Veire la font de Tèrra rara

[[File:Rareearthoxides.jpg|thumb|Aqueles oxids de tèrras raras se fan servir coma traçaires per fin de determinar qualas parts d'un bacin idrografic son erodadas. Dins lo sens de las agulhas d'una mòstra, en partir del centre: [[praseodimi]], [[cèri]], [[lantani]], [[neodimi]], [[samari]], e [[gadolini]].<ref>{{cite web |url=http://www.ars.usda.gov/is/graphics/photos/jun05/d115-1.htm |títol=News and events |publisher=US Department of Agriculture |accessdate=2012-03-13}}</ref>]]
Las '''tèrras raras''' son un grop de [[metal]]s de proprietats vesinas que comprenon l'[[escandi]] {{ind|21}}Sc, l'[[itri]] {{ind|39}}Y, e los quinze [[lantanid]]s. Aqueles metals son, contràriament a çò que fa pensar son apellacion, pron espandits dins l'[[escòrça terrèstra]], coma d'unes metals usuals.
==Lista e domenis d'utilizacion==
Las tèrras raras an començadas d'èsser utilizadas a granda escala dins los annadas 50, a la seguida de la descobèrta de metòdes eficaces de separacion dels diferents elements.
Pr'amor de sas proprietats unicas, las tèrras raras son fòrça utilizadas dins una multitud d'aplicacions dins lo domeni de las nautas tecnologias:
*rafinatge del [[petròli]]
*fabricacion de [[veire]] e de [[ceramica]]s
*fabricacion d'ecrans de [[television]]s, [[ordenador]]s, [[Telefòn mobil|telefòns mobils]] 
*ampolas luminosas bassa consomacion
*sistèmas de [[radar]]
*convertidors catalitics
*[[superconductor]]s
*[[asimant]]s permanents (utilizats dins los motors electrics)
*[[eoliana]]s
*batariás recargablas
{| class="wikitable sortable"
|- 
![[Numèro atomic|Z]]
!Simbòl
!Nom
! class="unsortable"|Etimologia
! class="unsortable"|Utilizacions<ref>Alain Lévêque et Patrick Maestro, ''Techniques de l'ingénieur, Opérations unitaires. Génie de la réaction chimique, Terres rares'', réf. J6630, 1993.</ref>{{,}}<ref>[https://web.archive.org/web/20150503001353/http://www.societechimiquedefrance.fr/extras/donnees/mine/tera/cadtera.htm] Terres rares, ''Société chimique de France'', 2011.</ref>{{,}}<ref name="CRC_ed89_elements">C. R. Hammond, "Section 4; The Elements", in ''CRC Handbook of Chemistry and Physics, 89th Edition (Internet Version 2009)'', David R. Lide, ed., CRC Press/Taylor and Francis, Boca Raton, FL.</ref>{{,}}<ref>[http://www.thinkglobalgreen.org/rare-earthmetals.html] Rare earth metals, 2012.</ref>
|-
|21
|Sc
|[[Escandi]]
|del [[latin]] ''Scandia'' ([[Escandinàvia]]).
|[[escandi|Aliatges leugièrs alumini-escandi]] : aeronautica militara ; additiu (ScI{{ind|2}}) dins las [[lampa d'alogenurs metallics|lampas d'alogenurs metallics]] ; {{exp|46}}Sc : traçaire radioactiu dins las rafinariás.
|-
|39
|Y
|[[Itri]]
|del vilatge d'[[Ytterby]], en Suècia, que lo primièr mineral de tèrra rara i foguèt descobèrt.
