Veire la font de Adèn

{{Infobox Vila|carta=|nom=Adèn|nom2=عدن|blason=|bandièra=|nom de division1=País|division1={{Iemèn}}|títol autoritat=|autoritat=|nom de division2=Governorat|division2=[[Governorat d'Adèn|Adèn]]|títol autoritat2=|autoritat2=|nom de division3=|division3=|títol autoritat3=|autoritat3=|nom de division4=|division4=|títol autoritat4=|autoritat4=|nom de division5=|division5=|títol autoritat5=|autoritat5=|nom de division6=|division6=|títol autoritat6=|autoritat6=|cp=|mapa=|imatge de mapa=|latitud=12.77355|longitud=45.026522|estatut=|altitud=|populacion=990000|annada_pop=|superfícia=|sits-toristics=|divèrs=|imatge=Old Town Aden Yemen.jpg|talha imatge=|legenda=La vièlha vila d'Adèn, situada dins lo cratèri d'un volcan atudat|url=|imatgeloc=}}

'''Adèn''' es una vila de [[Iemèn]], situada a {{unité|170|km}} a l'èst de l'estrech [[Bab el Mandeb]]. Es poblada d'unes {{unité|990000|abitants}}. Es tanben un [[pòrt natural]], bastit sus un ancian site volcanic, ja utilizat pel reialme antic d'[[Reialme d'Awsan|Awsan]] entre los sègles VII e V.  La vila dona son nom al [[golf d'Adèn]].

== Etimologia ==
Avent la meteissa etimologia qu'[[Jardin d'Edèn|Edèn]], Adèn vint de l'[[accadian]] ''edinnu'', que significa {{citation|plana}}<ref>{{Lien web|auteur=|titre=Online Etymology Dictionary|jour=|mois=|année=|url=http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=aden|site=|consulté le=17 juin 2016}}</ref>.

== Geografia ==
Aden es compausat d'unas vilòtas: 
* [[Cratèri (Adèn)|Cratèri]], la vila portuària d'origina,
* ''Little Aden'', la vila industriala, amb rafinariá de petròli,
* Mualla, lo pòrt modèrne,
* Tawahi, lo ''Steamer Point'' de l'epòca coloniala, 
* las estations de repaus de ''Gold Mohur'', 
* Khormaksar, situada sus l'[[istme]] que liga Adèn al continent, amb entre autre las missions diplomaticas de la vila, los burèls màger de l'Universitat d'Adèn e l'aeropòrt internacional de Khormaksar, anciana basa aeriana britannica e segon mai grand aeropòrt del Iemèn.

Sul continent se situan los soscentres de Cheikh Othman, zona de l'ancian pòrt, Al-Mansora, vila planificada pels Britanics, e ''Madinat ash-Chaab'' (ancianament ''Madinat al-Itihad''), lo site designat coma la capitala de la ''South Arabian Federation'', ont se situan une installacion de dessalament de l'aiga de mar e de las facultats de l'Universitat d'Adèn.

La capitala de la brèva [[Republica democratica populara del Iemèn|Republica democratica populare del Iemèn]], fins a l'unificacion del [[Yémen du Nord|Imèn del Nòrd]] e [[République démocratique populaire du Yémen|del Sud]], foguèt declarar [[Zona de liure escambi|zona de liura escambi]].

== Istòria ==

=== Antiquitat ===
La posicion estrategica del pòrt, entre l'[[Índia]] e l'[[Euròpa]] ne fa dempuèi l'[[Antiquitat]] un luòc d'escambis comercials importants, per exemple es mencionat dins ''[[Periple de la mar Eritrèa|Lo periple de la mar Eritrèa]]'', jos lo ancian nom de Porto. Lo ''vilatge sul bòrd de mar'' es encara pauc desvelopat, sens fortificacion, una illa mai qu'una peninsula.

