala]] [[Reialme Unit|britanica]]. En particular, la lenga s'implantèt en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]], en [[Oceania]], en [[Índia]], dins lo Sud-Èst Asiatic e dins divèrsei territòris [[africa]]ns. Au sègle XX, lei periòdes sucessius de dominacion de l'[[Empèri Britanic]] e deis [[Estats Units d'America]] entraïnèron lo remplaçament dau [[francés]] per l'anglés coma lenga dominanta dei relacions internacionalas. Pasmens, dempuei [[1945]], lo primat [[politica|politic]], [[economia|economic]] e [[cultura]]u [[Estats Units d'America|estatsunidenc]] a entraïnat un desplaçament dau centre de gravitat de la lenga vèrs leis [[USA|Estats Units]].

<gallery>
File:Anglosaxonrunes.svg|Alfabet runic utilizat avans l'adopcion de l'alfabet latin per escriure l'[[anglosaxon]].
File:Beowulf Cotton MS Vitellius A XV f. 132r.jpg|Extrach dau poèma ''[[Beowulf]]'' escrich en [[anglosaxon]] entre lei sègles VII e X.
File:Wife-of-Bath-ms.jpg|Poèma ''The Wife of Bath's Tale'', escrich en [[anglés mejan]].
File:Gorboduc TP 1565.jpg|Premiera pagina de ''The Tragedie of Gorboduc'', pèça de teatre escrich en anglés premodèrne ([[1565]]).
File:King-James-Version-Bible-first-edition-title-page-1611.png|Extrach de la [[Bíblia]] dau rèi [[Jaume Stuart|Jaume VI e I]] (vèrs [[1611]]).
File:JohnsonDictionary.png|Pagina dau ''[[A Dictionary of the English Language|Dictionary of the English Language]]'' de [[Samuel Johnson]] ([[1755]]).
File:Webster Orthography 1828 (4-14).jpg|Pagina de  l’''[[American Dictionary of the English language]]'' de [[Noah Webster]] ([[1828]]). 
</gallery>

== Classificacion ==

L'anglés es una [[lenga]] [[Indoeuropèu|indoeuropèa]] que fa partida dau grop occidentau dei [[lengas germanicas]]. Au sen d'aquel ensems, es enclusa dins lo sosgrop [[anglofrison]] que se devesís entre lei lengas anglosaxonas (anglés, [[scòts (lenga)|scòts]] e [[anglosaxon]]) e lo [[frison]].

== Difusion geografica e usatges de la lenga ==

=== Difusion geografica ===

[[File:Map of English native speakers.png|thumb|right|Percentatges de locutors primaris de l'anglés.]]
[[File:Percentage of English speakers by country as of 2014.png|thumb|right|Percentatges de locutors de l'anglés au sen dei diferents país.]]

L'anglés fa partida dei lengas pus difusadas dins lo mond amb, en [[2006]], 400 milions de locutors primaris e 1,1 miliards de locutors segondaris<ref>David Crystal, ''« English worldwide »'', dins David Denison e Richard M. A Hog, ''History of the English language'', Cambridge University Press, 2006, pp. 420–439.</ref><ref>En 2016, en fòra dau [[mandarin]] e de l'[[espanhòu]], i a ges de lenga qu'aviá mai de locutors.</ref>. Pasmens, aqueleis estimacions varian fòrça segon lo biais d'estimar lo nivèu requist per èsser considerat coma locutor.

