Veire la font de Zimbabwe

{{Infobox_País
|carta=cap
|nom_local=<small>''Republic of Zimbabwe''</small>
|lenga=
|nom_occitan=Zimbabwe
|de=
|imatge_bandièra=Flag of Zimbabwe.svg
|ligam_bandièra=
|imatge_blason= Coat of arms of Zimbabwe.svg
|ligam_blason=
|imatge_mapa=Zimbabwe (orthographic projection).svg
|devisa=
|lengas= [[]]
|capitala=[[Harare]]
|coordenadas_capitala={{coord|17|50|S|31|03|E|type:city}} |
| ligam_vilas=
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Harare]]
|tipe_govèrn=
| títols_dirigents=  [[Lista dels presidents de Zimbabwe|President]]
| noms_dirigents=[[Emmerson Mnangagwa]]
|superfícia_reng=60
|superfícia_totala={{formatnum:390 245}}
|percentatge_aiga={{unitat|1|%}}
|populacion_reng=73
|populacion_totala={{formatnum:16,150,362}}
|populacion_annada=2016
|densitat=26
|tipe_independéncia=
|país_independéncia= 
|data_independéncia=
|païses frontalièrs=
|gentilici= 
|PIB_annada=
|PIB= 
|PIB_categoria=
|PIB_reng=
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=
| moneda =
| còde_moneda=
|fus_orari=
|imne_nacional=
|domeni_internet=[[.zw]]
|indicatiu_telefonic=
| organizacions_internacionalas=
}}

{{Entèsta tablèu país |
|nom_local=''Republic of Zimbabwe''<br />''Nyika yeZimbabwe''<br />''Ilizwe leZimbabwe''<br />''Dziko la Zimbabwe''<br />''Dziko la Zimbabwe''<br />''Hango yeZimbabwe''<br />''Zimbabwe Nù''<br />''Inyika yeZimbabwe''<br />''Nyika yeZimbabwe''<br />''Tiko ra Zimbabwe''<br />''Naha ya Zimbabwe''<br />''Cisi ca Zimbabwe''<br />''Naga ya Zimbabwe''<br />''Shango ḽa Zimbabwe''<br />''Ilizwe leZimbabwe''
|imatge_bandièra=Flag of Zimbabwe.svg
|ligam_bandièra=Bandièra de Zimbabwe
|imatge_blason=Coat_of_arms_of_Zimbabwe.svg
|ligam_blason=Blason
|imatge_carta=LocationZimbabwe.svg
|devisa=Unity, Freedom, Work
}}
|-
| [[capitala]]<br /><small>populacion (an)</small>
| [[Harare]]<br /><small>1 469 149 abitants ([[2003]])</small>
|-
| [[Aira|Superfícia]]
| 390 580 km²
|-
| [[Populacion]]<br />[[Densitat de populacion|Densitat]]
| 13 010 000 <small>([[2005]])</small><br />33 ab./km²
|-
| Independéncia<br /> - Jorn ''<small>(nom:Rodesia)</small>''<br />-Reconeguda
| (del [[Reialme Unit]])<br /> [[11 de novembre]], [[1965]]<br />[[17 d'abril]] de [[1980]]
|-
| [[Moneda]]s
| [[Dolar american]], [[Pula de Botswana]], [[Rand d'Africa del Sud]], [[Yuan Chinés]], [[Liura esterling]], [[Rópia d'Índia]], [[Èuro]], [[Yen]], [[Dolar d'Austràlia]]
|-
| [[Ora]]
| [[UTC]]+2
|-
| [[Imne nacional]]
| ''Kalibusiswe Ilizwe leZimbabwe'' (en lenga Ndebele)<br />''Simudzai Mureza Wedu weZimbabwe'' (en lenga Shona)
|-
| Còde telefonic
| +263
|}


