Veire la font de Tesèu

[[Fichièr:Kylix_Theseus_Aison_MNA_Inv11365_n1.jpg|vinheta|Tesèu combat lo Minotaur, assistit per [[Atena]], medalhon d'un ''clix'' d'[[Aison (peintre)|Aison]], v.&nbsp;430 av. J.-C., Musèu arquologic nacional de Madrid]]
'''Tesèu''' (en [[grèc]] Θησεύς ''Thêseús'') es, dins la [[mitologia grèga]],  un eròi de l'[[Atica]], filh d'[[Egèu]] (o de [[Poseidon]]) e d'[[Etra]]. Son nom vendriá de la mèsma raíç que {{Grèc ancian|θεσμός}} / ''thesmós'', en grèc « institucion ».

Eròi fondator, coma [[Persèu]] o [[Eracles]], Tesèu es venerat pels [[Ionia|Ionians]] e es considerat pels Atenians coma lor grand reformator<span></span>: rei mitic d'[[Atenas]], es lo responsable de l'unificacion politica de l'Atica jos la dominacion ateniana<ref>De ''synoikismos'' : « habiter ensemble »).</ref>. Son règne marca tanben un periòde de patz amb los Teessalians e los Beocians<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Dion_de_Pruse Dion de Pruse], VIIIe ''Discours''</ref>. Coma rei unificator, Tesèu es censat aver bastit e ocupat un palais de la fortalesa de l'[[Acropòli]], que pòt èsser  estat semblable al palais excavat de Micenes. Lo geograf [[Pausanias lo perigèta|Pausanias]] compta segon lo sinecisme, Tesèu establiguèt un cult de l'[[Afrodita]] ''Pandemos'' (« de tot le pòble ») e Peito sul penjal sud de l'Acropòli. Dins ''Las Granòtas'', Aristofan li atribuís l'invencion de nombrosas tradicions atenianas, coma aquesta de la consecarcion de la cabeladura dels [[efèbs]]. Son expleit celèbre e sa legenda aguèron de nombrosas interpretacions. D'especialistas de l'istòria de las religions soslinhèron l'importança de la mitologia lunara dins las legendas de Tesèu<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Jean_Haudry Jean Haudry], ''Le Mariage du dieu Lune'', Baltistica XXXVI, 2001, <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;34.</ref>.

== Lo mite ==

=== Naissença e enfança ===
[[Egèu]], rei d'[[Atenas]], a pas agut d'enfants amb sas diferentas esposas e volon aver un filh. Consulta l'oracla de [[Dèlfes|Dèlfas]] per que s'acabe son esterilitat. La Pithia li ordena de deligar pas jamai lo col de son otra abans d'aver atengut lo gra mai naut d'Atenas. Escotant aquestas paraulas enigmaticas, Egèu se'n va veire la maga [[Medèa]] e contra una proteccion, promet de li trobar una femna. Jos l'encantament, Etra, filha del rei Pitèu de Trezena, s'enamora d'Egèu. Après l'estrencha, la joventa se refugia dins l'illa de Sfaera, ont s'unís al dieu [[Poseidon]]. Doblament onorada aquesta nuèch, nais, Tesèu<ref name="Dugas page 4">[//fr.wikipedia.org/wiki/Charles_Dugas Charles Dugas], ''L'évolution de la légende de Thésée'', dans ''Revue des études grecques'', tome 56, fascicule 264-265, janvier-juin 1943, page 4</ref>.
[[Fichièr:NAMA_Thésée_&_taureau-red.png|esquèrra|vinheta|Tesèu afronta le taure de Maraton, lecit de fons blanc del peintre d'Edimborg, v.&nbsp;[[-500]], musèu nacional arqueologic d'Atenas.]]
Egèu, que se'n tornar per Atenas, assistís pas a sa naissença, mas recomanda a Etra per l'educar segon las normas de son reng, pausa una espasa e de sandalas d'aur sota una ròca, insignes reials que li desvelarián le secret de sa naissença lo jorn ont paoirà levar ròca. Enfant precòç e vigorós, Tesèu tanben recebèt en partatge la seduccion, l'astücia e lo coratge. Meravilhada per tant de donas, sa maire lo mena en frent de la ròca<span></span>: aisidament la lèva e compren son identitat reiala. Ignòra pasmens encara sa filiacion amb Poseidon. Tesèu pren la rota cap a Atenas; en camin, tua Perifetes, Procust, Sciron, Cercion, e Sinis, brigands que se'n prenián als viatjaires, puèi libèra la region de Crommion<ref>près de [//fr.wikipedia.org/wiki/Corinthe Corinthe]</ref> d'una singlara qui damatjava las culturas e tua d'òmes.

