Veire la font de Tanzania

{{Infobox_País
|carta=cap
|nom_local=''Jamhuri ya Muungano wa Tanzania<br />United Republic of Tanzania''
|lenga=
|nom_occitan=Tanzania
|de=
|imatge_bandièra=Flag_of_Tanzania.svg
|ligam_bandièra=
|imatge_blason=  Coat_of_arms_of_Tanzania.svg
|ligam_blason=
|imatge_mapa=Tanzania (orthographic projection).svg
|devisa=
|lengas= [[swahili]], [[anglés]]
|capitala=[[Dodoma]]
|coordenadas_capitala={{coord|||||||type:country()|display=inline}} |
| ligam_vilas=
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Dar es Salaam]]
|tipe_govèrn=[[Republica]]
| títols_dirigents=  [[Lista dels presidents de Tanzania|President]] <br /> [[Lista dels primièrs ministres de Tanzania|Primièr Ministre]] 
| noms_dirigents= [[Samia Suluhu]]<br />[[Kassim Majaliwa]]
|superfícia_reng=31
|superfícia_totala={{formatnum:945 087}}
|percentatge_aiga={{unitat|6,2}}
|populacion_reng=
|populacion_totala={{formatnum:61741120}}<ref>{{ligam web|lenga=en|url=https://sensa.nbs.go.tz/|títol=«Population Size in Tanzania»|consulta lo=13 novembre 2023}}</ref>
|populacion_annada=2022
|densitat=
|tipe_independéncia=- [[Tanganyika]]<br /> - [[Zanzibar]]<br /> - unificacion
|país_independéncia= (del [[Reialme Unit]])
|data_independéncia= [[9 de decembre]] de [[1961]]<br /> [[19 de decembre]] de [[1963]]<br /> [[26 d'abril]] de [[1964]].
|païses frontalièrs=
|gentilici=tanzanian -a 
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=
| moneda =
| còde_moneda=
|fus_orari=+3
|imne_nacional=''Mungu ibariki Afrika''
|domeni_internet=[[.tz]]
|indicatiu_telefonic=255
| organizacions_internacionalas=
}}
'''Tanzania''', oficialament '''Republica Unida de Tanzania''',<ref>{{Ligam web|url=https://www.un.org/en/about-us/member-states/united-republic-of-tanzania|lenga=zh, en, fr, ru, es|títol=United Nations «United Republic of Tanzania»|sit=www.un.org|consulta lo=13 novembre 2023}}</ref> es un país d'[[Africa de l'Èst|Africa Orientala]], situat  dins la region tropicala de l'emisfèri sud. Confronta au nòrd [[Oganda]] e [[Kenya]], a l'oèst [[Burundi]], [[Rwanda]] e la [[Republica Democratica de Còngo]] (frontiera exclusivament lacustra pel [[lac Tanganyika]]), au sud [[Zambia]], [[Malawi]] e [[Moçambic]] e a l'èst l'[[ocean Indian]]. Lo país a una superficia de {{formatnum:945087}} km² e la populacion supèra 60 milions d'abitants. Es una republica federala parlamentària de [[Sistèma presidencial|regime presidenciau]] que la capitala n'es [[Dodoma]].

Si formèt en 1964 a partir de la fusion dei doas [[colonialisme|colonias]] [[Empèri Britanic|britanicas]] dau [[Tanganyika Britanic]] e de [[Zanzibar]] vengudas independentas en 1961 e en 1964. Lo [[Tanganyika Britanic]] èra eissida dau partiment de l'[[Africa Orientala Alemanda]] entre [[Reialme Unit|Britanics]] e [[Belgica|Bèlgas]] après la [[Primièra Guèrra Mondiala|Premiera Guèrra Mondiala]]. De son caire, [[Zanzibar]] èra un protectorat britanic conclut a la fin dau sègle XIX entre Londres e lo [[sultanat de Zanzibar]]. Aquel estat s'èra format dins la region entre lei sègles XVII e XIX quand leis [[Oman|Omanés]] la conquistèron sus lei [[Portugal|Portugués]] installats dempuei lei sègles XV e XVI.

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

Lei diferentei regions de Tanzania an una topografia variada. Au nòrd, lo país es [[Montanha|montanhós]] e si situa unei [[Volcan|volcans]] actius coma lo [[Mont Meru]] ({{formatnum:4565}} m) ò amorçats coma lo [[Kilimanjaro|Mont Kilimanjaro]] ({{formatnum:5895}} m) qu’es la cima pus auta d’[[Africa]] e una attraccion [[Torisme|toristica]] importanta.

A l’oèst d’aquelei montanhas, s’estend lo [[Rift Gregory]] qu’es la partida orientala dau Grand Rift African. Dins son plan centrau, si troba mai d’un grand lac [[Clorur de sòdi|salat]] coma lo [[lac Natron]] au nòrd, lo [[lac Manayara]] au sud e lo [[lac Eyasi]] au sud-èst. Si pòu obsersar unei relèus ò attraccions toristicas de remarca dins aquela region coma lo [[Highland Crater]], lo volcan [[Ol Doinyo Lengai]] e sei [[lava|lavas]] negras a basa de natrocarbonaita e enfin, lo [[Parc Nacionau de Serengeti]].

Au nòrd-oèst, la [[geografia]] es marcada per la preséncia dau [[lac Victòria]] qu’es lo lac pus grand dau [[continent]]. Es generalament considerat coma la fònt de [[Nil]]. Au sud-oèst, s’estend lo lac [[Tanganyika]] que separa Tanzania de la [[Republica Democratica de Còngo]]. Es lo segond lac pus prefond de la planeta après lo [[lac Baikal]] de [[Russia]]. Enfin, au sud, si troba lo [[lac Malawi]] que si situa entre Tanzania e [[Malawi]].