'''Zimbabwe''' es un país d'[[Africa]] qu'a pas cap de frontièra maritima e que s'esten ente lo fluvi [[Zambèzi]], las cataractas de Victoria, lo fluvi [[Limpopo]]. Confronta [[Zambia]] al nòrd, [[Moçambic]] al nòrd-èst e a l'èst, [[Sud-Africa]] al sud, e [[Botswana]] a l'oèst. La capitala es [[Harare]] (metropòli : {{formatnum:1469149}} abitants). D'autras vilas importantas son Bulawayo ({{formatnum:621742}} abitants), Chitung-wiza ({{formatnum:274912}} abitants) e Mutare ({{formatnum:131367}} abitants). Lo país e las soas frontièras actuaus que son gessit de la colonizacion britanica que miè a la creacion de la [[Rhodesia]] que prenè la soa independéncia ''de facto'' en [[1965]] au prohèit deus colons dab un regime de discrimacion que ho vençut per una resistència que batejèt lo país en onor a principau monument istoric : lo [[Gran Zimbabwe]] (''Dzimba-dza-mabwe'' en [[shona (lenga)|shona]]). Lo [[Reiaume Unit]] qu'areconegó ''de jure'' la soa independéncia en [[1980]].

Las soas lengas principaus que son l'[[anglés]] (lenga de la colonizacion europea), lo shona elo [[Ndebele]] (en mai d'un flòc d'autas lenga localas).

Lo gentilici es '''zimbabwés -esa''' (''idem'' '''zimbabwean -ana''').

== Geografia ==

=== Clima ===

[[File:Zimbabwe - Clima.png|thumb|Clima de Zimbabwe segon la [[classificacion de Köppen]].]]

Au nivèu [[clima|climatic]], Zimbabwe pòu èsser devesit en doas zònas. La premiera cuerb lo centre e la màger part dau nòrd e de l'èst dau país. A un clima de tipe [[clima tropicau|tropicau]] moderat per l'[[altitud]]. La sason umida dura de novembre a març e pòt entraïnar d'[[inondacion|inondacions]] grèvas. Dins lo rèsta dau territòri, lo clima es de tipe semidesertic amb la preséncia de quauquei [[desèrt|desèrts]] cauds atestada dins lo sud. Pasmens, l'altitud limita lei temperaturas tròp extrèmas a l'entorn de 25 °C en la màger part dau país. De geladas son possiblas sus lei cimas pus autas.

== Istòria ==

{{veire|Istòria de Zimbabwe}}

=== Lo periòde precoloniau ===

==== Lo poblament de la region ====

Coma leis autrei país d'[[Africa Australa]], Zimbabwe assostèt mai d'una cultura litica durant l'[[Edat de la Pèira]]. Aquelei populacions [[Preïstòria|preïstoricas]] foguèron a l'origina dei comunautats de caçaires cuelheires [[Lengas khoisan|khoisan]] que poblavan la region durant l'[[Antiquitat]] e au començament de l'[[Edat Mejana]]. Pasmens, dins lei regions orientalas, foguèron eliminadas ò assimiladas per de populacions [[Lengas bantos|bantos]] que migrèron dins lo país a partir dau sègle III ap. JC.

==== Lo periòde dei Zimbabwe ====

En causa de son [[clima]] favorable a l'[[agricultura]] e de sei ressorsas naturalas importantas, lei platèus d'[[altitud]] de Zimbabwe atraguèron lei [[Lengas bantos|Bantos]] qu'èran sustot de païsans e de norriguiers. Lo rèsta dau país leis interessèt mens e lei [[Lengas khoisan|Khoisan]] capitèron ansin de se mantenir dins certanei regions occidentalas. A partir dau sègle VIII, comencèt l'esplecha dei jaciments d'[[aur]] de la region. A la fin dau sègle X, lei revenguts eissits d'aqueu comèrci entraïnèron l'emergéncia d'una societat ierarquizada dirigida per de caps proprietaris de tropèus immens. Puei, ambé l'intensificacion dei cambis economics ambé lei regions [[swahili]]s, se formèron de principats dich ''zimbabwe'' segon lo bastiment de [[pèira]] que semblava assostar l'elèit [[politica|politic]] e [[religion|religiós]] d'aqueleis [[estat]]s.