Las civilizacions preïslamicas, los reialme [[imiaritas]] o [[Reialme de Saba|sabèu]] benlèu bastiguèron de torres de gaita, mas ne demora pas ca de rèstes de fortificacion.

Segurament qu'es l'antica ''Eudaemon'' (''aürosa'').

=== Edat Mejana ===
[[Fichièr:Hogenberg.Aden.jpg|esquèrra|vinheta|250x250px|Adèn, una flòta portuguesa dins lo pòrt. in Braun & Hogenberg.1590]] 
Los istorians arabs ''Ibn al Mojawir'' e ''Abo Makhramah'' atribuisson la primièra fortificacion d'Adèn a ''Beni Zuree'a'', e ''Muhammad Sultan Azim Qamarbandi Naqsh'', ''Tarikh ul-Yemen''. L'objectiu sembla aver èsser doble: empachar l'accès de la fòrças ostilas, manténir las rendas contrarotlant la circulacion de las mèrças e en empachant la contrabanda. La forma originala pareis relativament fèble. Après [[1175]], la reconstruccion es mai solida e la vila populària atrach los marins e mèrças d'[[Egipte antica|Egipte]], de [[Sind]], d'[[Africa|Afri]]<nowiki/>ca e quitament de [[China imperiala|China]].

[[Zheng He]], dins son expedicion de 1413-1415, visita la region.

En 1421, l'emperaire chinés [[Ming Yongle|Zhu Di]], de la [[dinastia Ming]], envia dos grands emissaris, lo Grand Eunuc [[Li Xing]] e lo Grand Eunuc e amiral Zhou Man de [[Zheng He]] encargat de transmetre un edicte imperial, amb don de capèl e de raubas, al rei d'Adèn. Los enviats, a bòrd de tres naus encargadas de tresaurs, de'n van de [[Sumatra]] per Adèn. Aquel eveniment es mencionat dins lo libre''Ying-yai Sheng-lan'' per [[Ma Huan]], qu'acompanha l'enviat imperial<ref>Ma Huan : Ying-yai sheng-lan, «The overall survey of the ocean's shores » (1433)</ref>.

Adèn foguèt ocupada pels [[Empèri Portugués|Portugeses]] entre [[1513]]-[[1538]] e [[1547]]-[[1548]]. Foguèt governada per l'[[Empèri Otoman]] entre 1538-1547 e fins a [[1645]]. Après la dominacion otomana, es governada pel [[Sultanat de Lahej]]

La vila, donada pel sultan Muhsin bin Fadi, intègra l'[[Empèri Britanic|Empèri colonial britanic]] en [[1838]] per i ocupar una posicion centrala entre le [[canal de Suèz]], [[Zanzibar]] e [[Bombai]] fins a l'independéncia de la Republica Populara del [[Iemèn dau Sud|Iemèn del Sud]].

=== Dominacion britanica 1838-1963 ===
[[Fichièr:Aden_postcard.jpg|drecha|vinheta|250x250px|Aden vers 1910 (carte postale)]] 
Adèn, a l'epòca, es encara un vilatjòt amb una populacion de 600 [[Arabs]], de [[Somalians]], de [[Juif|Josieus]] e d'[[Indians]] - lotjats totes dins de cabanons de canavèras o sus de trenas mejans des roïnas, remembrant una epòca desapareguda de riquesa e astrada. [[Haines]] estima que pòt venir un grand centre comercial e aquela prevision venguèt veraia: lo periòde britanic n'en faguèt un dels pòrts mai provesit del mond. 

En 1838, lo Sultan [[Muhsin bin Fadl]] de l'Estat mejancièr de Lahej dina {{unité|194|km|2}} ({{unité|75|milas}} carrats), amb Adèn, a l'[[Empèri Britanic|Empèri britanic]]. Lo 19 de genièr de 1839, la [[British East India Company|''British East India Company'']] desbarca las [[Royal Marines|''Royal Marines'']] a Adèn, per ocupar lo territòri e arrestar las atacas de [[Pirata|piratas]] contra l'expedicion britanica en [[Índia]]. Lo pòrt se trapa gaireben a egala distança del [[Canal de Suèz]], de [[Bombai|Bombay]] e de [[Zanzibar]], totas regions alra jos influéncia britanica. 