Lo centre dau país es ocupat per un platèu continentau d’altitud important que fa partida dau Platèu d’Africa Orientala. Es una region d’[[estèpa]] e de [[savana]] e es favorabla a l’[[agricultura]] dins sa mitat septentrionala. La capitala [[Dodoma]] si situa dins aquela zòna.

La region maritima orientala presenta unei pòrts, especialament [[Dar es Salaam]] qu’es la vila pus granda dau país. Si troba tanben l’archipèu de [[Zanzibar]]. Una partida d’aquela costat es compausada d’una tièra de [[mangròva|mangròvas]] que fan partida de la Mangròva d’Africa Orientala qu’es una fònt majora de [[biodiversitat]].

=== Clima ===

[[File:Tanzania - Clima.png|thumb|Clima de Tanzania segon la [[classificacion de Köppen]].]]

Tanzania a un [[clima]] tropicau que presenta de variacions regionalas en foncion de la topografia. Aquò a d’efècts de remarca sus la [[temperatura]] e la quantitat dei precipitacions anualas. Pron establa dins lo corrent de l’annada, la temperatura conoisse una sason cauda de novembre a febrier e una sason freja de mai a aost. Dins lei regions d’altitud auta, la temperatura varia de 10 a 20 °C entre lei sasons freja e cauda. Lei zònas d’altitud pus febla presentan de temperaturas de 15-20 °C pendent la sason freja e 25-31 °C durant la sason cauda.

Lei variacions de precipitacions son pus importantas qu’aquelei de la temperatura. D’efèct, en causa dau relèu, lei regions nòrd e oèst dau territòri tanzanian an un regime diferent dei zònas èst, sud e centre. Dins lo premier cas, existisse doas sasons de precipitacions que son dichas cortas (octòbre-decembre) e lòngas (març-mai). Dins lo segond cas, i a solament una sason de precipitacions que comença en octòbre e s’acaba en mai.

=== Demografia e vilas principalas ===

A la fin de 2012, la populacion de Tanzania èra de {{formatnum:44928923}} abitants. En 1967, èra de {{formatnum:12313469}} abitants, ço qu'indica un taus creissença mejan de 2,9%/an. Dempuei aqueu periòde, l'estructura de la populacion es relativament establa amb un nombre important d'abitants entre 0 e 15 ans (44,1% en 2012, 45,8% en 1965), una majoritat febla entre 15 e 64 ans (52,2% en 2012, 51,7% en 1965) e gaire d'abitants de mai de 64 ans (3,8% en 2012, 2,4% en 1967).

La reparticion d'aquela populacion sus lo territòri tanzanian es fòrça inegala amb de densitats evolucionant de mens de 1 ab/km² dins certanei regions dau plan d'altitud a 51 ab/km² dins lei regions pus drudas de Tanganyika e a 134/km² sus l'illa de Zanzibar. Es compausada de mai de 120 etnias diferentas que son generalament d'origina banto. Solament cinc grops (Sukuma, Haya, Nyakyusa, Nyamwezi e Chagga) passan lo milion d'abitants.

En 2012, la vila pus importanta de Tanzania es Dar es Salaam qu'es l'unica ciutat dau país que passa lo milion d'abitants amb {{formatnum:4364 541}} abitants. Leis autrei vilas importantas son Mawanza ({{formatnum:706543}} abitants), Arusha ({{formatnum:416442}}), Dodoma ({{formatnum:410956}}) e Mbeya ({{formatnum:385279}}).

=== Lengas ===

[[Fichièr:Tanzania - Lengas.png|thumb|Reparticion lingüistica de Tanzania.]]

La lenga oficiala de Tanzania es lo [[swahili]]. Permet la comunicacion intèrna entre lei diferenteis etnias tanzanianas que parlan de [[lenga|lengas]] diferentas dins la vida vidanta. Pasmens, l’influéncia de l’[[anglés]] demora important au sen deis elèits, de certanei sectors economics e dau [[Justícia|sistèma judiciari superior]]. Es donc sovent considerat, compres per lei Tanzanians, coma la segonda [[lenga oficiala]] dau país. Aquela division foguèt oficializada dins la politica lingüistica de 1984.

Dins aquò, mai d’un centenau de lengas existisson au sen dei diferentei tribús dau país. Son de lengas d’[[lengas bantos|origina banto]] ([[nyamwezi]], [[sukuma]], [[hehe]], [[ngoni]], [[yao (lenga)|yao]], [[ndengeleko]], [[kagulu]], [[ikoma]], [[kuria]], [[shambala (lenga)|shambala]], [[kwere]]…), [[lengas niloticas|nilotica]] ([[massai (lenga)|massai]]…), [[lengas coshiticas|coshitica]] ([[iraqw]]) e khoisan ([[sandawe]]). La màger part es representada per de lengas bantos. Lei tres autrei grops son concentrats dins lo nòrd. Lei Massais e leis autrei pòbles originaris de la region de Nil forman una minoritat reducha en Tanzania mai son pus presents sus lo territòri de Kenya. Lei pòbles iraqw e sandawe son lei vestigis dei migracions ancians en Africa Orientala. A l’ora d’ara, forman d’enclavas au sen de la majoritat banto e nilotic. Certanei lengas etnicas son pauc a pauc menaçadas per lei progrès de l’anglés e, subretot, dau swahili au sen de la societat tanzanian.

En fòra dau swahili, de l’anglés e dei lengas etnicas de Tanzania, si parla tanben de lengas [[Índia|indianas]] e [[Euròpa|europèas]]. La lenga indiana principala es lo gujarati qu’es parlat per la minoritat eissida dei marchands indians venguts s’installar dins la region au sègle XIX. Lei doas lengas europèas pus frequentas en fòra de l’anglés son lo [[francés]], parlat magerament dins lei regions frontalieras amb lei país francofòns de l’ancian empèri [[Colonialisme|coloniau]] [[Belgica|bèlga]] ([[Republica Democratica de Còngo]], [[Rwanda]] e [[Burundi]]), e lo [[portugués]] que si parla dins lei regions a la frontiera amb [[Moçambic]]. Enfin, si fau notar la quasi disparicion de l’[[alemand]] après la conquista britanica de l’[[Africa Orientala Alemanda]] en 1918. Uèi, aquela lenga es venguda fòrça rara en Tanzania.