|Lasèrs : [[Granat d'itri e d'alumini]] (YAG) dopat als lantanids<ref>[[:en:Yttrium aluminium garnet|Yttrium aluminium garnet]], Wikipedia (en).</ref> (Nd, Ho, Er, Tm, Yb) ; vanadat YVO{{ind|4}} dopat amb Eu : luminofòrs roges (TV), dopat amb Nd : lasèrs, dopat amb Ce<sup>3+</sup> : LED GaN  ; ampolas fluocompactas  ; [[oxid mixte de bari de coire e d'itri]] (YBCO) : [[supraconductivitat|supraconductors nauta temperatura]] ; {{ligam |trad = yttria-stabilized zirconia|lang = en |fr = zircon estabilizat per l'itri |tèxte= zircon cubic estabilizat per l'itri}}(YSZ) : ceramicas conductrises refractàrias ; [[granat de fèrre e d'itri]] (YIG) : filtres [[microonda]]  ;  [[bogia d'alucatge]] ; {{exp|90}}Y : tractament del càncer.
|-
|57
|La
|[[Lantani]]
|del grèc λανθάνειν, «amagat».
|[[Pila de niquèl e idrur metallic]]  ; veires d'[[indici de refraccion]] enauçat e de febla [[dispersion]] ; [[lasèr]] (YLaF) ; veires fluorats  ; stockage de l'idrogèn. 
|-
|58
|Ce
|[[Cèri]]
|del planeta nan [[Ceres (planeta nan)|Ceres]], nomenada d'après la divessa romana de l'agricultura.
|Agent quimic [[Reaccion d'oxidoreduccion|oxidant]]  ; posca de poliment del veire (CeO{{ind|2}}) ; colorant jaune dels veires e de las ceramicas ; decoloracion del veire ; catalisadors : revestiments de forn autonetetjants, cracatge dels idrocarburs, pòts d'escapament ; YAG dopat al Ce : luminofòr jaune verd per los [[diòdes electroluminescents]] ; [[Manchon d'incandescéncia]].
|-
|59
|Pr
|[[Praseodimi]]
|del grèc πράσινος, «verd palle», e δίδυμος, «besson».
|[[Asimant|Asimants permanents]] (aliat à Nd) ; [[Amplificador optic|Amplificadors de fibra]] ;  colorants dels veires (verd) e de las ceramicas (jaune) ;  lunetas de sodaire (aliat a Nd). 
|-
|60
|Nd
|[[Neodimi]]
|del grèc νεο-, «novèl» e δίδυμος, «besson».
|[[Asimant|Asimants permanents]] (eolianas ; veituras ibridas) ; [[lasèr]]s YAG ; colorant violet dels veires e de las ceramicas ;  [[condensador (electricitat)|condensador ceramica]] ; lunetas de sodaire (allié à Pr).
|-
|61
|Pm
|[[Promèti]]
|del [[Titan (mitologia)|Titan]] [[Prometèu]], que portèt lo fuòc als mortals.
| Aplicacions potencialas de {{exp|147}}Pm : pinturas luminosas, pilas nuclearas, font d'energia per sonda espaciala.
|-
|62
|Sm
|[[Samari]]
|de l'engenhaire rus de las minas Vassili Samarsky-Bykhovets.
|[[Asimant|Asimants permanents]] (SmCo{{ind|5}}) ; [[lasèrs de rais X]]<ref>[https://web.archive.org/web/20140428151353/http://www.york.ac.uk/physics/people/tallents/l11809/] Greg Tallents, ''X-Ray lasèrs GL/L11809, University of York, Physics.</ref> ; [[catalisador]]s ; [[captura neutronica]] ; [[maser]]s ; {{exp|153}}Sm : [[radioterapia]].
|-
|63
|Eu
|[[Euròpi]]
|del continent [[Euròpa]].
|[[Luminofòr]]s roges (Eu<sup>3+</sup>)  e blaus (Eu<sup>2+</sup>) : [[Lampa fluorescenta|lampas fluocompactas]], [[Ecran radioluminescent amb memòria|ecrans renforçadors]] per rais X, TV ; [[lasèr]]s ; criptats : sondas biologicas per [[transferiment d'energia entre moleculas fluorescentas]].
|-
|64
|Gd
|[[Gadolini]]
|de [[Johan Gadolin]], descobreire de l'itri en 1794.
