Veire la font de Vau Loïsa

{{omon|Vau Loïsa (comuna)}}
La '''Vau Loïsa ''' o '''la Vau de Viera'''<ref>https://zlang.fandom.com/fr/wiki/Patois_de_la_Vallouise</ref>, es una vau daus Aups occitans situaa dins lo [[massís daus Escrinhs]] e dins lo [[Departament francés|departament]] daus [[Auts Aups]] dins la region [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]. Se situa dins lo [[Briançonés|Briançonés]] e es una de las pòrtas dau pargue nacional daus Escrinhs.<ref>{{Revista|lenga=fr}}</ref><ref name=":1">{{Revista|lenga=fr}}</ref>

Aplega las comunas de [[Vau Loïsa]] e de [[Pelvós]] (regropadas en comuna de [[Vau Loïsa e Pelvós]]), [[Puei Sant Vincent|Puei Sant Vincent]] e [[Los Vinhaus]]<ref name=":5">{{Revista|lenga=fr|paginas=275-302}}</ref>. Lo capmàs d'Alafreda es dins aquela region.

Lo pargue nacional daus Escrinhs (creat en {{Data|||1973}}) compòrta un « sector de la Vau Loïsa » que compren aquel territòri, alargat a la Comba dau Fornèl e a la vau de [[Fraissiniera]] (que correspond a la vau de la [[Biaissa|Biaissa.]])<ref name=":4">{{Cite book|annada=}}</ref>

== Toponimia ==
La Vau Loïsa a cambiat de nom mantes còps al cors dels sègles :

* Vallis Gerenton(i)a = la vau daus rocasses (o ''Vallis jarentonnæ''<ref name=":0">{{Cite book|annada=1891}}</ref>), dins l'Antiquitat romana e fins al sègle XII ;
* Après lo  {{S-|XII|e}}, « Vallis putas » o « ''Vallis putea'' », la vau marrida ; vengut « Valputa ».<ref name=":3">{{Revista|lenga=fr}}</ref><ref name=":3" /> Segon d'unas fonts, seriá perque de discípols de Pierre Valdo, eissits de classas pauras lionesas convertidas au movement valdés, i resistissián a las tropas reialas, fins a lor masèl parcial durant la Crosada contra los valdeses de 1488 ; mas sembla que lo nom de la vau siá pas estat ligat amb aquò ;
* Lo nom actual de Vau Loïsa rend omenatge a [[Loís XI de França]] (1423-1483) que, pendent una part de son règne, faguèt cessar (provisòriament) las represalhas e los masèls organizats contra los valdeses d'aquela vau ; lo nom de ''Vallis Loysia'' es adoptat a aquela epòca.<ref name=":2">{{Ligam web|lenga=|sit=www.paysdesecrins.com|consulté le=mars 2017}}</ref>
* ''Val Liura'' durant la [[Revolucion Francesa|Revolucion francesa]] ;
* ''Vau Loïsa'' après lo periòde precedent.

== Geografia ==
[[Fichièr:Barre_et_dome_des_écrins.jpg|vinheta|La Barra e lo Dòma daus Escrinhs.]]
S'accedís a la Vau Loïsa per la vau de [[Durença]]. La vila mai pròcha es [[Briançon]].

Aquela vau es l'una de las pòrtas del pargue nacional daus Escrinhs. Dins la vau de Gir, se tròba lo capmàs d'Alafreda, puèi lo prat de Madama Carle ; dempuèi aquel endrech, s'arriba, entre autres, a la [[Barra daus Escrinhs]] (4 102 m d'altitud e mai nauta cima dau massís), au mont Pelvós, a l'Alafreda, au glacièr Blanc e au glacièr Neir<ref>{{Revista|lenga=fr|paginas=19-20}}</ref>, aital coma a la ròcha Fauriá. Alafreda, segond sit de l'Estat francés per la practica de la nauta montanha, es lo mai frequentat daus Escrinhs.<ref name=":1">{{Revista|lenga=fr}}</ref> La comba dels Bans e aquel de la Sèla, situadas dins la ret Natura 2000, son dins aquel sector.<ref name=":3">{{Revista|lenga=fr}}</ref> Aquel territòri forma la vau istorica de la Vau Loïsa.<ref name=":0">{{Cite book|nom1=Albert|annada=1891|isbn=}}</ref>