=== Religions ===

La situacion [[religion|religiosa]] generala de Tanzania es mau coneguda en l’absència de recensament precís sus lo territòri de Tanganyika. Leis estudis mostran la preséncia de tres grops principaus compausats per lo [[cristianisme|crestianisme]] (magerament lo [[catolicisme]]), l’[[islam]] (magerament lo [[sunisme]]) e lei religions africanas tradicionalas. Pasmens, l’estimacion dei proporcions entre aquelei grops fa l’objècte de resultats fòrça diferents e illustra la dificultat de definicion dei religions tradicionalas africanas que son de còps fòrça influenciadas per lei rites crestians ò musulmans. Ansin, la part dei crestians es estimada entre 30 e 63% de la populacion, aquela dei musulmans entre 30 e 45% e aquela dei religions tradicionalas entre 1,8 e 35%.

Maugrat aquelei dificultats d’estimacion, existisse tanben quauquei zònas quasi omogenèas onte leis estimacions son pus aisadas. Per exemple, es lo cas deis illas de [[Zanzibar]] que son quasi unicament [[islam|musulmanas]] (97% en 2012).

== Istòria ==

=== Preïstòria, Antiquitat e Edat Mejana ===

En causa de la manca de documents escrichs, lei conóissanças [[Istòria|istoricas]] sus l’[[Antiquitat]] de l’[[Africa]] Orientala son relativament limitadas fins a l’emergéncia d’estats marchands lòng de la costat a partir de la fin de l’[[Edat Mejana]]. Pasmens, la region foguèt una crosiera importanta per lei migracions etnicas sus lo [[continent]] [[Africa|african]] e leis [[Arqueologia|arqueològs]] an donc descubèrt mai d’un vestigi tocant son poblament. Dos elements importants se’n desgatjan :
* lo premier es l’existéncia de tres ondas successivas de populacions de la region de [[Nil]] que venguèron s’installar dins la region dau [[lac Victòria]] a partir dau milleni II avC. Son a l’origina d’unei pòbles contemporanèus coma lei [[Massai|Massais]] ò lei Luos.
* lo segond es l’existéncia d’una migracions de populacions bantos a partir de la premier amitat dau milleni I avC vèrs lo sud de la region dei Grands Lacs. S’installèron fins au riu [[Zambèzi]] e migrèron lòng de l’[[Ocean Indian]]. Es a l’origina dei pòbles actuaus d’aquelei regions, en particular lo grop [[swahili]].
Pauc a pauc, la geografia isolèt tres regions principalas :
* la zòna dei Grands Lacs caracterizada per la formacion de principats pichons amb una economia generalement basada sus l’agricultura e lo norrigatge coma lei reiaumes de [[Rwanda]] e de [[Burundi]].
* la zòna [[Mar|maritima]] caracterizada per la formacion de vilas marchandas en relacion amb lei continents [[Asia|asiatic]] puei [[Euròpa|europèu]].
* la zòna dau platèu d’altitud que son economia èra basada sus una [[agricultura]] nomada d’[[estèpa]]. Aquela region isolava tanben lei Grands Lacs dei regions maritimas en causa de [[guèrra|luchas militaras]] quasi permanentas entre certanei pòbles.

=== Lei periòdes portuguesas e omanesas ===

==== Lei pòbles dau Platèu la fin de l’Edat Mejana ====

A l’arribada dei premiers [[Euròpa|Europèus]] dins la region a la fin de l’[[Edat Mejana]], lo platèu èra devesit entre quatre zònas diferentas :
* la [[savana]] nòrd situada en fòra de la Tanzania modèrna au nòrd dau [[lac Victòria]].
* una zòna d’[[agricultura]] pastorala situada de l’oèst dau [[lac Turkana]] au sud dau [[Kilimanjaro|mont Kilimanjaro]]. Èra dominada per lei [[Massai|Massais]] que l’agressivitat entraïnèt de reorganizacion militara au sen d’autrei pòbles (Kikuyu…) per resistir ais atacas. Coma durant lei sègles precedents, aquelei [[guèrra|conflictes]] empachavan totjorn lo passatge dei caravanas entre lei Grands Lacs e la costat.
* de zònas d’altitud auta coma lei monts Kilimanjaro ò [[Mont Meru|Meru]] onte lei societats avián desvolopats d’activitats agricòlas sedentàrias. 
* la [[savana]] sud situada au sud dau [[lac Victòria]] èra gaire poblada en causa de sa manca de drudessa. En revènge, èra una region productritz d’[[evòri]] gràcias a la preséncia importanta d’[[Elefant|elefants]]. La region èra donc en relacion amb leis estats marchands de la costat. Lei Nyamwezis èran lo pòble pus important de la region e l’i formavan unei tribús independentas entre elei.

==== L’emergéncia dei ciutats marchands de la costat orientala d’Africa ====

L’emergéncia dei ciutats marchandas de la costat orientala d’[[Africa]] comencèt ai sègles VIII e IX quand lei populacions bantos dei regions maritimas, explorant la costat vèrs lo nòrd, rescontrèron de marchands arabopersans, explorant la costat en direccion dau sud. Si desvolopèt alora de cambis entre lei dos pòbles. Lei Bantons aprenguèron la [[naviri|navigacion]] lòng dei costats e adoptèron l’[[islam]] coma [[religion]] e lei marchands arabopersans prenguèron lo poder mai s’integrèron pauc a pauc dins la societat locala. Dins lo corrent dei sègles seguents, aquelei vilas venguèron d’actors importants dau comèrci dins l’[[Ocean Indian]] gràcias a la produccion d’evòri e de [[metal|metaus preciós]].