=== Arribada a Atenas e aveniment reial ===
Quand Tesèu arriba a Atenes, mòstra pas sul còp sa vertadièra identitat. Egèu que l'aculhís sentí de suspicions al vejaire de l'estrangièr alara que sa femna Medèa ensag de le far tuar loi demandant de capturar lo taure de Maraton.

Sul camin de Maraton, Tesèu s'abriga de l'auratge dins l'ostalet d'una vielha femna, Ecalèa. Promet de far un sacrifici e [[Zèus]] se Tesèu capita a capturar lo taure. Aquò se realiza atal, mas a son retorn, trapa la vielha femna mòrta. En son onor, Tesèu dona son nom a l'un de las dèmas de l'Atica, fasent d'un cert biais de sos abitants los enfants adoptius de la defunta.

De retorn a de Maraton en venceire del taure a Atenas, Tesèu es victima d'un ensag d'empoisonament per la reina, mas al darrièr moment, es reconegut per sas sandalas, son bloquièr e son espasa per Egèu qu'alunha lo vin empoisonat. Tesèu partatja alara amb el lo govèrn de la ciutat.

Atenas viu un drama<span></span>: dempuèi la mòrt de son filh e sa victòria suls Atenians, Minos, rei de [[Creta|Crèta]], exigís que la vila li envia cada nòus 9 ans un tribut de set jovents e de set joventas que dona en pastura al [[Minotaure]]. Tesèu decidís d'arrestar aqueste chaple e se'n va en Crèta amb las jovas victimas per tuar lo monstre. Egèu fa tot pel convéncer de demorar, mas Tesèu demora inebranlable<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Plutarque Plutarque], [//fr.wikipedia.org/wiki/Vies_parall%C3%A8les Vies parallèles], ''Vie de Thésée'', XXIV-XXVI, traduction Dominique Ricard (1884).</ref>.

Minos se'n trufa d'aqueste jovent que se gausa de dintrar dins lo labirint de [[Dedal]], per exterminar lo monstre e ne sortir san e salv. Es pas prene encompte de la sieuna filha, [[Ariana (mitologia)|Ariana]] que s'enamorèt de Tesèu e que va li donar une pelòta de fil per li permetre de trobar la sortida. Tua lo monstre amb le glasi qu'Ariana raubèt a son paire — glasi ofèrt per [[Efèst]] per son maridatge amb Pasifaèa — sortís del labirint e se salva en mar amb sos companhs e Ariana que traïguèt son paire a condition que l'espose. Abandona Ariana sus una illa desèrta après l'aver endormida suls conselhs del capitani de la nau. Mas sap qu'Ariana traïguèt sa familha per el que se tornariá a Knossos se afrà executar per son paire per traïson. E dintra sens ela a Atenas. Egèu espèra del naut d'un bauç lo retorn de la naut e gaita la color de las velas<span></span>: segon un acòrdi passat amb son filh, seràn blancas en cas de victòria. Mas Tesèu oubliga de las cambiar e las vesent negras, Egèu se jeta dins la mar que, dempuèi alara, pòrta son nom<ref name="Dugas page 5">Dugas Charles, ''L'évolution de la légende de Thésée'', dans ''Revue des études grecques'', tome 56, fascicule 264-265, janvier-juin 1943, page 5</ref>. Après aqueste tragic eveniment, Tesèu ven lo rei d'Atenas.