|[[Lasèr]]s ; [[captura neutronica]] : reactors nuclears ; agent de contraste en [[Imatjariá per resonància magnetica|IRM]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200928022223/https://www.pharmacorama.com/Rubriques/Output/Iode_Baryum_Gadolinium4.php] Pharmacorama, Gadolinium et IRM.</ref> ; [[Luminofòr]]s verds ; [[Ecran radioluminescent amb memòria|ecrans renforçadors]] per rais X ; additiu dels acièrs.
|-
|65
|Tb
|[[Tèrbi]]
|de vilatge d'Ytterby, Suècia.
|[[Luminofòr]]s verds : [[Lampa fluorescenta|lampas fluocompactas]], [[Ecran radioluminescent amb memòria]] per rais X, TV ; [[lasèr]]s ; criptaes (veire Eu) ; [[Terfenòl-D]] ([[tèrbi|Tb]]<sub>0,3</sub>[[dispròsi|Dy]]<sub>0,7</sub>[[fèrre|Fe]]<sub>1,9</sub>) : [[magnetostriccion]], [[transductor]]s. 
|-
|66
|Dy
|[[Dipròsi]]
|du grec δυσπρόσιτος, «de mal obtenir».
|[[Asimant|Asimants permanents]] ; [[Lampa d'alogenurs metalics]] ; [[disc dur|disques durs]] ; [[lasèr]]s ; [[Terfenòl-D]] (veire Tb).
|-
|67
|Ho
|[[Òlmi]]
| del latin ''Holmia'' (forma latinizada d'[[Estocòlme]]).
|[[Lasèr]]s quirugicals [[infraroge]]s ; colorant ròse dels veires ; estandard de calibracion en [[espectrofotometria]] ; [[Asimant|Asimants permanents]].
|-
|68
|Er
|[[Èrbi]]
|du village d'Ytterby (Suècia).
|[[Lasèr]]s [[infraroge]]s (dentistariá) ; [[Amplificador optic]] ; colorant ròse dels veires e de las ceramicas.
|-
|69
|Tm
|[[Tuli]]
|de la tèrra mitologica del Nòrd, [[Tule (mitologia)|Tule]].
|[[Luminofòr]]s blaus per ecrans renforçadors de rais X ; supraconductors nauta temperatura ; [[lasèr]]s YAG infraroges ;  {{exp|170}}Tm : [[curieterapia]], [[radiografia]] portabla.
|-
|70
|Yb
|[[Itèrbi]]
|del vilatge d'Ytterby (Suècia).
|[[Lasèr]]s pròche infraroge ; [[Relòtge atolasèrmic]] ; [[acièr inoxidable]] ; {{exp|169}}Yb : [[radiografia]] portabla.
|-
|71
|Lu
|[[Lutèci]]
|de [[Lutècia]] (ancian nom de [[París]]).
|Detectors en [[Tomografia per emission de positrons]] ; tantalat LuTaO{{ind|4}} òste de luminofòrs per electrons e rais X.
|}

==Produccion==
[[Fichièr:Rareearth production-fr.svg|300px|thumb|right|Reparticion de la produccion mondiala de tèrras raras de 1950 a 2000.]]

Entrò en 1948, la pus granda part de las fonts de tèrras raras venián de depaus de sabla en [[Índia]] e en [[Brasil]]. Durant los ans 1950, [[Sud-Africa]] venguèt lo principal productor après la descobèrta d'immensas jaciments de tèrras raras (jos forma de monazita) a Steenkampskraal.

Del fach de las consequéncias environamentalas segondàrias a l'extraccion e al rafinatge de las tèrras raras,  nombrosas espleitacions foguèron tancadas en particular dins los païses desvolopats.