==== La conquista portuguesa dei vilas marchandas ====

Lei [[Portugal|Portugués]] arribèron dins la region après lo passatge dau [[Cap de Bona Esperança]] per [[Vasco de Gama]] en 1498. Organizèron rapidament una tièra d’expedicions militaras per conquistar lei vilas marchandas : [[Sofala]] en 1502, [[Kilwa]] e [[Mombasa]] en 1505, leis illas de Mafia, Zanzibar e Memba en 1509. En revènge, mau capitèron d’ocupar [[Mogadisho]].

Lei vilas de la region èra consideradas per lei [[Portugal|Portugués]] coma d’etapas sus lo camin vèrs l’[[Asia]] dau Sud-Èst e de fònts de revengus gràcias a l’impausicion de tributs importants de pager per lei diferentei ciutats. Aquò entraïnèt donc de revòutas sostengudas per de predicators [[islam|musulmans]]. [[Mombasa]] foguèt lo centre principau d’aquela resisténcia e foguèt pilhada dos còps per lei Portugués en 1528 e en 1588 per reprimir d’insureccions. Un fòrt poderós l’i foguèt tanben bastit.

==== Lo partiment dei vilas marchandas entre Portugal e Oman ====

Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVII, lei possessions [[Portugal|portuguesas]] foguèron menaçadas per leis [[Oman|Omanés]], sostenguts per leis [[Païses Basses|Olandés]]. Ataquèron lei vilas marchandas dau nòrd puei aquelei ocupadas per lei [[Portugal|Portugués]]. Conquistèron [[Mombasa]] en 1698, [[Zanzibar]] en 1699 e [[Kilwa]] en 1710. De temptativas [[Portugal|portuguesas]] per reconquistar lei zònas perdudas mau capitèron e, en 1752, un tractat de partiment de la region en zònas d’influéncia foguèt signat entre lei dos estats.

D’[[Oman|Omanés]] venguèron s’installar dins lei vilas presas ai [[Portugal|Portugués]] e l’i formèron una [[aristocràcia]] novèla entraïnant de tensions amb leis ancianeis aristocràcias d’origina aràbia. Pasmens, la dominacion novèla demorèt leugiera en causa dei luchas intèrnas dins lo sultanat d’Oman. Au contrari, causèron l’afebliment deis Omanés e unei vilas poguèron si proclamar independentas a partir deis annadas 1750.

==== La dominacion omanesa e la formacion dau sultanat de Zanzibar ====

Après la fin dau periòde d’agitacion intèrna de la mitat dau sègle XVIII, leis [[Oman|Omanés]],sostenguts per lei [[Reialme Unit|Britanics]], s’interessèron tornarmai ai vilas marchandas de la costat orientala d’[[Africa]], en particular aquelei de la Tanzania modèrna. Pasmens, la reconquista foguèt lònga. Comencèt en 1785 amb la presa de [[Kilwa]] e s’acabèt solament en 1837 amb la captura de [[Mombasa]].

Aquò permetèt de restaurar la poissança dau sultanat d’[[Oman]] que sa capitala foguèt transferida de [[Mascate]] a [[Zanzibar]] en 1840. En revènge, en cambi dau sostèn britanic, lo sultan Saïd Sayyid (1804-1856) deguèt acceptar de signar en 1822 un acòrd marcant la quasi fin dau [[Comèrci triangular|trafeg d’esclaus]]. De mai, deguèt tanben acceptar l’aumentacion de l’influéncia de [[Londres]] dins leis afaires dau sultanat. Dins aquò, lo sultanat capitèt d’organizar l’activitat comerciala de la region a son profiech gràcias a la dubertura de liasons amb lei reiaumes de l’[[Africa]] interiora, especialament dins la region dei Grands Lacs. Lei produchs principaus d’aqueu comèrci èran l’[[evòri]] e leis [[Espècia (cosina)|espècias]]. Un [[esclavatge|trafeg d’esclau]] reduch contunièt d’existir amb lei país d’[[Orient Mejan]]. 

L’influéncia dau comèrci menat per lo [[sultanat de Zanzibar]] aguèt divèrsei consequéncias au sen dei populacions localas. Premier, d’equilibris novèus apareguèron dins la populacion dau sultanat entre leis Arabis de la [[dinastia]] au poder, leis Indians que dominavan leis activitats d’exportacions comercialas dempuei [[Zanzibar]] e lo rèsta de la populacion qu’un tèrç èra compausada d’òmes liures d’origina [[swahili]] e que dos tèrç èran d’[[esclavatge|esclaus]] [[Africa|africans]]. En particular, aquò causèt lo declin de l’anciana classa superiora arabopersana que foguèt limitada ai ròtles subaltèrnes durant aqueu periòde.

D’autra part, l’aumentacion dau comèrci d’evòri entraïnèt una multiplicacion deis itineraris comerciaus dins l’estèpa dau platèu tanzanian maugrat l’ostilitat de certanei pòbles locaus. Gràcias a d’armas [[Euròpa|europèas]], lei marchands swahilis agantèron lo [[lac Tanganyika]] vèrs 1820 e prenguèron lo contraròtle dau comèrci de la region orientala dei Grands Lacs a partir de 1850.

=== Lo periòde coloniau dei sègles XIX e XX ===

==== L'installacion de l'influéncia britanica au sen dau sultanat ====

[[Fichièr:Sultanat de Zanzibar vèrs 1875.png|thumb|Lo Sultanat de Zanzibar e seis itineraris marchands principaus amb la region dei Grands Lacs vèrs 1875.]]