Adèn foguèt un magazin e una estapa pels marins dins lo mond antic, permetent de tornar prene manjar e aiga. A la mitat del sègle XIX, venguèt necessari de fornir tanben lo carbon et l'aiga de caudièras de vapor. Adèn bastís alara una estacion de carbon a ''Steamer-Point''.

La populacion creis: {{unité|6000}} en [[1839]], {{unité|15000}} en [[1842]], {{unité|17000}} en [[1856]], {{unité|19289}} en [[1872]], {{unité|34860}} en [[1889]] (e {{unité|35932}} en amb la garnison de Perim).

Sa situacion goegrafica es utilizada per la contrabanda d'armas, activitat espandida dins lo [[golf d'Adèn]] e en [[Somalia]] e contra que le govèrn britanic s'engatja en 1909 als costats de la França e de l'Itàlia<ref>http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6456477b Journal officiel du 2 mai 1909 - Gallica</ref>.

Fins a [[1937]], l'establiment d'Adèn es gerit coma una partida del [[Raj Britanic|Raj britanic]]. Son territòri d'origina es agrandit en [[1857]] de {{unité|13|km|2}} amb l'illa de [[Perim]], en [[1868]] de {{unité|73|km|2}}  amb l'archipèl de las [[Khuriya Muriya]] e en [[1915]] de {{unité|108|km|2}} amb l'illa de [[Kamaran]].

En 1937, son estatut es modificat, l'establiment es desligat administrativament de l'Índia e ven la [[colonia d'Adèn]], una [[Crown colony]] britanica. Lo cambiament de govèrn provòca lo cambiament de las unitats monetàrias, la [[Ropia d'Índia|ropia]] venon shillings de l'Africa de l'Èst. Lo rèire país d'Adèn e l'[[Hadramaot]] son tanben mens ligats a la Grand Bretanha, puèi lo [[Protectorat d'Adèn]] es supervizat quitament d'empièi Adèn.

En decembre de [[1947]] se debana le [[Pogròm d'Adèn]] contra los [[Jusieus|josieus]] de la vila. 82 josieus foguèron assassinats, d'escòlas incendiadas e mai de 100 comèrcis pilhats pendent aquelas susmautas [[Antisemitisme|antisemitas]]. L'origina de las violéncias s'explica per una cauma generala de tres jorns e una manifestacion dels abitants per contestar lo vòte de l'[[Organizacion de las Nacions Unidas]] sul [[Plan de partatge de la Palestina|plan de partage de la Palestine]]<ref>Reuters, « Rioting in Yemen », The Age, 8 décembre 1947 https://news.google.com/newspapers?nid=1300&dat=19471208&id=vcVVAAAAIBAJ&sjid=I8QDAAAAIBAJ&pg=3238,5912301&hl=fr</ref>.

Après la pèrda del Canal de Suèz en [[1956]], Adèn ven la basa màger de la region pels Britanics.

Adèn envia una equipa als Jòcs de l'Empèri britanic e del Commonwealth de 1962 a [[Perth (Austràlia Occidentala)|Perth]] en [[Austràlia]].

=== Little Aden 1955-1967 ===
[[Fichièr:Aden02_flickr.jpg|drecha|vinheta|Aden en 1960]]
''Little Aden'' foguèt sempre dominat per la rafineriá de petròli, bastida per [[BP (entreprise)|British Petroleum]]. ''Little Aden'' èra plan coneguda dels marins per son pòrt petrolièr, amb una mission d'acuèlh, près de la BP d'Adèn. Las zonas d'ostalariá pel personal de la rafineriá son coneguts jols noms d'origina arabi de ''Bureika'' e ''Ghadir''.