Lo pargue nacional daus Escrinhs compòrta un sector geografic nomenat « La Vau Loïsa », qu' enriquís aquel territòri amb las vaus dau Fornèl e de la Biaissa.<ref name=":4">{{Cite book|annada=|isbn=}}</ref> La comba del Fornèl, accessible dempuèi [[L'Argentièra]], ten un ancian sit minièr de plomb argentifèr esplechat a partir de l'Edat Mejana ; los paisatges d'aquela vau pòrtan la peada de las modificacions fachas per l'activitat umana al cors dels sègles. S'i tròba tanben la resèrva naturala de las Desliuras. La vau de Fraissinièras (vau de la Biaissa) es accessibla per un ancian verrolh glaciari ; los valdeses s'èran abrigats dins aquela vau subretot de las persecucions que lor èran fachas a l'Edat Mejana ; lo capmàs de Dormilhosa es situat sus aquel territòri.<ref name=":1">{{Revista|lenga=fr}}</ref>

La comuna daus Vinhaus, a l'intrada de la Vau Loïsa, possedissiá fins al sègle XIX nombrosas vinhas, e son nom es ligat a aquò.<ref>{{Ligam web|lenga=|sit=www.paysdesecrins.com|consulté le=mars 2017}}</ref>

La Vau Loïsa correspond essencialament a las vaus de Gir, d'Onda, de Gironda (e de la Biaissa, pel « sector de la Vau Loïsa » dau pargue nacional daus Escrinhs).<ref name=":4">{{Cite book|annada=|isbn=}}</ref> Demest los [[Estanh|lacs de montanha]] presents dins aquel sector, se tròba lo lac de l'Eichauda, situat au pè d'un [[glacièr]] e l'un daus mai grands lacs daus Escrinhs.<ref name=":4" />

== Urbanisme e arquitectura ==
[[Fichièr:Vallouise_Type_d'habitation_du_Pelvoux.jpg|vinheta|Naut-Daufinat - Vau  de Vauloïsa - Tipe d'abitacion del Pelvós.]]
Los vilatges e capmases de la Vau Loïsa presentan una arquitectura tradicionala tipica d'aquela vau. La màger part dels ostaus ancians èran d'ostaus d'agricultors, constituidas d'un volum que recampa estable (au debàs, demorança (au primièr estanci) e granja (au segond estanci e dins lo galetàs ; cap de circulacion interiora èra possibla, los accèsses se fasián en faciada per de corsièras (formadas generalament de balcons de fusta, qualques còps tanben per las famosas arcadas de pèira) religadas per d'escalas ; aquel sistèma es tipic de la vau.<ref name=":6">{{Revista|lenga=fr|paginas=85-102}}</ref> Aquelas construccions èran e son totjorn en pèira ; pasmens, la part superiora qu'abriga la granja èra, au sègle XVII, bastida en fusts de mèlze apilotats orizontalament los unes suls autres. Fins al sègle XIX, la majoritat daus tèits èra constituida de palha de segal ; sol la glèisa, l'ostay comun e qualques abitacions de rics avián de lausas ; aquel darrièr material a remplaçat la palha de segal a la fin dau sègle XIX. La demorança es sovent constituida dins quatre pèças fachas de vòlta d'arestas en pèira. Lo vilatge de Vau Loïsa compòrta qualques bastits que presentan d'arcadas de marbre en un o dos estancis en faciada.<ref name=":2">{{Ligam web|lenga=|sit=www.paysdesecrins.com|consulté le=mars 2017}}</ref><ref name=":6" /> Aquelas faciadas amb arcadas serián aparegudas dins la segonda mitat dau sègle XVIII, probablament en una evolucion de las corsives tradicionalas de fusta, dins d'ostaus qu'apertenián a de proprietaris un pauc mai fortunats que los autres.<ref name=":6" /> Las corsièras, generalament situaas a l'adrech (cara expausada al solelh), èran de luòcs de circulacion, mas tanben d'emmagazinatge  e en part de vida.<ref name=":6" />

Los vilatges principals son sovent situats en fons de vau, mentre que de capmases d'aupatge permetián aus abitants de seguir los tropèls dins las nautors durant l'estiu.

La vau compòrta nombroses edificis religioses.