=== Maturitat e mòrt ===
Tesèu rauba [[Elena (mitologia)|Elena]], e los [[Dioscurs]] li faguèron una guèrra per la recuperar<ref>{{Harvnb|Lucien de Samosate|2015|p=668}}.</ref>. Tesèu ven enseguida a leajuda de son amic [[Piritoòs]] pendent la batalha contre los Centaures, e li assegura la victòria. Amb Piritoòs, davalan als Enfèrns per raubar Persefòna<ref>{{VirÉné}}, Chant VI, v.378-402</ref> mas son capturats per Ades e entravats per un ròc. Eracles capita enseguida a desliurar Tesèu, mas fa fracàs a ajudar Piritoòs, que demora per sempre segelats dins la pèira.

En mai Ariana, Tesèu esposèt Antiòpa o Fèdra, e se'n divorcièt segon las versions. Segon la primièra version, rauba Antiòpa, çò que provòca las Amazonas a envasir l'Atica, mas l'invasion es gloriosament remandada per Tesèu; l'eveniment se nomena l'Amazonomaquia. Ensemble, An un filh Ipolti. Mas la femna de Tesèu morí combatant amb son marit. 

Tesèu se torna maridar amb Fèdra, qu'es crudèla amb Ipolit quand se refusèt a ela<ref>''[//fr.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A8dre_(S%C3%A9n%C3%A8que) Phèdre]'' de [//fr.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9n%C3%A8que Sénèque] ou ''[//fr.wikipedia.org/wiki/Hippolyte_(Euripide) Hippolyte]'' d'[//fr.wikipedia.org/wiki/Euripide Euripide])</ref>, acusant son filhastre d'aver ensejat de la seduire. De passatge a Dèlfes, Tesèu se copas la cabeladura e ne fa don a [[Apollon]]. La costuma dins l'Atenas antica vòl que los jove òmes de l'Antiquitat consacren tanben lor cabeladura (gardada longa fins a la pubertat) a une divinitat<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/H%C3%A9racl%C3%A8s Héraclès] le plus souvent</ref> dins la cencha de lor ciutat; aqueste rite los fa passar a l'edat adult. Dins ''Los Caractèrs'' del filosòf Teofrast, lo Pausaire<ref>Caractère XXI</ref> que descrui buta l'ostentacion fins a far vitjar son filh fins a Delfes per d'imitar Tesèu<ref>''[//fr.wikipedia.org/wiki/Revue_des_%C3%A9tudes_anciennes Revue des études anciennes]'', {{n°|42}}, article de [//fr.wikipedia.org/wiki/Paul_Mazon Paul Mazon], 1940.</ref>.

Sa reforma, nomenada sinecisme, es a dire reünir totes los pòbles atics dins una unica entitat politica, e organizar un poder central establit sus l'Acropòli, divisa los territòris contigús e la reparticion del pòble en tres classas<span></span>: los nòbles, los artisans e los cultivators (segon [[Tucidides]]<ref>''[//fr.wikipedia.org/wiki/Histoire_de_la_guerre_du_P%C3%A9loponn%C3%A8se Histoire de la guerre du Péloponnèse]'', II, 15</ref>). Alara, las reialtats localas foguèron abolidas, puèi una reaccion contra aquesta novèla forma de poder popular valguèt a Tesèu d'èsser castigat a l'ostracisme, fòrabendit, victima de sa lei<ref>{{PluVie}}, ''Thésée'', 25</ref>. Selon la mitologia, deu fugir a Sciros per escapar a Menestèu, usurpator d'Atenas<ref>{{PluVie}}, ''Thésée'', 35.</ref>, mas i es tuat pel rei Licomed<ref>{{AriCon}}, ''Épitome d'Héraclide'' ; {{PluVie}} : ''Vie de Thésée'', 35 ; {{PauDes}}, I, 17, 6 ; {{ApoÉpi}}, I, 24.</ref>.