En 1841, s’installèt a [[Zanzibar]] un cònsul [[Reialme Unit|britanic]]. Aquò confirmèt l’aumentacion de l’influéncia e deis interès de [[Londres]] dins la region. En 1845, impausèt la signatura d’un tractat que defendèt lo [[Comèrci triangular|comèrci d’esclaus]] en fòra dei territòris [[Africa|africans]] dau [[sultanat]]. Puei, après la mòrt de Saïd Sayyid en 1856, lei Britanics participèron ai luchas intèrnas per la succession e sostenguèron Sayyid Majid còntra sei fraires. Aquò entraïnèt en 1861 la scission entre [[Zanzibar]] e [[Oman]] que formèron d’ara endavant dos estats separats. Enfin, en 1873, [[Londres]] impausèt la signatura d’un tractat marcant la fin dau trafeg d’esclaus dins lo sultanat.

Lei sultans mau capitèron de limitar aquela influéncia. De temptativas foguèron ansin menadas per assaiar d’implicar d’autrei poissanças coma [[França]] ò [[Alemanha]] dins leis afaires du sultanat. Pasmens, per la seguida, aquò va entraïnar l’arribada de fòrças alemandas per [[colonialisme|colonizar]] la region.

==== La formacion e lo declin de l’estat nyamwezi de Mirambo ====

Situat a l’entorn de la vila d’[[Urambo]], aquel estat si formèt a partir deis annadas 1830-1840 a partir dei revenguts comerciaus obtenguts de l’itineraris comerciaus passant sus lo platèu tanzanian. Son cap Mirambo capitèt d’unificar lo país dei [[Nyamwezi|Nyamwezis]] sota sa direccion. Puei, assaièt sensa succès de conquistar la crosiera marchanda de [[Tabora]] defendut per lei marchands [[swahili|swahilis]]. Après una [[guèrra]] de 1871 a 1875, [[Zanzibar]] e Mirambo signèron una patz. Pasmens, lo [[guèrra|conflicte]] contunièt au nivèu religiós car Mirambo s’opausèt a l’expansion de l’[[islam]] sostenguda per lei marchands dau sultanat. Per aquò, intrèt en contacte amb leis [[Euròpa|Europèus]] fins a sa mòrt que marquèt la fin de son estat.

==== La formacion e lo declin de l’estat de Tippo Tip ====

Nascut vèrs 1839, [[Tippo Tip]] èra un marchand araboswahili que participava au comèrci caravanier entre [[Zanzibar]] e lei Grands Lacs. Vèrs 1870, rescontrèt l’explorator britanic [[David Livingstone]] e l’ajudèt dins seis expedicions. Dins leis annadas 1870, agantèron la region de l’oèst dau [[lac Tanganyika]] onte Tippo Tip e d’autrei marchands prenguèron lo contraròtle dau territòri. L’i creèron un estat de tipe [[colonialisme|coloniau]] basat sus lo comèrci d’[[evòri]] e de [[agricultura|produchs agricòlas]]. En 1887, lei [[Reialme Unit|Britanics]] lo nomèron governador de la província orientala de [[Còngo (riu)|Còngo]] fins a una revòuta en 1891 que marquèt la fin de son sistèma. Si retirèt alora a Zanzibar onte demorèt fins a sa mòrt en 1905.

==== Lei colonizacions alemanda e britanica ====

[[File:AngloZanzibarWar.jpg|thumb|Palais dau sultan de Zanzibar après lo bombardament britanic de 1896.]]

A la fin deis annadas 1870, la populacion [[Reialme Unit|britanica]] comencèt de s’interessar a la region orientala dei Grands Lacs amb la question dei missionaris mandats dins lo reiaume de [[Buganda]]. Pasmens, lo govèrn de [[Londres]] contunièt dins la region de sostenir lo [[sultanat de Zanzibar]] coma relèu de l’influéncia britanica. Ansin, leis [[Alemanha|Alemands]] poguèron desbarcar dins la region au començament deis annadas 1880 e signar rapidament d’acòrds amb leis estats dau platèu tanzanian en 1884 sensa oposicion armada britanica.

Lo Reiaume Unit deguèt acceptar de negociar amb [[Alemanha]] e un acòrd foguèt signat en 1886 sensa l’avejaire dau [[sultan]]. Lo territòri dau sultanat foguèt limitat a una faissa de 16 quilomètres lòng de la costat e lei regions interioras foguèron devesidas entre una zòna d’influéncia alemanda au sud e britanica au nòrd. Puei, entre 1888 e 1889, lo sultanat deguèt laissar l’administracion dei regions maritimas sud e nòrd ais Alemands e ai Britanics. Enfin, en 1890, leis Alemands agantèron lo territòri de l’[[Oganda]] actuau.

Aquò entraïnèt de negociacions novèlas entre [[Londres]] e [[Berlin]] qu’organizèron lo partiment de la region. La màger part de la Tanzania actuala formèt la colonia d’[[Africa Orientala Alemanda]]. [[Oganda]] e l’illa de [[Zanzibar]] demorèron sota la [[Empèri Britanic|dominacion britanica]] en cambi de l’illa europèa de [[Heligoland]]. Lo [[sultanat de Zanzibar]] venguèt un [[protectorat]] britanic segon un tractat signat en 1886 que leis Alemands acceptèron de reconóisser. Una [[Guèrra Anglozanzibanesa|guèrra en 1896]] confirmèt la dominacion britanica sus l’illa e son drech d’impausar un sultan favorable a seis interès. En 1897, l’[[esclavatge]] foguèt oficialament abolida mai la liberacion deis esclaus foguèt fòrça lònga e durèt de decennis. Lei Britanics protegèron lo poder dau sultan e deis Arabis (17% de la populacion vèrs la mitat dau sègle XX) e leis Indians (6%) gardèron lo contraròtle de l’economia. De tensions apareguèron donc pauc a pauc entre Arabis, Indians e Africans e tanben entre Zanzibar, centre dau poder, e l’illa de Pemba. Pasmens, fins a 1956, leis Arabis capitèron de resistir ai temptativas de partiment dau poder fins a l’impausicion de reformas per lei Britanics.

==== L’Africa Orientala Alemanda ====

[[Fichièr:Africa Orientala Alemanda en 1914.png|thumb|L’Africa Orientala Alemanda en 1914.]]