Au sègle XX, la modernizacion e l'aviaa dau torisme an vist una arquitectura nòva s'implantar dins la region : l'estacion d'espòrts d'ivèrn de Puèi Sant Vincent, creaa en 1974, compren tanben de bastits tipics daus ensems urbans d'aquel genre.<ref name=":5">{{Revista|lenga=fr|issn=|paginas=275-302}}</ref>

Nombroses mòstra de solelhs se tròban subre los ostaus de la vau, la quala se tròba sus la rota istorica de las [[Mòstra de solelh|mòstras de solelh]] dels Auts Aups.<ref name=":3">{{Revista|lenga=fr}}</ref>

== Istòria ==

=== Preïstòria e Antiquitat ===

=== Edat Mejana e Renaissença ===
Al sègle XI, la val, alavetz nomenada ''Vallis jarentonnæ'', dependiá de la prebostat de Sant Laurenç d'[[Ols]]<ref name=":0">{{Cite book|nom1=Albert|annada=1891|isbn=}}</ref>, situada dins la [[Val d'Ors|val de Susa]]. Sembla que cap de butla del papa Urban II non concernisca en aquel temps la Vau Loïsa e una eventuala eretgia valdesa.<ref name=":0" />

Al sègle XII, Pierre de Bruys, potencialament eissit de la val de Vau Loïsa, un preire catolic que sa ierarquia condemnèt e enebiguèt de presicar, mas que decidiguèt d'o far de tot biais e, predicator itinerant, passèt dins las diocèsis d'[[Ambrun|Embrun]] e de Gap, puèi en Provença e en Lengadòc. Professava una doctrina qui s'opausava a la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa catolica]] sus mantes ponches. Sembla qu'aja fach emuls en Vau Loïsa.<ref name=":0">{{Cite book|nom1=Albert|annada=1891|isbn=}}</ref>
[[Fichièr:WaldoAtLutherDenkmal.JPG|vinheta|Estatua de Vaudès sul Memorial Luther de Worms.]]
Pierre Valdo (o Valdès, o Vaudès), autre predicator del sègle XII, eissit de Lion, fonda la ''frairesa dels Paures de Lion'', lo movement valdés. Es escomenjat en [[1184]] e son movement persecutat. Sos discípols lioneses fujon aquela region e se refúgian dins los Alps, subretot dins las vals de la Nauta Durença ([[Briançonés]]), de [[Fraissiniera|Fraissiniera]], de la Vau Loïsa, e benlèu del [[Cairàs]], aital coma aquelas del piemont italian [[Prajalats]], Sant Martin, [[Angruenha|Engruenha]], [[Lusèrna]] (los comtes que possedisson aqueles païses son los dalfins de vieneses pels unes, los comtes de Savòia pels autres).<ref name=":0">{{Cite book|annada=1891}}</ref> Aqueles nòus arribants semblan èsser estats ben aculhits dins aquelas vals mas rèstan discrets, que las persecucions de la Glèisa catolica contunhan dins d'autras regions.<ref name=":0" /> Lo papa Lucian III escomenja los valdeses en 1184 e son puèi declarats eretges durant lo quatren concili del Latran en 1215. En 1248, las persecucions se refòrcen. Lo sègle XIV vei los valdeses de las vals pròchas de la Nauta Durença mostrats del det per l'Inquisicion ; mantes arquevesques d'Embrun e dels fraires menors d'aquela meteissa vila se viran alara contra aquelas populacions. En 1338 e 1339, l'Inquisitor ven dins la Valputa (nom de la Vau Loïsa a aquela epòca) e pronóncia de las condemnacions contra los eretges e ne confisca los bens. En 1348, lo dalfin [[Umbèrt II de Vianés|Umbert II de Vienés]] apieja l'accion de l'arquevesque d'Embrun, en demandant per letra a las bailes, jutges, procuradors e autres oficièrs de l'Embrunés e del Briançonéq de procedir amb aquel eclesiastic contra los valdeses e los autres eretges.<ref name=":0" />
[[Fichièr:Blason_province_fr_Dauphine.png|vinheta|Blason de la província del Daufinat.]]
Entretemps, en [[1349]], lo Daufinat de Vienés, al qual aperten la region de la Vau Loïsa e de la Nauta Durença, es vendut per Umbert II de Vienés e restacat al [[Reiaume de França|reialme de França]] e ven la [[Daufinat|província del Daufinat]].

Las persecucions contra los valdeses se perseguisson e nombre d'entre eles veson lors bens confiscats, recebon d'emendas, quitament son torturats e cremats.<ref name=":0">{{Cite book|nom1=Albert|annada=1891|isbn=}}</ref> En 1375, lo papa Gregòri XI demanda al rei de França son ajuda per contrar las eretges daufineses ; en 1393, mants d'aqueles de las vals de Fraissiniera, l'Argentièra e Val Puta son empresonats e un grand nombre es cremat a Grenòble.<ref name=":0" />

Cèrts autors atribuisson una evangelizacion de las vals valdesas del Briançonés per [[Vincenç Ferrièr]] (un predicatot catolic que serà canonizat), mas sembla qu'aquò siá pas jamai estat lo cas.<ref name=":0">{{Cite book|annada=1891}}</ref>