L'anglés èra, en [[2017]], la lenga mairala de la màger part de la populacion deis [[Estats Units d'America|Estats Units]] (257 milions<ref>''The World Factbook'', article « United States », consultat lo 7 de mai de [[2018]], [https://web.archive.org/web/20181226055200/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html]</ref>), dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] (60 milions), de [[Canadà]] (20,9 milions<ref>''The World Factbook'', article « Canada », consultat lo 7 de mai de [[2018]], [https://web.archive.org/web/20190430234227/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ca.html]</ref>), d'[[Austràlia]] (17,8 milions<ref>''The World Factbook'', article « Australia », consultat lo 7 de mai de [[2018]], [https://web.archive.org/web/20150703214756/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/as.html]</ref>), d'[[Irlanda]] (4,2 milions) e de [[Nòva Zelanda]] (4,0 milions<ref>''The World Factbook'', article « New Zealand », consultat lo 7 de mai de [[2018]], [https://web.archive.org/web/20190918165831/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nz.html]</ref>). Una gròssa comunautat anglofòna existís tanben en [[Sud-Africa|Africa dau Sud]] (5,2 milions<ref>''The World Factbook'', article « South Africa », consultat lo 7 de mai de [[2018]], [https://web.archive.org/web/20200621164208/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sf.html].</ref>). Enfin, i a plusors país pichons, generalament eissits de l'[[Empèri Britanic]], que son considerats coma de país anglofòns coma [[Jamaica]], [[Guyana]], [[Belize]], divèrseis illas [[Antilhas|antilhesas]]<ref>Dins lei fachs, dins aquelei país, la lenga pus parlada es sovent un [[Creòl (lingüistica)|creòl]] de l'anglés.</ref>.

Pasmens, l'anglés es [[lenga oficiala]] dins plusors autrei país ont es mestrejat solament per una pichona partida de la populacion. Dins aqueu cas, pòu tanben tenir lo ròtle de [[lenga veïculara]], de lenga d'ensenhament ò de lenga marchanda. Es sovent lo cas de territòris que faguèron partida de l'[[Empèri Britanic]] sensa conóisser un poblament [[Euròpa|europèu]] important e que gardèron una partida de seis institucions pròprias<ref>Dins aquò, lo [[colonialisme|colonialisme]] [[Estats Units d'America|estatsunidenc]] es egalament a l'origina de quauquei territòris d'aqueu tipe, especialament lei [[Filipinas]].</ref>. D'exemples caracteristics son [[Índia]] e [[Nigèria]]<ref>''The World Factbook'', article « India », consultat lo 7 de mai de [[2018]], [https://web.archive.org/web/20181226142553/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html]</ref>.

Enfin, en causa de l'influéncia internacionala actuala deis [[Estats Units d'America|Estats Units]] dins lei domenis [[sciéncia|scientifics]] e [[economia|economics]], l'anglés es parlat per la màger part deis elèits mondiaus. En mai d'un país, coma [[França]], son ensenhament es vengut obligatòri e certanei populacions, coma aquelei dei regions [[Escandinàvia|escandinavas]], an desenant l'anglés coma lenga segonda de la vida vidanta.

=== Dialèctes ===

En causa de la difusion mondiala, l'anglés es una lenga que presenta un gròs nombre de [[dialècte]]s. Segon seis originas e seis influéncias, es possible de lei classar dins cinc ensems principaus que son lei dialèctes deis [[Illas Britanicas]], dialèctes d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]], lei dialèctes d'[[Oceania]], l'ensems dei dialèctes [[Cariba|caribs]], [[africa]]ns e sud-asiatics e lei dialèctes [[Filipinas|filipins]].

==== Lei dialèctes deis Illas Britanicas ====

Leis [[Illas Britanicas]] presentan de variacions basadas sus la region e sus la classa sociala dau locutaire. Lo pus prestigiós es lo dialècte dich ''Received prononciation'' (RP) qu'es utilizat per l'elèit dau sud-èst d'[[Anglatèrra]] e, normalament, per lei mèdias nacionaus coma la [[BBC]]<ref>Lo dialècte RP es de còps dich « anglés BBC ».</ref>. Dins aquò, son usatge vertadier es limitat a 3% de la populacion.