L’[[Africa Orientala Alemanda]] existèt de sa fondacion a la fin deis annadas 1880 fins a 1918 e [[Primièra Guèrra Mondiala|son ocupacion per leis Aliats]]. Sa capitala foguèt installada a [[Dar es Salaam]]. Entraïnèt de transformacions majoras au sen dei societats [[Africa|africanas]] dau platèu amb l’expansion de l’influéncia [[swahili]], lo declin deis poders ancians, la repression saunosa dei revòutas còntra l’autoritat coloniala e l’introduccion de culturas agricòlas novèlas dictadas per d’interès economics [[Alemanha|alemands]] ([[coton]]…).

Doas revòutas importantas si debanèron en 1897-1898 e en 1905. La premiera regardèt lo pòble Hehe que foguèt esquichat. Après aquela desfacha, son territòri e sa populacion foguèron utilizats per installar de plantacions de coton. La segonda insureccion majora comencèt au sud de la capitala quand un masc locau, [[Kinjikitile Ngwale]], decidèt d’organizar una campanha d’expulsion deis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt rapidament arrestat mai unei pòbles (Ngingo, Ngoni…) jonhèron la revòuta e leis autoritats militaras alemandas deguèron esperar l’arribada de renfòrç venguts d’Euròpa. Amb aquela ajuda, ataquèron e pilhèron lei regions rebèlas entraïnant la mòrt de {{formatnum:300000}} personas dins lo corrent d’una famina causada per la destruccion dei recòltas.

Dins leis annadas 1890, leis [[Alemanha|Alemands]] contunièron d’estendre sa dominacion dins lei regions occidentalas de la colonia. En particular, agantèron lei reiaumes de [[Burundi]] e de [[Rwanda]]. A partir de 1896, s’organizèt d’expedicions còntra aqueleis estats que deguèron finalament acceptar un [[protectorat]] alemand.

En 1914, la [[Primièra Guèrra Mondiala|colonia foguèt atacada]] per lei [[Reialme Unit|Britanics]]. Fòrça inferiors en nombre, lei tropas alemandas dirigidas per [[Paul von Lettow-Vorbeck]] capitèron de si retirar e de secutar lei fòrças de l’Entenduda fins a la fin de la guèrra. Après la desfacha alemanda, l’Africa Orientala Alemanda foguèt partejada entre lo Reiaume Unit qu’obtenguèt la màger part e Belgica qu’obtenguèt lei dos reiaumes de [[Burundi]] e de [[Rwanda]]. La partida britanica prenguèt lo nom de [[Tanganyika Britanic]].

==== Lo Tanganyika Britanic ====

La presa de contraròtle britanic de la màger part de l’[[Africa Orientala Alemanda]] foguèt reconeguda en 1919 per la [[Societat dei Nacions]] que donèt un mandat a [[Londres]] per administrar e desvolopar la region. En realitat, lo territòri foguèt administrat coma una [[Empèri Britanic|colonia britanica]] normala entraïnant la contuniacion dau declin deis estructuras de sa societat tradicionala. En parallèl, apareguèt dins leis annadas 1930 d’organizacions novèlas de païsans africans productors de [[coton]] ò de [[cafè]] que l’objectiu èra de defendre leis interès locaus en delà de l’encastre etnic.

En 1946, après la [[Dusau Guèrra Mondiau|Segonda Guèrra Mondiala]], lo [[Tanganyika Britanic]] foguèt plaçat sota la tutèla de l’[[ONU|Organizacion dei Nacions Unidas]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] assaièron sensa succès d’i encoratjar la formacion d’una societat multietnica.

=== La fin de la colonizacion britanica e la formacion de Tanzania ===

[[File:Julius Nyerere 1977.jpg|thumb|Retrach de [[Julius Nyerere]] (fotografia de 1977).]]

Au començament deis annadas 1950, lo regime d’autonòmia donada au [[Tanganyika Britanic]] permetèt la formacion de [[partit politic|partits politics]] e d’eleccions. Foguèron caracterizadas per lei victòrias de l’Union Africana Nacionala de Tanganyika (TANU) fondada en 1951 per [[Julius Nyerere]]. L’objectiu de Nyerere èra de renfòrçar l’autonòmia locala puei de demandar l’independéncia. Sei victòrias de 1958 e de 1960 li permetèron de venir Premier Ministre de [[Tanganyika]] e [[Londres]] deguèt acceptar de laissar l’independéncia a sa colonia en decembre de 1961. En 1962, venguèt una [[republica]] e Nyerere foguèt elegit president.

A Zanzibar, la situacion foguèt pus conflictuala amb la formacion de tres partits a la fin deis annadas 1950. Vengut independent en decembre de 1963, lo sultanat foguèt inicialament dirigit per una coalicion dau Partit nacionalista de Zanzibar (ZNP) que representava la comunautat aràbia e dau Partit dau pòble de Zanzibar e de Pemba (ZPPP) que gropava de moderats. Pasmens, aqueu govèrn foguèt rapidament reversat per una insureccion dirigida per lo Partit Afro-Chirazi (ASP) qu’èra fòrça ostil au mantenement dau sultanat. Aperaquí {{formatnum:10000}} Arabis foguèron chaplats e lo sultan quitèt lo país. Venceire, l’ASP proclamèt l’abolicion de la monarquia e la formacion d’un Conseu Popular de Zanzibar e de Pemba. Venguèt tanben partit unic e creèt un regime autoritari dirigit per [[Abeid Amani Karume]] fins a son assassinat en 1972.

Per empachar una intervencion estrangiera còntra son regime. Karume si raprochèt rapidament dau govèrn de Nyerere per trobar una proteccion poderosa. En 1964, foguèt donc signat un tractat d’union entre Tanganyika e Zanzibar que formèron la Republica Unida de Tanzania. Pasmens, lei dos estats d’origina gardavan una autonòmia fòrça importanta.