== La construccion del mite ==
Las originas del mite venon del sègle VII AbC, per exemple dins una epopèa arcaïca nomenada la ''Teseïda'', transmisa de bais oral, e que los aponds per escrichs son perduts. La primièra representacion descobèrta de Tesèu es une anfòra datant de 700 AbC, ont combat un [[Centaure]]<ref>Charles Dugas, ''L'évolution de la légende de Thésée'', dans ''Revue des études grecques'', tome 56, fascicule 264-265, janvier-juin 1943, page 6</ref>. Abans lo sègle V, Tesèu es subretot presentat coma lo venceire del Minotaure e coma l'amic de l'eròi teessalian Piritoòs, qu'ensems combatèron los centaures tessalians. La legenda de Tesèu grandís a partir del sègle VI AbC,  coma se fan testimòni los nombroses vases a son imatge datats d'aqueste periòde, e son apareisson dins las tragèdias aticas. Es pendent lo sègle V que lo personatge de Tesèu es malevat per l'ideologia civica ateniana, que fa d'el lo fondator de la ciutat, de son calendièr, de sas festas religiosas, e tanben de la democracia. Un culte es fach a son pretendut tombèl. Fòra d'[[Atenas]], Tesèu es subretot conegut per aver estat l'espos malastruc de Fedra. [[Plutarc]], al sègle II, fa una sintèsi dels recits sul personatge de Tesèu dins sas ''Vidas parallèlas''. Aviá a sa disposicion fòrça escrits e poèms qu'ara desapareguèron, mas en granda partida negligiguèt la tradicion orala del recit mitic de Tesèu, e tanben las representacions fachas suls vases dels sègles VI e V AbC<ref>Charles Dugas, ''L'évolution de la légende de Thésée'', dans ''Revue des études grecques'', tome 56, fascicule 264-265, janvier-juin 1943, pages 1, 2 et 3</ref>.
; Version d'Erodòr
[[Plutarc|Plutarc de Queronèu]] conta dins sa ''Vida de Tesèu'' que segon lo mitograf Erodòr d'Eraclèa, Tesèu faguèt pas lo combat contra los Centaures, e ajudèt Adrast a sebelir los còrs après la batalha dels Set contra Tèbas — accion a l'origina de l'obligacion de sebelir los cadavres de las guèrras. Esposèt Antiòpa après una guèrra ulteriora a aquesta dels trabalhs d'Eracles, qu'encontrèt pas que pendent lo chaple dels Centaures.

== Nòtas e referéncias ==
{{Reflist}}

== Vejatz tanben ==

=== Fonts ancianas ===
* Apollodore{{ApoBib}} (I, 8, 2 ; I, 9, 16 ; III, 15, 8), {{ApoÉpi|compact}} (I, 7 ; I, 18 ; I, 24)
* {{DioBib}} (IV, 28, 3 ; IV, 59, 1)
* {{HésBou}} (v. 181)
* {{HomIli}} (I, 265)
* Hygin{{HygFab}} (XIV)
* {{OviMét}} (XII, 227)
* Pausanias{{PauDes}} (I, 17, 6 ; II, 22, 6-7)
* {{PluVie}} (''Thésée'')
* {{VirÉné}} (VI, 378-402)

=== Bibliografia ===
* Claude Calame, ''Thésée et l'imaginaire athénien'', Payot, coll. « Sciences humaines », Lausanne, 1996 ({{2e|édition}})  {{ISBN|2601031751}}
* Henri Jeanmaire, ''Couroi et Courètes : essai sur l'éducation spartiate et sur les rites d'adolescence dans l'Antiquité hellénique'', Lille, Bibliothèque universitaire, 1939
* Nicole Loraux :
** ''Les Enfants d'Athéna'', Seuil, coll. « Points Essais », Paris, 1990  {{ISBN|2020124688}}
** ''Né de la terre. Mythe et politique à Athènes'', Seuil, coll. « Librairie du {{s-|XXI|e}}, », Paris, 1996  {{ISBN|2020282402}}
* André Peyronie, « Le mythe de Thésée pendant le Moyen Âge latin (500-1150) », ''Médiévales'', {{vol.}}16, {{numéro}}32, 1997, {{P.}}119-133 {{lire en ligne|url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/medi_0751-2708_1997_num_16_32_1385}}
* Annick de Souzenelle, ''Œdipe intérieur. La présence du verbe dans le mythe grec'', Albin Michel, coll. « Spiritualités vivantes », 1999  {{ISBN|2226106820}}

=== Articles connèxes ===

[[Categoria:Eròi grèc]]
[[Categoria:Infèrns grècs]]