Veire la font de Terbi

{{Dialècte Niçard}}

[[Imatge:Terbium-2.jpg|thumb|right|Tròç de terbi pur.]]

Lo '''terbi''' (simbòle quimic : '''Tb''') es l'[[element quimic]] de [[numèro atomic]] Z = 65 e de [[massa atomica]] 158,93. Descubèrt en lo 1843 per [[Carl Gustaf Mosander]], es un [[metal]] gris argentat, dau grop dei [[Tèrras raras|tèrras rari]], qu'es extrach de la [[monazita]]. A d'aplicacions coma dopant e intra dins la fabricacion de dispositius luminofòres.

== Istòria ==

[[Imatge:Mosander Carl Gustav bw.jpg|thumb|right|[[Carl Gustaf Mosander]] (1797-1858).]]

L'existença dau terbi foguèt establida en lo 1789 per lo quimista finlandés [[Johan Gadolin]] (1760-1852) qu'identifiquèt un oxide desconoissut dins un tròç d'[[itterbi]] trobat per lo mineralogista [[Carl Axel Arrhenius]] (1757-1824). Lu sieus trabalhs foguèron confirmats en lo 1797 per [[Anders Gustaf Ekeberg]] (1767-1813) e l'oxide novèl foguèt dich ''« yttria »''. Totun, dins li annadas 1830-1840, lo Suedés [[Carl Gustaf Mosander]] (1797-1858) suspectèt la presença de mantuni substanças diferenti dins l'''yttria''. En lo 1842, après un important trabalh de fraccionament e de purificacion, identifiquèt tres oxides que foguèron dichs itterbi, erbina e terbina<ref>Pieter Thyssen e Koen Binnemans, « Accommodation of the Rare Earths in the Periodic Table », dins ''Handbook on the Physics and Chemistry of Rare Earths'', vol. 41, Elsevier, 2010.</ref><ref>Per Enghag, ''Encyclopedia of the Elements : Technical Data - History - Processing - Applications'', John Wiley & Sons, 2008.</ref>.

Mas, durant lu decennis seguents, li aguèt de problemas per confirmar lu trabalhs de Mosander. D'efècte, de quimistas coma [[Nils Johan Berlin]] (1812-1891) e [[Robert Wilhelm Bunsen]] (1811-1889) trobèron de resultats divergents : absença d'un oxide, presença d'autru compausats, etc<ref>Nils Johan Berlin, « Om de i den blandade ytterjorden befintliga oxider », ''Forhandlinger ved de skandinaviske Naturforskeres, ottende Møde'', 1860, pp. 448-454.</ref><ref>Johan Bahr e Robert Bunsen, « Ueber Erbinerde Und Yttererde », ''Annalen der Chemie und Pharmacie'', vol. 61,‎ 1866, pp. 1-34</ref>. Totun, lo Soísse [[Marc Delafontaine]] (1838-1911) trobèt de resultats identics en lo 1864<ref>Marc Delafontaine, « Sur les métaux de la gadolinite », ''Bulletin de la Société chimique de Paris'', t. 3,‎ 1865, pp. 415-418.</ref>. Per rendre la situacion pus escura, cada quimista avia adoptat li sieui denomincacions per lu oxides obtenguts. La confusion s'installèt e lo terbi foguèt retirat de la lista dei [[Element quimic|elements quimics]] conoissuts. Es ensinda absent de la premiera version de la classificacion periodica de [[Dmitrii Mendeleiev|Mendeleiev]], publicada en lo 1869.

Totun, Delafontaine identifiquèt la presença de terbi dins un autre mineral, la [[samarskita]]<ref>Marc Delafontaine, ''Archives des sciences physiques et naturelles'', junh de 1877, p. 184.</ref>. En lo 1878, lu trabalhs de Delafontaine e de Mosander foguèron confirmats per [[Jean Charles Galissard de Marignac]] (1817-1894) e per [[John Lawrence Smith]] (1813-1883)<ref>John Lawrence Smith, « Le Mosandrum, un nouvel élément », ''Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences'', t. 87,‎ 1878, pp. 148-151.</ref><ref>Jean Charles Marignac, « Observation sur la découverte, annoncée par M. L. Smith, d'une nouvelle terre appartenant au groupe du cérium », ''Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences'', t. 87,‎ 1878, pp. 281-283.</ref>. Lo debat s'acabèt definitivament en lo 1892 emb la descubèrta de l'espèctre dau terbi per [[Henry Enfield Roscoe]] (1833-1915)<ref>C.H. Evans, ''Episodes from the History of the Rare Earth Elements'', Springer Science & Business Media, 2012.</ref>.