Los valdeses son decimats e s'amagan ; totun, de 1478 a 1487, las persecucions reprenen. L'arquevesque d'Embrun Jean Baile pren subretot lo cap la Crosada contra las vaudois de 1488, masèl perpetrat durant la repression religiosa conducha per l'Inquisitor Alberto Cattaneo, mandatat pel papa Innocent VIII contra los valdeses  de las vals de [[Fraissiniera]], de la Vau Loïsa, de l'Argentièra, del [[Val Cluson]] e de las vals a l'entorn, amb lo sosten del papa Innocent VIII.<ref name=":0">{{Cite book|nom1=Albert|annada=1891|isbn=}}</ref> Dins la Vau Loïsa, los valdeses se refúgian prèp de l'Alafreda, sus l'eminéncia nomenada puèi ''Bauma daus Vaudés'' o ''Sèrre daus òmes mòrts'' ; resistisson un temps mas l'armada que los ven cercar pren lo dessús e gaireben cap non n'escapa ; sembla qu'i aja agut entre setanta e mai de nonanta personas tuadas en aquel chaple.<ref name=":0" /> En 1489, lo rei [[Carles VIII de França|Carles VIII]] redigís una letra qu'abolís las persecucions dirigidas contra los valdeses de Valcluson e de la Vau Loïsa e retòrna lors bens als primièrs. Sembla que malgrat aquò, restèron qualques partisans valdeses dins la val, mas desapareguèron pauc a cha pauc, aital coma dins la val de l'Argentièra.<ref name=":0" />

=== Temps modèrnes ===
Après la [[Revolucion Francesa|Revolucion francesa]], es creada la comuna de Pelvós, qui compòrta mantes capmases. Pelvós es sonat ''La Pissa'' fins en 1893, en referéncia a la cascada de l'Eichauda situada a las Claus.
[[Fichièr:Page_049_-_Scrambles_amongst_the_Alps_-_Whymper.jpg|vinheta|Illustracion pagina 49 de la guida ''Scrambles amongst the Alps [petita escalada dins los Alps]'' per Edward Whymper, que mòstra lo capmàs d'Alafredae, nomenat « Alefred » o « Aléfroide » dins aquel libre.]]
En 1848, durant lo començament de l'alpinismz dins los Alps, lo professor Puiseux atenh lo ponch culminant del Mont Pelvós (3 954 m), considerat alavetz coma lo mai naut del massís. Puiseux remarca pasmens, d'aquel promontòri, una cima mai elevada : la Barra dels Escrinhs (4 103 m). En 1864, l'alpinista anglés Edward Whymper atenh la cima d'aquela darrièra.<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=http://www.paysdesecrins.com|consulté le=mars 2017}}</ref>

== Torisme ==

=== Refugis de montanha ===
Aquel sector compta nombroses refugis de nauta montanha, dont lo refugi dels Escrinhs, lo refugi del Glacièr Blanc, lo refugi Cézanne, lo [[Refuge Tucket|refugi Tuckett]] (ancian abric Tuckett), lo refugi del Pelvós (refugi Lemercier), lo refugi del Sélé, e lo refugi dels Bans<ref>{{Ligam web|lenga=|sit=www.geoportail.gouv.fr|consulté le=2017-03-12}}</ref>.

== Personalitats ligadas a la Vau Loïsa ==

* Abbon, rector de [[Mauriana]] puèi patrice que possedissiá nombroses bens dins la val de la Vau Loïsa.
* Pierre de Bruys, un eresiarca francés del  {{S-|XII|e}} qui contestèt la Glèisa catolica amb violéncia abans de perir cap al 1131 dins las flamas d'un lenhièr a [[Sant Geli (Gard)|Sant Gèli]] ; cèrtans dels abitants de la Vau Loïsa foguèron sos primièrs discípols.<ref name=":0">{{Cite book|annada=1891}}</ref>

== Nòtas e referéncias ==
{{Referéncias}}

== Vejatz tanben ==

=== Ligams extèrns ===

* Sit de l'ofici del torisme de la Vau Loïsa 
* Sit de l'ofici del torisme de la comunitat de comunas del País dels Escrinhs.
* [http://www.ecrins-parcnational.fr/8924/maison-parc/maison-parc-vallouise Ostal del Pargue de la Vau Loïsa], dins lo pargue nacional dels Escrinhs.
[[Categoria:Geografia dels Auts Aups]]
[[Categoria:Portal:Geografia/Articles ligats]]