Au sègle XIII, lo [[Grand Zimbabwe]] establiguèt sa dominacion sus la region gràcias a son contraròtle dei cambis d'[[aur]] ambé la [[ciutat-estat]] marchanda de [[Kilwa]]. Sei sobeirans agantèron son apogèu dins leis annadas 1440 mai après aquela data, la vila declinèt rapidament en causa de problemas economics (demenicion de la produccion d'[[aur]]) e benlèu en causa de problemas ecologics (agricultura tròp intensiva, disparicion dei [[selva|seuvas]]...).

==== Lo periòde imperiau ====

Après la disparicion de l'estat dau [[Grand Zimbabwe]], de Shona fondèron de principats dins la region a partir dau sègle XV. Rapidament, lei sobeirans de l'estat de [[Mutapa]], dichs ''mwene Mutapa'', capitèron d'impausar son primat. Gràcias a d'exportacions d'[[aur]], d'[[evòri]] e de [[coire]], fondèron l'[[Empèri Monomotapa]] que dominèt lo nòrd-èst dau platèu e una partida importanta de la vau de [[Zambèzi]]. En parallèl, se formèt lo [[Reiaume de Butua]] dins lo sud-oèst dau platèu e divèrsei reiaumes maravi a l'oèst dau [[Lac Malawi]].

Au començament dau sègle XVI, lei [[Portugal|Portugués]], establits lòng dau [[litorau]] de [[Moçambic]], intrèron en contacte ambé [[Empèri Monomotapa|Monomotapa]]. En [[1561]], una mission [[Companhiá de Jèsus|jesuista]] [[Portugal|portuguesa]] obtenguèt la conversion dau ''mwene Mutapa''. Pasmens, foguèt rapidament chaplada probablament a l'estigança dei marchands [[swahili]]s [[islam|musulmans]] que fasián concurréncia ai Portugués. Dins lo corrent deis annadas 1570, [[Portugal|Portugau]] assaièt de venjar l'afrònt mai seis expedicions punitivas mau capitèron d'agantar lo platèu. Dins aquò, [[Empèri Monomotapa|Monomotapa]] declinèt rapidament a partir dau començament dau sègle XVII. D'efèct, poguèt pas empedir l'installacion d'aventuriers portugués (dichs ''prazeiros'') que desvolopèron la tracha negriera e lo comèrci d'[[evòri]]. Òr, aqueleis activitats marginalizèron [[Empèri Monomotapa|Monomotapa]] que son economia èra basada sus d'exportacions d'[[aur]] en pèrda d'aviada. Ansin, l'Empèri deguèt acceptar un [[protectorat]] portugués en [[1629]].

En [[1683]], una revòuta permetèt a [[Changamire Dombo]] de prendre lo contraròtle de [[Reiaume de Butua|Butua]] onte fondèt la dinastia dei [[Changamire]]. Dins lo corrent deis annadas 1680-1690, prenguèt lo contraròtle de [[Empèri Monomotapa|Monomotapa]] e n'expulsèt lei [[Portugal|Portugués]]. Dich [[Empèri Rozvi]], son estat instaurèt un contraròtle estricte dau comèrci exterior que foguèt limitat a certanei comptadors de [[Zambèzi]] e a la vila de [[Manica]]. En cambi d'[[aur]], de [[coire]] e d'[[evòri]], aquò permetèt l'importacion de produchs de luxe e d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]].

==== Leis invasions deis annadas 1830-1840 ====

A partir deis annadas 1830, la region de Zimbabwe foguèt tocada per lei trèbols liats au [[Mfecane]]. En particular, foguèt victima d'atacas de guerriers nguni venguts dau sud sota la direccion de [[Zwangendaba]]. Lei [[Changamire]] foguèron durament batuts e deguèron laissar lei venceires establir de principats a l'entorn dau [[Lac Malawi]]. Puei, vèrs [[1836]]-[[1837]], foguèt lo torn dei [[Ndebele]] de [[Mzilikazi]] de venir s'installar dins la region. Fondèron un reiaume (dich [[Matabeleland]]) pròche de l'[[Empèri Rozvi]] que mau capitèt de tornar trobar sa poissança anciana e dispareguèt definivitament en [[1866]].