Per lo rèsta, i a quatre dialèctes principaus en [[Anglatèrra]] (nòrd, centrau, sud-oèst e sud-èst), dos en [[Irlanda]] (anglés d'Ulster e anglés irlandés), un au [[País de Galas]] e un en [[Escòcia]]. Totei an mai d'un sosdialècte. Lei parlars pus septentrionaus presentan de trachs eissits dau [[noroèc]] (per lei dialèctes nòrd, escocés e d'Ulster) e dau [[scòts]] (en [[Escòcia]] e en [[Ulster]]). Au [[País de Galas]], lei parlars utilizan plusors [[mot]]s cèltas coma « cwm » en plaça de « coombe » (« vau » en [[occitan]]). Enfin, lei dialèctes irlandés an gardat de formas gramaticalas disparegudas dins leis autrei dialèctes e presentan plusors variacions de prononciacions.

==== Lei dialèctes d'America dau Nòrd ====

A respèct de l'archipèla britanic, l'America dau Nòrd presenta una certana omogeneïtat dialectala. D'efiech, lei transicions entre dialèctes son continuas, lei diferéncias relativament feblas e lei trachs principaus identics. Lo parlar nòrd-american estandard es dich « General American » (GA). Un aspèct major dei dialèctes [[america]]as es la prononciacion dau son /r/ qu'es generalament realizada, au contrari dei dialèctes britanics que l'an abandonada. L'anglés american, especialament ais [[Estats Units d'America|Estats Units]], a tanben un ensems de [[mot]]s que li son pròpri. Certanei son passats dins l'anglés internacionau coma « O.K. », « human resources » ò « blizzard ».

D'un biais generau, es possible de destriar sièis ensems dialectaus en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]] que son lei cinc parlars estatsunidencs principaus (nòrd, interior, sud e oèst), l'anglés african vernacular (parlat per lei populacions d'origina africana) e l'anglés canadenc. Lei pus marcats son lo dialècte estatsunidenc meridionau, l'anglés african vernacular e l'anglés canadenc. A respèct dau GA, presentan sustot de diferéncias dins la prononciacion dei [[vocala]]s.

==== Lei dialèctes d'Oceania ====

[[Oceania]] foguèt [[colonialisme|colonizada]] per lei [[Reialme Unit|Britanics]] a partir de [[1788]]. Inicialament, i mandèron de presoniers, de foncionaris e de militars. Pasmens, pauc a pauc, i aguèt tanben un movement d'imigracion, especialament après la descubèrta de jaciments de [[metal|metaus]] preciós dins lo corrent dau sègle XIX. Ansin, lei dos dialèctes anglés principaus de la region, aquelei d'[[Austràlia]] e de [[Nòva Zelanda]], son relativament pròches e son demorats similars a l'anglés sud-african – egalament un anglés d'origina coloniala – e a l'anglés dau sud-èst d'[[Anglatèrra]] (pròche dau GA). Son marcats per un contrast marcat entre vocalas lòngas e cortas. Au nivèu [[gramatica|gramaticau]], l'anglés australian imita l'anglés estatsunidenc en conjugant lei subjèctes pluraus collectius a la tresena persona dau singular.

==== Lei dialèctes caribs, africans e sud-asiatics ====

Lei dialèctes caribs, africans e sud-asiatics de l'anglés fòrman ges d'ensems omogenèu. Lei dialèctes estandards [[Sud-Africa|sud-african]] e [[Índia|indian]] son basats sus la [[gramatica]] dau RP [[Reialme Unit|britanic]]. Pasmens, lo premier a tendància de prononciar certanei sons sensa aspiracion (/p, t, t͡ʃ, k/) e lei r son sovent prononciats [ɾ] en plaça dau r fricatiu present dins lo RP. Lo segond presenta de diferéncias dins la prononciacion dei consonantas /t/, /d/, /θ/ e /ð/. De còps, lei locutors de l'anglés indian utilizan de prononciacions que marcan la preséncia d'un h mut (per exemple, dins « ghost »).

Dins leis autrei regions anglofònas africanas e sud-asiaticas e dins lei [[Caribas]], l'anglés tèn generalament un estandard locau, basat sus lo RP, qu'es concurrenciat per un creòl, generalament parlat per la màger part deis abitants. Lo cas pus caracteristic es [[Jamaica]] onte la populacion utiliza tant l'anglés jamaïcan que lo creòl jamaïcan. L'usatge d'aquelei parlars despend dau contèxte : lo creòl es sovent adoptat per la vida vidanta e l'anglés locau per leis eveniments pus formaus.