== Proprietats e caracteristicas ==

=== Proprietats fisiqui e quimiqui ===

Dins li [[Condicions normalas de temperatura e de pression|condicions normali de temperatura e de pression]], lo terbi es un [[metal]] gris argentat, malleable, ductile e mòl. La sieua estructura cristallina es exagonala compacta, coma per li autri tèrras rari. A una [[densitat]] de 8,230 e un [[ponch de fusion]] de {{formatnum:1356}} °C<ref>David R. Lide, ''CRC Handbook of Chemistry and Physics (90th edition)'', CRC Press, 2009.</ref>. Es un conductor [[Electricitat|electric]] e [[Calor|termic]], mas li sieui performànças dins aquelu domenis son febli a repòrt de metals coma lo [[coire]]. Au niveu [[Optica|optic]], lo cation terbi (III) presenta una [[fluorescéncia|fluorescença]]<ref>Pekka Hänninen e Harri Härmä, ''Lanthanide Luminescence : Photophysical, Analytical and Biological Aspects'', Springer Science & Business Media, 2011.</ref>.

L'[[estat d'oxidacion]] pus frequent dau terbi es l'estat +III, mas lu estats 0, +I, +II e +IV son de còps observats. Aquò permet au terbi de formar de compausats binaris emb d'elements coma l'[[Oxigèn|oxigène]], lo [[carbòni]], l'[[Idrogèn|idrogène]], lu [[Alogèn|alogènes]], l'[[Azòt|azòte]], lo [[Fosfòr|fosfòre]], lo [[sofre]], lo [[silici]], lo [[Selèni|seleni]], lo [[telluri]], lo [[Bòr|bòre]], l'[[arsenic]] e l'[[antimòni]]<ref>Pradyot Patnaik, ''Handbook of Inorganic Chemicals'', McGraw-Hill, 2003.</ref>. Totun, en solucion aquosa, l'estat +III es l'unic observat.

=== Isotopia ===

A l'estat natural, lo terbi a un unic isotòpe estable : lo terbi-159. Totun, despí l'aparicion dei tecnologias nucleari, d'autru isotòpes son estats descubèrts, dau terbi-135 au terbi-171. Lu pus estables son lo terbi-158, de periòde radioactiu de 180 ans, e lo terbi-157 que tèn un periòde de 71 ans<ref>G. Audi, A.H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot e O. Bersillon, « The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties », ''Nuclear Physics A'', vol. 729,‎ 2003, pp. 3–128.</ref>. Aquelu isotòpes non an d'aplicacions.

== Produccion e extraccion ==

[[Imatge:Xenotim mineralogisches museum bonn.jpg|thumb|right|Cristal de [[xenotima]] ([[Norvègia]]).]]

Lo terbi es extrach de la [[monazita]] coma la màger part dei [[tèrra rara|tèrras rari]] dont sa concentracion mejana es de l'òrdre de 0,03 %. D'autru minerals pòdon contenir de concentracions auti de terbi, mas son rars ([[xenotima]], [[euxenita]], [[cerita]], etc.). Lo [[mineral]] es trissat e mesclat emb d'[[acid sulfuric|acide sulfuric]] concentrat caud per produrre de [[sulfat|sulfates]] de tèrras rari solubles dins l'[[aiga]]. Aquela solucion es neutralizada per un ajust de [[idroxid de sòdi|soda]] fins a arribar a un pH de 3-4. Aquò permet la precipitacion de l'[[idroxide de tòri]] qu'es eliminat. Pi, la solucion es tractada emb d'[[oxalate d'ammòni]] que permet de produrre d'oxalates de tèrras rari insolubles. Aquelu oxalates son alora descompausats per caufatge per formar d'oxides. Un ajust d'[[acid nitric|acide nitric]] es alora fach per entraïnar la precipitacion de l'[[oxide de cèri]]. 