=== Lo periòde coloniau ===

==== La conquista britanica ====

Dins lo corrent deis annadas 1850, l'[[explorator]] [[Reialme Unit|britanic]] [[David Livingstone]] menèt divèrsei missions dins la Vau de [[Zambèzi]]. Establiguèt de contactes bòns ambé lei pòbles de la region. En [[1889]], [[Cecil Rhodes]] aprofichèt aquelei relacions favorablas per fondar la [[British South Africa Company]] (BSAC) que foguèt cargada de prendre lo contraròtle dei regions minieras de Zimbabwe. Tre l'annada seguenta, la BSAC aviá creat una armada que foguèt mandada entre [[Zambèzi]] e [[Limpopo]]. En [[1895]], aquela region foguèt dicha Rodèsia en onor dau fondator de la companhiá.

Atirats per lei jaciments d'[[aur]], de colons venguèron rapidament s'installar dins lo territòri de la BSAC. Fondèron [[Harare|Salisbury]] (uei [[Harare]]) mai lei venas aurifèras se revelèron finalament decebeiritz. A partir de [[1893]], ataquèron donc lei [[Ndebele]] que son reiaume èra sospichat d'assostar de minas d'[[aur]]. En [[1896]], aquò entraïnèt una revòuta generala dei [[Ndebele]] e dei [[Shona]] que foguèt reprimida dos ans pus tard per una intervencion militara de l'armada [[Reialme Unit|britanica]]. La BSAC dominèt alora la region fins ais annadas 1920. Puei, per limitar sei despensas, renoncièt a son ròtle administratiu e sei tèrras foguèron declaradas proprietat de la Corona (e donadas ai colons)<ref>La BSAC gardèt pasmens lo contraròtle d'una partida importanta de l'economia de Rodèsia fins ais annadas 1960.</ref>. Rodèsia foguèt devesida entre doas partidas : una Rodèsia dau Nòrd a l'origina de Zambia e una Rodèsia dau Sud a l'origina de Zimbabwe. En [[1923]], lo sud recebèt l'estatut de colonia e foguèt dotat d'una assemblada e dau govèrn pròpris. Gràcias a l'instauracion d'un sistèma censitari fòrça desfavorable ais Africans, lei Blancs (aperaquí 3% de la populacion) i prenguèron lo poder<ref>En [[1939]], sus {{formatnum:28000}} electors, i aviá solament 70 Africans.</ref> e i instaurèron una societat segregacionista.

==== La Federacion de Rodèsia e de Nyassaland ====

Dins lo corrent deis annadas 1930, lo desvolopament de l'[[industria miniera]] de [[Zambia|Rodèsia dau Nòrd]] atirèt un nombre important de Blancs ({{formatnum:70000}} personas en [[1955]]) e suscitèt una demanda importanta en bens manufacturats. Dins lo sud, la produccion de [[tabac]] venguèt lo còr de l'economia e favorizèt l'industrializacion. A l'èst, lo [[protectorat]] de [[Malawi|Nyassaland]] (uei [[Malawi]]) venguèt la resèrva de man d'òbra de sei dos vesins. En causa de la complementaritat d'aqueleis economias, leis autoritats [[Reialme Unit|britanicas]] assaièron donc d'unificar lei tres entitats e fondèron una Federacion de Rodèsia e de Nyassaland en [[1953]].

Pasmens, aqueu projècte se turtèt a l'oposicion dei populacions negras de [[Zambia|Rodèsia dau Nòrd]] e de [[Malawi|Nyassaland]] que crenhavan la generalizacion dau sistèma segregacionista de Rodèsia dau Sud. Ansin, après de trèbols grèus au començament deis annadas 1960, lo drech de secession foguèt reconeguda e la federacion dispareguèt en [[1963]]-[[1964]]. En Rodèsia dau Sud, aquela agitacion favorizèt l'emergéncia de movements africans coma l'[[Union Populara Africana de Zimbabwe]] (ZAPU) de [[Joshua Nkomo]] fondada en [[1962]] (e tanlèu enebida) ò coma l'[[Union Nacionala Africana de Zimbabwe]] (ZANU) de [[Robert Mugabe]] e de [[Ndabaningi Sithole]] fondada en [[1963]].