==== Lei dialèctes filipins ====

Ai [[Filipinas]], lo dialècte principau es l'anglés filipin qu'es basat sus l'anglés [[USA|estatsunidenc]] generau en causa de la [[colonialisme|colonizacion]] de l'archipèla per [[Washington]]. En causa d'aquela influéncia, totei lei /r/ son prononciats e l'accent dei Filipins educats presenta de similaritats amb aqueu de [[Califòrnia]]. Pasmens, l'anglés filipin presenta de diferéncias importantas de prononciacion de plusors autrei sons. Son liadas ai lengas mairalas ([[tagalòg]], [[cebuano]]...) deis abitants dau país. Regardant la [[gramatica]], l'anglés filipin seguís aquela de l'anglés estatsunidenc mai a adoptat de manieras pròprias de notar lei datas e leis enumeracions.

=== Usatges de la lenga ===

En [[2018]], l'anglés èra la [[lenga oficiala]] ''[[de jure]]'' ò ''[[de facto]]'' de 54 [[estat]]s [[Sobeiranetat|sobeirans]] e de 27 entitats non sobeiranas. Es tanben [[lenga oficiala]] e [[lenga de trabalh]] de la màger part deis institucions internacionalas coma l'[[Organizacion de las Nacions Unidas|Organizacion dei Nacions Unidas]] (ONU), de l'[[Organizacion del Tractat de l'Atlantic Nòrd|Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]] (OTAN) ò l'[[Organizacion Mondiala del Comèrci|Organizacion Mondiala dau Comèrci]]. ''[[De facto]]'', es pereu la lenga premiera de la màger deis institucions de l'[[Union Europèa]] (UE).

De mai, dempuei la segonda mitat dau sègle, l'anglés s'es impausat coma la lenga principala dei [[sciéncia]]s e dei [[tecnologia|tecnica]]s. Ansin, uei, totei lei publicacions pus prestigiosas, coma ''[[Nature]]'', son anglofònas e la quasi totalitat deis articles scientifics importants son traduchs en anglés. Dins lo camp tecnic, l'usatge de l'anglés es preponderant dins la quasi totalitat dei domenis novèus coma l'[[informatica]] ò l'[[aeronau|aviacion]]<ref>Per exemple, en [[1951]], l'[[Organizacion de l'aviacion civila internacionala]] adoptèt oficialament l'anglés coma lenga de comunicacion.</ref>.

Enfin, la lenga a una influéncia [[cultura]]la majora, especialament dins lo [[cinèma]], en causa de l'importància culturala deis [[Estats Units d'America]] dins lo mond actuau. Aquò contribuís fòrtament a la difusion de la lenga, generalament dins sa forma nòrd-americana.

== Escritura e prononciacion ==

=== Alfabet ===

L'anglés utiliza l'[[alfabet]] [[alfabet latin|latin]] de 26 [[letra]]s. Utiliza de còps de [[diacritic]]s per escriure de [[mot]]s d'origina estrangiera, especialament per leis emprunts dau [[francés]] (''fiancé'', ''à la carte'', ''soupçon''...).

=== Vocalas ===

Lo tablèu aicí dessota representa la prononciacion estandarda dei [[vocala]]s anglesas :