''Bureika'' consistís subretot en dormitòris, lotjaments de fusta bastits per aculhir los milièrs d'ómes importats per bastir la rafineriá, mai tard venent de lotjaments familhals.

''Ghadir housing'' es bastit en pèira, subretot de la peirièras localas de granit. Fòrça d'aquelas lotjaments existisson e son ocupats pels mai rics abitants de ''Big Aden''. 

A ''Little Aden'' i a tanben fòrça vilatges tipics de pescadors, coma Ghadir e ses casièrs per lambrans.

=== Abans l'independéncia: 1963-1967 ===
Per estabilizar Adèn e lo Protectorat d'Adèn e los aparar de las envejas egipcianas, sostengudas per lo Imèn del nòrd, leo Britanics ensajan d'unir los Estats destriats de la region preparant lor independéncia. 

Lo 18 de genièr de 1963, la colonia d'Adèn es incorporada dins la ''[[Federacion dels emirats arabs del Sud]]'' contra la volontat del Imèn del nòrd, comunista, que revendica la vila e lo sud del Imèn. La populacion de la vila, l'Estat d'Adèn, e la Federacion son nomenats ''[[Federacion d'Arabia del Sud]]'' (FSA).

Una susmauta contra la dominacion britanica, ''Aden Emergency'', comença per una ataca a la granada pel Front de liberacion nacionala (FLN), comunista, contra lo Naut Comissari britanic, lo [[12 de decembre|10 de decembre]] de [[1963]], tuant una persona e ne nafrant cinquanta. L'estat d'urgéncia es instaurat.

En [[1964]], la Grand Bretanha anoncia son intencion de donar l'independéncia a la FSA en [[1968]], l'armada britanica demorant a Adèn. La situacion securitària ven pièger: FLN e FLOSY (Front per la Liberacion del Sud Iemèn Ocupat) rivalizan.

En genièr de [[1967]], de susmautas de massa se debanèron entre FLN e FLOSY, dins lo vièlh quartièr arab d'Adèn vila, fins a la miègfebrièr, malgrat l'intervencion de las tropas britanicas. Pendent aquel periòde, se debanan tan d'atacas contra las tropas britanicas per las doas partidas qu'entre elas. 

Lo [[22 de novembre]] de [[1966]] una bomba faguèt espetar en vol un [[Douglas DC-3]] de la companhiá Aden Airways. I aguèt pas cap de subrevivent d'entre lo 30 passatgièrs e membres de l'equipatge<ref name="ASN221166">{{lien web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19661122-0|titre=Accident description|éditeur=Aviation Safety Network|consulté le=14 octobre 2009}}</ref>. Lo [[30 de junh]] de [[1967]], un segond avion [[Vickers Viscount]] en reparacion sus l'aeropòrt internacional d'Adèn, foguèt destruit al sol sens far de victima<ref name="ASN300667">{{lien web|url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19670630-2|titre=Accident description|éditeur=Aviation Safety Network|consulté le=14 octobre 2009}}</ref>{{,}}<ref>[https://web.archive.org/web/20110918065220/http://aviation-safety.net/photos/displayphoto.php?id=19670630-2&vnr=3&kind=C Photo of burnt out aircraft]</ref>. 

Lo [[30 de novembre]] de [[1967]], los Britanics se retiran fin finala, daissant Adèn e lo rèste de la FSA jol contraròtle del FLN. Los ''Royal Marines'', las primièras tropas britanicas a s'installar a Adèn en [[1839]], son las derrièra de partir.

=== Independéncia: 1967-1975 ===
Adèn ven la capitala de la novèla ''Republica populara del Iemèn del Sud'', renomenada ''Republica democratica populara del Iemèn'' en [[1970]]. Amb l'unificacion del nòrd e del sud del Iemèn en [[1990]], Adèn es pas mai la capitala, mas demora la capitala del [[governorat d'Adèn]], que cobrís una superfícia semblabla a aquela de la colonia d'Adèn.