=== La Tanzania contemporanèa ===

Julius Nyemere demorèt lo cap dau país fins a sa retirada de la vida politica en 1985. Maugrat un bilanç economic feble, sa politica permetèt l’emergéncia d’un estat democratic multietnic. Au nivèu diplomatic, si definiguèt coma [[socialisme|socialista]] e signèt un acòrd amb la [[Republica Populara de China|China comunista]] mai capitèt de gardar de relacions bònas amb lo blòt occidentau. En revènge, lei relacions amb [[Oganda]] e [[Kenya]] venguèron marridas en causa de tensions territòrialas e economicas. En 1978, Oganda ataquèt lo nòrd de Tanzania entraïnant [[Guèrra Ogandotanzaniana|una guèrra entre lei dos país]]. Après una mobilizacion importanta, Tanzania capitèt de conquistar lo territòri ogandés e de reversar la dictatura d’[[Idi Amin Dada]].

Julius Nyemere foguèt remplaçat per [[Ali Hassan Mwinyi]] qu’èra lo president de Zanzibar. Autorizèt lo multipartisme en 1992 e d’eleccions liuras en 1995. [[Benjamin William Mkapa]] foguèt elegit president en 1995 e 2000. Foguèt remplaçat per [[Jakaya Kikwete]] en 2005. Deguèron faciar divèrsei problemas regionaus coma de crisis economicas regardant lei prètz dei matèrias premieras ò de crisis politicas coma la gestion dei consequéncias dei [[guèrra|guèrras]] de [[Burundi]] e de [[Rwanda]].

== Estructura de l'Estat e dau poder ==

=== Estructura generala ===

Tanzania si definisse coma una [[republica]] [[federalisme|federala]] de regime presidenciau. Aqueu sistèma si formèt deis annadas 1960 ais annadas 1990 a partir de la fusion entre [[Tanganyika]] e [[Zanzibar]], de la redaccion de la [[constitucion]] actuala en 1977, de sa modificacion en 1984 e de l'autorizacion dei partits politics en 1992. Lo poder executiu es dirigit per lo president de la republica qu'es tanben cap dau govèrn. Lo poder legislatiu es partejat entre lo govèrn e lo parlament. Enfin, lo sistèma judiciari es independent dei dos autrei poders. [[Zanzibar]] a gardat una autonòmia locala fòrça importanta e a lei sieus govèrn e parlament que son competents per adoptar lei sieunas leis dins certanei domenis de competéncias.

=== Poder executiu ===

Lo poder executiu es dirigit per lo president de la republica elegit au sufragi universau per un mandat de cinc annadas. Es lo cap dau govèrn e chausisse son Premier Ministre e sei ministres au sen dau parlament. A tanben lo drech de nomar dètz parlamentaris non elegits que pòdon ocupar una carga de ministre. Lo ròtle dau premier ministre es fòrça limitat e consistisse magerament de representar lo president au parlament.

=== Poder legislatiu ===

Lo parlamenent es compausat d'una chambre unica dicha assemblada nacionala. Es compausat de 274 deputats. 232 son elegits au sufragi universau dirèct per un mandat de cinc annadas, 37 son de sètis reservats a de fremas nomadas per lo president e 5 son reservats a de membres dau parlament de Zanzibar. Lo parlament es competent per adoptar lei leis que van s'aplicar au sen de la federacion de Tanzania e per sa partida continentala (Tanganyika).

Zanzibar a lo sieu parlament qu'es compausat de 50 deputats elegits, de 10 deputats nomats per lo president de Zanzibar e de 5 deputs ''ex officio''. A lo drech d'adoptar lei sieunas leis dins certanei domenis.

=== Sistèma judiciari ===

Lo sistèma judiciari de Tanzania es compausat de cinc nivèus principaus gropant leis institucions eissidas dei estructuras tribalas, de la lei islamica e de la ''[[Common law]]''. Es organizat en tribunaus de premiera instància, en tribunau de districte, en cort magistrala, en Cort Auta e en Cort d'Apèu. Lei jutges son nomats per lei jutges de reng superior franc de la Cort Auta e de la Cort d'Apèu que sei membres son nomats per lo president. Zanzibar a un sistèma judiciari similar mai es possible de far apèu dei questions de drech constitucionau ò islamic auprès de la Cort d'Apèu de l'union.

=== Organizacion territòriala ===

Lo territòri de Tanzania es devesit entre 30 regions que son tanben devesidas entre 127 districtes. 25 regions son continentalas e eissidas de Tanganyika e 5 son insularas e eissidas de l'estat de Zanzibar.

=== Simbòls de l'Estat ===

L'Estat tanzanian a unei simbòls. Son drapèu foguèt adoptat lo 30 de junh de 1964 a partir de la fusion dei drapèus de Tanganyika e de Zanzibar. Lo vèrd representa la vegetacion dau país, lo blau l'Ocean Indian, lei lacs e lei rius, lo negre la color de pèu dei Tanzanians e lo jaune lei ressorsas mineralas importantas de Tanzania. Son blason es tanben eissit de la fusion dei blasons de Zanzibar e de Tanganyika. Sa devisa es {{cita|Libertat e Unitat}} (''Uhuru na Umoja'' en [[swahili]]) e son imne nacionau es {{cita|Dieu benesisse Africa}} (''Mungu ibariki Afrika'' en [[swahili]]).