{|class="wikitable" style="text-align: center;"
|+ Prononciacion estandarda
! rowspan="2" |
! colspan="2" |[[Vocala anteriora|Anteriora]]
! colspan="2" |[[Vocala centrala|Centrala]]
! colspan="2" |[[Vocala posteriora|Posteriora]]
|-
! corta
! lònga
! corta
! lònga
! corta
! lònga
|-
! [[Vocala sarrada|Sarrada]]
| /ɪ/ <br/> ''f'''i'''fteen'' (quinze)
| /iː/ <br/> ''s'''e'''a'' (mar)
|
|
| /ʊ/ <br/> ''g'''oo'''ds'' (bens)
| /uː/ <br/> ''m'''oo'''n'' (luna)
|-
! [[Vocala mejana|Mejana]]
| /ɛ/ <br/> ''m'''e'''n'' (òmes)
|
| /ə/ <br/> ''sist'''e'''r'' (sòrre)
| /ɜː/ <br/> ''f'''i'''rst'' (premier)
|
| /ɔː/ <br/> ''w'''a'''ll'' (muralha)
|-
! [[Vocala duberta|Duberta]]
| /æ/ <br/> ''m'''a'''n'' (òme)
|
| /ʌ/ <br/> ''s'''u'''n'' (soleu) 
|
| /ɒ/ <br/> ''h'''o'''t'' (caud) 
| /ɑː/ <br/> ''c'''a'''r'' (veitura)
|-
! [[Diftong]]s
| colspan="6" | /eɪ/ : ''sn'''a'''ke'' (sèrp) <br/> /aɪ/ : ''f'''i'''ve'' (cinc) <br/> /ɔɪ/ : '''''oi'''l'' (òli) <br/> /aʊ/ : ''c'''ow''''' (vaca) <br/> /əʊ/ ò /oʊ/ : ''r'''oa'''d'' (rota) <br/> /ɪə/ : ''b'''ee'''r'' (bièrra) <br/> /ɛə/ : ''h'''ai'''r'' (peu) <br/> /ʊə/ : ''p'''oo'''r'' (paure)
|-
! [[Triftong]]s 
| colspan="6" | /eɪə/ : ''l'''ay'''er'' (jaç) <br/> /aɪə/ : ''f'''i'''re'' (fuòc) <br/> /aʊə/ : ''fl'''ou'''r'' (farina) <br/> 
|}

=== Consonantas ===

Lo tablèu aicí dessota representa la prononciacion estandarda dei [[consonanta]]s anglesas :

{| class="wikitable"
!
![[Consonanta bilabiala|bilabiala]]
![[Consonanta labiodentala|labiodentala]]
![[Consonanta dentala|dentala]]
![[Consonanta alveolara|alveolara]]
![[Consonanta postalveolara|postalveolara]]
![[Consonanta palatala|palatala]]
![[Consonanta velara|velara]]
![[Consonanta glotala|glotala]]
|-
| '''[[Consonanta oclusiva|oclusiva]]'''
||
* /p/ : '''''p'''ie'' (tarta)
* /b/ : ''to '''b'''ring'' (portar)
|
|
||
* /t/ : '''''t'''ear'' (lagrema)
* /d/ : ''har'''d''''' (dur)
|
|
||
* /k/ : '''''c'''at'' (cat)
* /ɡ/ : '''''g'''lass'' (veire)
|
|-
| '''[[Consonanta nasala|nasala]]'''
||
* /m/ : '''''m'''other'' (maire)
|
|
||
* /n/ : '''''n'''o'' (non)
|
|
||
* /ŋ/ : ''so'''ng''''' (cançon)
|
|-
| '''[[Consonanta batuda|batuda]]'''
|
|
|
| |
* [ɾ] (/r/) be'''tt'''er (melhor)
|
|
|
|
|-
| '''[[Consonanta fricativa|fricativa]]'''
|
||
* /f/ : '''''f'''ly'' (voler)
* /v/ : ''li'''v'''ing'' (vivent)
||
* /θ/ : ''ba'''th''''' (banh)
* /ð/ : '''''th'''en'' (puei)
||
* /s/ : ''to '''s'''leep'' (dormir)
* /z/ : ''no'''s'''e'' (nas)
||
* /ʃ/ : '''''sh'''oe'' (cauçadura)
* /ʒ/ : ''u'''s'''ual'' (abituau)
||
||
||
* /h/ : '''h'''ouse (ostau)
|-
| '''[[Consonanta africada|africada]]'''
|
|
|
|
||
* /tʃ/ : '''''ch'''urch'' (glèisa)
* /dʒ/ : ''bri'''dge''''' (pont)
|
|
|
|-
| '''[[Consonanta espiranta|espiranta]]'''
|
|
|
||
* /ɹ/ : '''''r'''un'' (córrer)
|
| |
* /j/ : '''''y'''ear'' (annada)
|
|
|-
| '''[[Consonanta laterala|laterala espiranta]]'''
|
|
|
| |
* /l/ : '''''l'''abour'' (trabalh)
|
|
|
|
|}