=== Istòria recenta ===
[[Fichièr:Street_Scene_Aden_Yemen.jpg|esquèrra|vinheta|Scène de rue dans la vieille ville d'Aden. 1999]] 
Pendent lo desviament d'avion del [[Vol 181 Lufthansa]], comencèt lo [[13 d'octobre]] de [[1977]], Adèn es l'abans darrièr arrèst previst pels piratas de l'aire. Lo govèrn rebuta tota interaccion amb los raubaires, la pista es blocada. Avent de [[carburant]] sonque per 20 minutas, lo pilòte es forçat a d'atterrir a costat de la pista dins lo sable.

Lo [[29 de decembre]] de [[1992]], [[Al-Qaïda]] mèna sa primièra ataca terrorista coneguda a Adèn, lo bombardament de l'ostalaria ''Gold Mohur'' (/ ˌ ɡoʊld mɔər /), ont los militars americans abitualament demoran sus la rota de la Somalia per l'operacion [[Restore Hope]]. Un Iemenita e un torista austriac morís dins l'ataca.

Adèn es brevament al centre de la ''Republica democratica del Iemèn'' secessionista, del 21 de mai a 7 de julhet de 1994.

Lo [[3 de genièr]] de [[2000]], los membres d'Al-Qaïda ensajan d'atacar un destroièr american lança missils de [[Classe Arleigh Burke]] ''The Sullivans'' (DDG-68). Mas la nau transportant los explosius, subrecargada  s'enfonza abans d'aprochar sa cibla.

Lo [[12 d'octòbre]] de [[2000]], Al-Quaïda recomença lo meteis contra lo destroièr DDG-67 Cole, alara dins lo pòrt d'Adèn. Aquel còp capita e fa un trauc de {{unité|10|m|2}} dins la còca e fa mòrt de 17 marins e ne nafra 50 autres. En mai dels 2 terroristas.

En febrièr de 2015, pendent la guèrra civila e la fugida del president [[Abd Rabbo Mansour Hadi]] cap a aquela vila, Adèn ven capitala ''de facto''<ref>http://www.lepoint.fr/monde/le-yemen-ecartele-entre-deux-capitales-aden-et-sanaa-26-02-2015-1908310_24.php</ref>.

Es tanben lo teatre de la [[batalha d'Adèn]] de [[març]] a [[julhet]] de [[2015]].

Lo 6 de decembre de [[2015]], [[Jaafar Mohammed Saad]], governaire d'Adèn dempuèi lo 9 d'octobre precedent, es tuat dins un atemptat a la veitura explosiva revendicada per [[Daech]], que cerca a sièire son empresa sul país dins un contèxte de guèrra civila entre [[Houthis]] e leialistas<ref>http://www.leparisien.fr/international/yemen-le-gouverneur-d-aden-tue-daech-revendique-l-attentat-06-12-2015-5344041.php</ref>.

Lo 9 de decembre de 2015 d'òme armats fan espetar una glèisa que data de l’epòca britanica. Al començament de 2016, de terroristas prenon la glèisa de la Santa Familha d'Adèn. Quatre religiosas [[Missionaris de la Caritat|missionàrias de la Caritatat]] e dotze personas son assassinadas dins una ataca lo 4 de març de 2016<ref>[https://web.archive.org/web/20160307072756/http://fr.lpj.org/2016/03/04/quatre-soeurs-de-mere-teresa-assassinees-au-yemen/ Quatre sœurs assassinées]</ref>.

== Economia ==
Adèn possedís un aeropòrt internacional  ([[Liste des codes AITA des compagnies aériennes|code AITA]] : ADE).