Pi, istoricament, d'etapas de cristallisacion e de recristallisacion fraccionada permetian de separar lei tèrras rari<ref>Pradyot Patnaik, ''Handbook of Inorganic Chemical Compounds'', McGraw-Hill, 2003, pp. 920-921.</ref>. Totun, encuèi, lo procèssus de separacion dei tèrras rari pus eficaç es l'[[escambi d'ions]]. Pus rapide e pus aisat de metre en òbra, aqueu metòde permet de produrre de [[trifluorure de terbi]] TbF<sub><small>3</small></sub> ò de [[triclorure de terbi]] TbCl<sub><small>3</small></sub> anidre. Una [[oxidoreduccion|reduccion]] termica en presença de [[calci]] [[metal|metallic]] dins un [[crusòu]] de [[tantale]]. Enfin, es purificat per refusion<ref>William M. Haynes, ''CRC Handbook of Chemistry and Physics'', CRC Press/Taylor & Francis, 2015.</ref>.

En lo 2018, li resèrvas pus importanti èran situadi en [[China]], ai [[USA|Estats Units d'America]], en [[Brasil]], en [[Índia]], en [[Sri Lanka]] e en [[Austràlia]]. Èran estimadi a {{formatnum:300000}} tonas per una produccion annuala de l'òrdre de 10 tonas en lo 2001<ref>John Emsley, ''Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements'', Oxford University Press, 2001, pp. 240–242.</ref>. De mai, en lo 2018, de resèrvas considerabli son estadi identifiqui au larg de [[Japon]].

== Utilizacions ==

[[Imatge:Tb-sulfate-luminescence.jpg|thumb|right|[[Fluorescéncia|Fluorescença]] dau sulfat de terbi.]]

Lo terbi es mai que mai utilizat per la fabricacion de dispositius [[Luminofòre|luminofòres]]. D'efècte, la [[Fluorescéncia|fluorescents]] dei compausats trivalents de terbi permet de produrre una [[lutz]] [[Verd|verda]] utilizada dins lu [[Tube catodic|tubes catodics]], l'esclairatge e la [[radiografia]] medicala. En [[bioquimia]], aquela proprietat es finda utilizada per identificar la presença de [[Bactèri|bacterias]]. De mai, lo terbi es utilizat coma dopant de materiaus coma lo [[fluorure de calci]], lo [[tungstat de calci]] ò lo [[molibdat d'estronci]], que son destinats a la fabricacion de [[Pila de combustible|pilas de combustible]]<ref>C. R. Hammond, « The Elements », dins D. R. Lide, ''CRC Handbook of Chemistry and Physics (86th ed.)'', CRC Press, 2005.</ref>. Enfin, lo terbi intra dins d'[[Aliatge|aliatges]] destinats a la fabricacion de [[sonar|sonars]] e d'aparelhs de deteccion<ref>C. Rodriguez, M. Rodriguez, I. Orue, J. Vilas, J. Barandiaran, M. Gubieda e L. Leon, « New elastomer–Terfenol-D magnetostrictive composites », ''Sensors and Actuators A: Physical'', vol. 149, n° 2, 2009, p. 251.</ref>.

== Toxicitat ==

Lo terbi non a de ròtles [[Biologia|biologics]] conoissuts e sa [[toxicitat]] es pauc estudiada. Es considerada coma similara ai autri tèrras rari que presentan una toxicitat relativament febla, sovent inferiora a aquela de la [[sal alimentària]]<ref>John Emsley, ''Nature's Building Blocks'', Oxford University Press, 2001, pp. 129-132.</ref>.

== Annèxas ==

=== Ligams intèrnes ===

* [[Tèrra rara]]

=== Bibliografia ===

=== Nòtas e referenças ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

[[Categoria:Element quimic]]
[[Categoria:Tèrra rara]]