{| class="wikitable"
!
![[Consonanta labiovelara|labiovelara]]
|-
| '''[[Consonanta espiranta|spiranta]]'''
||
* /w/ : ''to '''w'''ash'' (lavar)
* [ʍ] : '''''wh'''ine'' (gingolar)
|}

== Gramatica ==

L'anglés es una lenga SVO que sa [[gramatica]] despend de l'òrdre dei [[mot]] e de l'utilizacion d'[[auxiliar]]s.

=== Noms ===

L'anglés destria pas lo genre de sei substantius franc d'aqueu deis individús, dei país e dei [[naviri]]s (considerats coma femenins) e, dins certanei cas, deis [[animalia|animaus]]. Lo plurau es generalament marcat per l'apondon d'un -s a la fin dau [[mot]]. Dins certanei cas, aquò entraïna una transformacion limitada de la fin dau substantiu coma, per exemple, ''process'' que vèn ''processes'', ''church'' que vèn ''churches'' ò ''story'' que vèn ''stories''. I a tanben quauqueis excepcions, sustot de tèrmes eissits dau [[latin]], qu'an un plurau pròpri coma ''fungus'' que vèn ''fungi''.

Se, dins lo corrent de son evolucion, l'anglés a abandonat la quasi totalitat de son sistèma de cas, n'a gardat una traça per marcar la possession. D'efiech, lo [[genitiu]] es totjorn utilizat dins aqueu cas. Se fòrma ambé l'apondon de l'ensems « 's » ò d'un [[apostròf]] après l'objècte tengut. Per exemple, ''the cat's ball'' (« la bala dau cat ») ò ''James' ball'' (« la bala de James »).

=== Pronoms ===

Lo tablèu aicí dessota presenta lei diferents [[Pronom|pronoms]] anglés. Aquelei escrichs en italics son arcaïcs ò informaus.

{| class="wikitable"
! colspan=3 rowspan=2 | !! colspan=3 | pronom personau !! rowspan=2 | pronom<br />possessiu !! rowspan=2 | adjectiu<br />possessiu
|-
! subjècte !! complement !! reflexiu
|-
! rowspan=2 | premiera persona !! colspan=2 | singular
| I || me || myself || mine || my
|- valign="top"
! colspan=2 valign="middle" | plurau
| we || us || ourselves<br />''ourself (c.f. reiau we)''  || ours || our
|-
! rowspan=5 | segonda persona !! rowspan=2 | singular !! estandard
| you || you || yourself || yours || your
|-
! informau arcaïc
| ''thou'' || ''thee'' || ''thyself'' || ''thine'' || ''thy''<br />''thine'' (avans vocala)
|-
! rowspan=3 | plurau !! estandard
| you<br />you all || you<br />you all || yourselves || yours || your
|-
! arcaïsme
| ''ye'' || ''you'' || ''yourselves'' || ''yours'' || ''your''
|- valign="top"
! valign="middle" | non estandard ò informau
| ''y'all''<br />''youse''<br />etc... || ''y'all''<br />''youse'' || ''y'all's selves'' || ''y'all's'' || ''y'all's''
|-
! rowspan=6 | tresena persona !! rowspan=5 | singular !! masculin
| he || him || himself || his || his
|-
! femenin
| she || her || herself || hers || her
|-
! neutre
| it || it || itself || - || its
|-
! comun/epicèn (formau)
|  one || one || oneself ||-|| one's
|-
! They singular|comun/epicèn (non estandard)
| ''they'' || ''them'' || ''themself'', ''themselves'' || ''theirs'' || ''their''
|-
! colspan=2 | plurau
| they || them || themselves || theirs || their
|}

=== Adjectius ===

Leis adjectius anglés son invariables. L'adjectiu epitèt se plaça sistematicament avans lo substantiu que qualifique.