La gestion del pòrt es concedida dempuèi lo 1èr de novembre  de 2008 a DP World Aden, coentrepresa entre [[Dubai Ports World|''Dubai Ports World'']] e ''Yemen Gulf of Aden Port Corporation'', amb per mission de gerir e developar lo terminal de [[Contenedor|contenedors]].

=== Tawahi ===
''Tawahi'' (arabi: {{lang|ar|التواهي}}) es un quartièr d'Adèn. Pendent lo periòde coloniala britanica, aquel districte se desvolpèt. Lo quartièr compren tanben lo "Steamer Point", un pòrt colonial per las naus de passatgièrs e de naus cistèrnas. Uèi encara, las ostelarias mai toristicas e son concentradas.

=== Krater ===
[[Cratèri (Adèn)|Cratèri]], o ''Kraytar'', (arabi: {{lang|ar|كريتر}}), es lo nom oficiós d'un cratèri de volcan atudat situat dins aquel quartièr d'Adèn. Son nom officiel es ''Seera'', lo ''district de Sirah'', (arabei: {{lang|ar|صيرة}}). Aquela partida de la vila abriga près de {{unité|70000|abitants}}.

=== Transpòrts ===
[[Fichièr:Aden03_flickr.jpg|vinheta|Lo pòrt d'Adèn en 1960.]]

La vila es desservida per l'Aeropòrt internacional d'Adèn a {{unité|9.5|quilomètres}} del centre.

== Culture ==
A causa de son long periòde de colonizacion Britanic, Adèn es la vila e metropòli mai Anglofòna de la peninsula Arabica. En 1985, 15 % de la populacion de la vila d'Adèn parlava Anglés en segonda lenga.  

=== Aden en literatura ===
[[Arthur Rimbaud]] i demorèt a partir de [[1880]] après sa partença de França.

=== Legendas ===
L'ocupacion umana vendriá del deluvi. Caín e Abèl serián enterrats endacòm dins la vila.

=== Personalitats ===
* [[Mukesh Ambani]], entreprenaire indian
* [[Antonin Besse]] (1877-1951), òme d'afar francés
* [[Eddie Izzard]], comedian britanic
* [[Claude Moraes]], parlamentari europèi britanic
* [[Arthur Rimbaud]]<ref>Sur le séjour de Rimbaud à Aden et ses activités commerciales voir : Jean-Jacques Lefrère, ''Arthur Rimbaud'', Fayard 2001, pp. 791-841 ; également Salah Stétié, "Rimbaud d'Aden", dans ''En un Lieu de brûlure'', Robert Laffont, 2009, pp. 443-458. </ref> (1854-1891), poèta puèi comerçant e explorator francés

=== Inerés toristica ===
[[Fichièr:National_Museum_Aden.jpg|vinheta|Lo Musèu Nacional]]
* Las cistèrnas de Tawila - Ancian sistèma de culhidas d'aigas a l'interior du cratèri, constituit d'un malhum de canals e de 18 cistèrnas.
* La fortalesa de Sira (sègle XI)
* Lo minaret d'Adèn
* Lo palai del Sultanat de [[Lahej]] (Musèu nacional)
* Lo musèu militar d'Adèn
* L'ostal d'[[Arthur Rimbaud]]
* Los barris del djebel Hadid e del djebel Shamsan
* Las còstas d'Adèn e ''Little Aden''
* La mosqueta Al-Aidaroos
* Lo temple [[Zoroastrisme|zoroastrian]]
* Las glèisas britanicas istoricas
* Lo terminal dels paquebòts a « [[Steamer Point]] »
* La « punta de l'elefant » a Gold Mohur

== Vejatz tanben ==

=== Articles connèxes ===
* [[Golf d'Adèn]]

=== Liens externes ===
* {{en}} [http://www.portofaden.com/ Site officiel du port d'Aden]

== Nòtas e referéncias ==
{{Reflist}}
{{commons|Aden}}