=== L'independéncia === 

==== La Rodèsia d'Ian Smith ====

{{veire|Ian Smith}}

Après la fragmentacion de la Federacion, la Rodèsia dau Sud, dirigida per [[Ian Smith]] (cap de la colonia dempuei [[1962]]), prenguèt lo nom de Rodèsia e la minoritat blanca i renforcèt rapidament son poder. La [[Union Nacionala Africana de Zimbabwe|ZANU]] foguèt enebida en [[1964]] e lei caps politics africans politics ([[Joshua Nkomo|Nkomo]], [[Robert Mugabe|Mugabe]], [[Ndabaningi Sithole|Sithole]]...) foguèron arrestats. Puei, [[Ian Smith|Smith]] comencèt de negociar l'independéncia ambé [[Londres]]. Pasmens, lei demandas britanicas (reformas de la lèi electorala en favor deis Africans, fin dei mesuras segregacionistas...) foguèron jutjadas inacceptablas. En [[1965]], Rodèsia proclamèt donc unilateraument son [[independéncia]] mai lei [[ONU|Nacions Unidas]] li impausèron de sancions economicas tre l'annada seguenta.

Pauc a pauc, de guerilhas organizadas per la [[Union Populara Africana de Zimbabwe|ZAPU]] e per la [[Union Nacionala Africana de Zimbabwe|ZANU]] comencèron de luchar còntra lo regime. Aquò entraïnèt l'emigracion de certanei colons mai [[Ian Smith]] obtenguèt un important sostèn sud-african que permetèt a sei fòrças armadas de resistir. Puei, assaièt de devesir la guerilha mai son raprochament ambé lei moderats menats per l'evesque [[Abel Muzorewa]] entraïnèt l'unificacion de la [[Union Populara Africana de Zimbabwe|ZAPU]] e de la [[Union Nacionala Africana de Zimbabwe|ZANU]] sota lo nom de Frònt Patriotic. De mai, l'[[ONU]] e lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] refusèron de reconóisser lo govèrn multiraciala — de façada — mes en plaça en [[1978]]. Dins aquò, una constitucion adoptada en [[1979]] aviá permes l'eleccion d'una assemblada formada de 72 Africans e de 28 Blancs e [[Abel Muzorewa]] èra vengut Premier Ministre.

Pasmens, aquò empachèt pas la generalizacion de la guerilha a la màger part dau país. Gràcias a l'ajuda de [[Moçambic]] e dau blòt [[URSS|sovietic]], la guerilha prenguèt militarament l'avantatge en [[1979]] e lei Blancs deguèron acceptar leis acòrds de Lancaster House : en cambi de l'aplicacion immediata dei principis [[democracia|democratics]], lei Blancs gardèron sei proprietats (que formavan la màger part de l'economia). Lei Britanics reprenguèron alora lo contraròtle dau país e organizèron d'eleccions en febrier de [[1980]] avans de reconóisser son independéncia en abriu. La [[Union Nacionala Africana de Zimbabwe|ZANU]] ganhèt largament l'escrutinh (63% dei sufragis exprimits) e [[Robert Mugabe]] prenguèt lo poder.

==== Lo periòde de Rubert Mugabe ====

{{veire|Robert Mugabe}}

[[Robert Mugabe]] dirigís lo país, d'ara endavant dich Zimbabwe, dempuei [[1980]]. Au començament deis annadas 1980, respectèt leis acòrds de Lancaster House. Pasmens, renforcèt pauc a pauc son poder, eliminèt plusors adversaris politics e reprimiguèt durament l'oposicion dei Ndebele en [[1982]]-[[1983]]. Puei, escartèt son aliat [[Joshua Nkomo]] e suprimiguèt lei sètis reservats ai Blancs avans d'instaurar un regime presidenciau amb un partit unic en [[1987]]. La fin de la [[Guèrra Freja]] marquèt la fin d'aqueu renfòrçament e, en [[1990]], lo multipartisme foguèt restaurat. Pasmens, de fraudas recurrentas e de violéncias electoralas permetèron a [[Robert Mugabe|Mugade]] de se mantenir au poder maugrat lo renfòrçament continú de l'oposicion gropada au sen dau [[Movement per lo Cambiament Democratic]] (MDC).