=== Conjugason ===

La conjugason anglesa se caracteriza per un nombre limitat de formas [[vèrbe|verbalas]] que son usatge despend principalament de l'aspèct de l'accion. Conoís tres personas au [[singular]] e au [[plurau]], cinc mòdes ([[indicatiu]], [[participi]], [[infinitiu]], [[condicionau]] e [[subjonctiu]]) e doas votz (activa e passiva). Lo [[genre (gramatica)|genre]] es portat per lo [[pronom]] ò per lo contèxte. Es jamai marcat dins la forma verbala.

L'anglés utiliza diferenteis auxiliars coma ''be'' (èsser), ''have'' (aver), ''do'', ''shall''/''will'' (marca d'una accion futura), ''should''/''would'' (marca dau conditionau)... etc. Son mestritge precís deis auxiliars es important que permèton d'exprimir tota la subtilitat de la conjugason anglesa. En aparéncia, la conjugason anglesa es relativament simpla car lei [[vèrbe]]s regulars i an solament quatre formas. Pasmens, i a plusors [[vèrbe]]s irregulars, especialament au sen dau vocabulari de la vida vidanta.

== Vocabulari ==

L'anglés a ges d'institucion que recensa oficialament lo lexic e i a ansin ges de lista complèta dau vocabulari anglés. L'ensems dei diccionaris pus importants, coma l’''Oxford English Dictionary'' ({{formatnum:600000}} intradas) ò lo ''Webster's Third New International'' ({{formatnum:450000}} intrada), permet d'agantar un totau d'au mens {{formatnum:750000}} [[mot]]s mai de tèrmes novèus son creats cada jorn, especialament dins lo domeni [[sciéncia|scientific]]<ref>En comparason, l'[[occitan]] usuau tèn probable {{formatnum:50000}} a {{formatnum:60000}} [[mot]]s e un nombre totau de mots qu'aganta benlèu {{formatnum:450000}}.</ref>. Aquò constituís lo lexic pus important entre lei [[lenga]] actualas.

Aquela basa lexicala fòrça larga a tres originas principalas que son la [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d'oïl]] (28,3%), lo [[latin]] (28,2%) e l'ensems [[anglosaxon]]/[[noroèc]] (25%). La premiera es liada ais apòrts entraïnats per la conquista [[Normandia|normanda]] d'[[Anglatèrra]]. La segonda regarda subretot de [[mot]]s [[sciéncia|scientific]]s e [[tecnologia|tecnics]] d'aparicion recenta. Enfin, la tresena representa lei parlars ancians deis envaïsseires [[lengas germanicas|germanics]] e [[viking]]s.

En fòra d'aquelei basas majoras, se tròban doas fònts menoras que lo [[grèc]] (5,3%) e lei mots derivats de [[nom pròpri|noms pròpris]] (3,3%). Aperaquí 4% dau lexic a una origina [[etimologia|etimologica]] desconeguda ò pas clara e 1% es format d'emprunts divèrs.

== Annèxs ==

=== Liames intèrnes ===

=== Bibliografia ===

=== Nòtas e referéncias ===
<references/>

{{Portal Lengas}}

[[Categoria:Inventari de lengas|angles]]
[[Categoria:Lenga germanica|Angles]]
[[Categoria:Anglés|*]]
[[Categoria:Lenga d'Austràlia|Anglés]]
[[Categoria:Lenga de Canadà|Anglés]]
[[Categoria:Lenga dels Estats Units d'America|Anglés]]
[[Categoria:Lenga d'Irlanda|Anglés]]
[[Categoria:Lenga de Nòva Zelanda|Anglés]]
[[Categoria:Lenga del Reialme Unit|Anglés]]
[[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Anglés]]
[[Categoria:Lenga veïculara|Anglés]]