<gallery>
File:Flag of Tanzania.svg|Drapèu oficiau de Tanzania adoptat en 1964.
File:Flag of Tanganyika (1961–1964).svg|Drapèu de Tanganyika.
File:Flag of Zanzibar (January-April 1964).svg|Drapèu de Zanzibar.
File:Coat of arms of Tanzania.svg|Blason de Tanzania.
File:Coat of arms of Tanzania.svg|Blason de Tanganyika.
</gallery>

== Afaires estrangiers e defensa ==

=== Afaires estrangiers ===

Dempuei son independéncia, Tanzania es una poissança diplomatica importanta sus lo [[continent]] [[Africa|african]], en partida gràcias au prestigi dau president [[Julius Nyerere]] e a son adopcion d'un sistèma socialista limitat que li permetèt de gardar sei relacions amb lei dos blòts de la [[Guèrra Freja]]. Tanzania participèt tanben a la fondacion dau [[Movement dei Non Alinhats]], dau G77 e l'[[Union Africana|Organizacion de l'Unitat Africana]]. Son unica crisi diplomatica si debanèt dins leis annadas 1970 quand lei relacions amb [[Oganda]] e [[Kenya]] venguèron marridas après de temptativas mancadas d'union economica. Entre 1978 e 1979, aquò causèt la [[Guèrra Ogandotanzaniana]] que s'acabèt per una victòria tanzaniana.

Dempuei la fin de la [[Guèrra Freja]], lei relacions tanzanianas amb lei país estrangiers son vengudas tornarmai bònas. Tanzania participèt au reglament ai conflictes de la [[Republica Democratica de Còngo]] e de [[Burundi]]. De mai, a partir de març 1996, de discussions novèlas permetèron au projècte de cooperacion economica entre Tanzania, Oganda e Kenya de tornar començar fins a la conclusion d'un acòrd en 1999.

=== Fòrças armadas ===

Lei fòrças armadas tanzanianas foguèron fondadas en 1964 après la formacion de la federacion. Tre lo començament, l'insisténcia foguèt donada sur l'importància de l'autoritat civila sus la ierarquia militara. Ansin, caracteristica de remarca en Africa, l'armada tanzaniana a jamai menat de còp d'estat còntra lo govèrn. Dempuei sa fondacion, participèt a la [[Guèrra Ogandotanzaniana]] (1978-1979), sostenguèt lo FRELIMO durant la [[Guèrra Civila de Moçambic]] (1975-1992) e formèt la màger part dei tropas africanas pendent l'[[Invasion d'Anjouan (2008)|invasion d'Anjouan]] en 2008. Participèt tanben a unei missions dei [[ONU|Nacions Unidas]].

En 2013, lei fòrças armadas tanzanianas alinhavan {{formatnum:27000}} militars amb un budget representant 0,9% dau PIB. Èran devesits entre una armada terrèstra, una armada aeriana e una fòrça navala. La màger part deis armaments datan dei premiereis annadas de la Guèrra Freja ([[T-55]], [[T-62]], [[Mig-21]]...) e una partida importanta es en resèrva.

==Economia==

''De veire: [[Economia de Tanzania]].''

=== Ressorsas naturalas ===

Tanzania a de ressorsas naturalas fòrça importantas que son un axe de desvolopament major per lo govèrn. D'efècte, a la fin deis annadas 2000, lo sector minier representava entre 3 e 4% dau [[PIB]] tanzanian. Dins aquò, de projèctes existisson per aumentar aquela part fins a 10% vèrs 2025. Per aquò, Tanzania adoptèt una politica fòrça atractiva per lei companhiás estrangieras basada sus una taxacion febla (solament 68,9 milions de dolars en 2005 per d'exportacions de 693 milions). Aquò permet de compensar lei defaus de l'economia tanzaniana, especialament la manca d'infrastructuras e de personaus corrèctament formats.

Lei ressorsas dau país son donc a l'ora d'ara pauc esplechadas. Son compausadas de metaus utilizat dins l'industria ([[fèrre]], [[niquel]]), de metaus preciós ([[aur]]), de pèiras preciosas ([[diamant]], [[tanzanita]]...), de fònts d'energia ([[carbon]], [[urani]]) e de divèrsei mineraus coma [[gip]], unei menas de fosfats. Enfin, existisse de jaciments de gas ò de petròli es tanben es sospichada dins certanei regions.

=== Agricultura ===

L'agricultura representa la partida principala de l'economia tanzaniana. En 2004, per exemple, gropava 51% dei gasanhs de [[Devisa (moneda)|devisas]] estrangieras, 75% deis emplechs e 47% dau PIB. Es basada sus un partiment entre de tenements pichons esplechats per de familhas e de tenements pus importants eissits de l'anciana economia [[socialisme|socialista]]. L'objectiu principau de l'[[agricultura]] es de produrre per lo mercat intèrn de Tanzania. Leis exportacions son feblas e regardan magerament lo [[cafè]], lo [[coton]] e lo [[tabac]]. De progrès tecnics son estats realizats dempuei l'independéncia illustrats per l'absència de crisi alimentara importanta en Tanzania. De mai, lo sector declina en causa de l'importància donada au sector minier en plaça de l'agricultura.

=== Industria ===

Lo sector industriau de Tanzania es fòrça limitat e magerament destinat a la transformacion de matèrias premieras localas agricòlas. Lo sector de la produccion de [[ciment]] conoisse una creissança importanta sostenguda per lei besonhs dau sector minier.

=== Servicis ===

Lo sector dei servicis tanzanian es magerament dominat per lo [[torisme]] passat de {{formatnum:12000}} visitors en 1961 a quasiment un milion en 2010. Aqueu sector es ajudat per la preséncia de sètis naturaus excepcionaus coma lo Mont Kilimanjaro, la region dau Rift e una biodiversitat importanta. Es vengut la segonda fònt de devisas estrangieras dau país e sa part dins lo PIB nacionau passèt de 1% en 1980 a 13% en 2000.

==Ligams extèrnes==
* {{en}} [http://www.tanzania.go.tz/ Govèrn de Tanzania] 
* {{en}} [http://www.parliament.go.tz/ Parlament de Tanzania] 
* {{en}} [http://www.tanzania.eu Tanzania.eu] 

== Nòtas e referéncias ==
{{commonscat|Tanzania}}{{reflist}}{{païses d'Africa}}
[[Categoria:Tanzania|*]]