En parallèl de l'autoritarisme creissent dau regime, [[Robert Mugabe|Mugabe]] assaièt de liberalizar l'economia de Zimbabwe. Pasmens, en causa de la corrupcion generalizada dau poder, de l'emigracion de la màger part dei Blancs (que formavan la man d'òbra pus qualificada e l'elèit economic) e d'una reforma agrària mau organizada en [[2002]], l'economia zimbabwesa conoguèt una crisi grèva dins lo corrent deis annadas 2000 amb una inflacion catastrofica (superiora a + {{formatnum:10000000}}%/an en [[2008]]). En [[2009]], lo taus de [[caumatge]] agantèt 94% de la populacion activa e lo país foguèt obligat d'abandonar sa moneda nacionala au profiech dau rand sud-african e dau dolar [[USA|estatsunidenc]].

Afeblit per aquelei desastres e per de sancions internacionalas après lei violéncias de l'eleccion presidenciala de [[2008]], [[Robert Mugabe]] deguèt negociar ambé l'oposicion en [[2011]]. Durant doas annadas, partejèt ansin lo poder ambé [[Morgan Tsvangirai]], cap de l'oposicion nomat Premier Ministre. En [[2013]], lei dos òmes sostenguèron l'adopcion d'una constitucion novèla que demenís lei poders dau president e limita a dos lo nombre de mandats presidenciaus successius. Pasmens, dins lei fachs, [[Robert Mugabe|Mugabe]] gardèt la realitat dau poder e lo pòste de Premier Ministre foguèt suprimit en [[2013]]. Aquela meteissa annada, una novèla eleccion trucada permetèt au president [[Robert Mugabe|Mugabe]] de demorar en plaça.

== Geografia ==
Zimbabwe qu'ei un país desprovesit de còsta maritima e qu'ei tanben pro eslhavat dab un platèu centrau haut de 1 200m a 1 400m. Qu'ei composat subretot de savana mes totun sa partida orientau mei montanhosa qu'acesa de bòsc tropicaus. Suu son fluvi Zambesi, au nòrd de cap tau Zambesi justament, que's troban las [[Cataractas Mosi-oa-Tunya]] (segon lor nom [[tonga (lenga)|tonga]]) tanben conegudas coma "Victoria".

=== Division administrativas ===
Zimbabwe qu'ei dividit en 8 províncias inclusent 2 vilas-províncias :
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
|-
! Provinça !! Capitau
|-
| [[Bulawayo]]|| Bulawayo
|-
| [[Harare]]|| Harare
|-
| [[Manicaland]] || [[Mutare]]
|-
| [[Mashonaland Central]] || [[Bindura]]
|-
| [[Mashonaland East]] || [[Marondera]]
|-
| [[Mashonaland West]] || [[Chinhoyi]]
|-
| [[Masvingo Province|Masvingo]] || [[Masvingo|Masvingo city]]
|-
| [[Matabeleland North]] || [[Lupane District]]
|-
| [[Matabeleland South]] || [[Gwanda]]
|-
| [[Midlands Province|Midlands]] || [[Gweru]]
|}

==Economia==

[[File:Zimbabwe - Ressorsas naturalas.png|thumb|left|Ressorsas naturalas de Zimbabwe.]]

''De veire: [[Economia de Zimbabwe]].''

== Cultura ==

== Liames intèrnes ==

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

{{Païses d'Africa}}
{{Commons|Zimbabwe|Zimbabwe}}
[[Categoria:Zimbabwe| ]]