Dempuèi lo debut dels ans 2000, aquelas minas indianas e brasilièras produson totjorn qualques concentrats de tèrras raras, mas son subrepassadas per la produccion chinesa qu'assegura, en 2010, 95 % de l'ofèrta de tèrras raras<ref>[http://www.lemonde.fr/planete/article/2010/02/03/grandes-manoeuvres-autour-des-metaux-rares_1300511_3244.html Grandes manœuvres autour des métaux rares], Le Monde, le 3 février 2010</ref>. Los [[Estats Units]] e [[Austràlia]] dispausan de resèrvas importantas (15 e 5 % respectivament), mas an arrestat de las esplechar per encausa dels preses fòrça concurrencials de [[China]] e de las inquietuds environamentalas<ref name="AFP">D'Arcy Doran, « [http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5hVGL5VLFBBRc0_myo5KnkMPvOHpw La Chine réduit son offre de terres rares pour protéger ses intérêts] », AFP sur Google News, le 24 octobre 2010</ref>.
Aquela preponderancia inquieta los païses occidentals, que cercan de diversificar son aprovesiment, d'autant mai que China anoncièt lo 1èr de setembre de 2009 voler redusir sos quòtas d'exportacion a 35000 tonas per an (sus una produccion de 110000 tonas) tre 2010. L'argumentacion justificant aquela decision pòrta sus la volontat de preservar de ressorsas raras e l'environament. D'efièch, lo ministèri chinés del Comèrci afirmèt recentament que las resèrvas de tèrras raras del país avián demesidas de 37 % entre 1996 e 2003<ref>[http://www.lefigaro.fr/matieres-premieres/2010/10/22/04012-20101022ARTFIG00714-pekin-joue-de-l-arme-des-terres-rares.php Pékin joue de l'arme des terres rares], Le Figaro, 25 octobre 2010</ref>. Mas aquelas mesuras visián mai que mai a satisfar sa demanda intèrna, en fòrta creissença. De 2006 a 2010, China redusiguèt sos quòtas d'exportacion de 5 % a 10 % per an, e la produccion foguèt limitada per paur que sas resèrvas s'agotan d'aici a quinze ans<ref name="AFP"/>.

La flambada dels preses en 2011 (per exemple lo cors del dispròsi foguèt multiplicat per 6, lo del terbi per 9)<ref name="Les Échos">"La bulla des terres rares n'en finit plus de se dégonfler", article de Pierrick Fay, ''Les Échos'', 27 décembre 2012, page 20</ref>  e lo quasi-monopòl chinés menèt mai d'un paises a tornar lançar l'exploracion. En 2011, mai de 312 projèctes d'exploracion de jaciments de tèrras raras èran recensats sus la planèta, implicant mai de 202 societats maio mens grandas dins 34 paises<ref>{{lien web |url=http://www.terresrares.fr|titre=Page de présentation du livre Terres Rares}}</ref>. La reobèrtura de la mina sud-africana es a l'estudi<ref>[https://web.archive.org/web/20180825041309/http://www.gwmg.ca/projects/Steenkampskraal_Mine Site web du "Great Western Minerals Group"]</ref>. D'unes jaciments [[Canadà|canadencs]] ([[Hoidas Lake]]), [[Vietnam|vietnamians]], [[Austràlia|australians]] e [[Russia|russes]] son tanben a èsser evaluats. En 2013, la societat australiana Lynas deviá durbir ina mina en [[Malàisia]], la pus importanta de tèrras raras fòra de China<ref name="Les Échos"/>. La mina californiana de Montaiss Pass foguèt tornar dobèrta après 10 ans de tancadura<ref name="Les Échos"/> et après des investissements de 1,25 milliard de dollars. À terme, ces deux sites devraient représenter 25 % de la production mondiale<ref name="Les Échos"/>. Aquesta flambada dels preses menèt tanben los paises consomators a metre en plaça un melhor reciclatge dels produches manufacturats<ref name="Les Échos"/>. Japon mesa tanben fòrça sus la recuperacion de las tèrras raras<ref name="Les Échos"/> per alimentar son industria nacionala. En França, Solvay dobriguèt en 2012 près de Lion una unitat de recuperacion de 6 tèrras raras contengudas dins las ampolas bassa consomacion usadas<ref name="Les Échos"/>. Los industrials an tanben cercat de reduire la quantitat de tèrras raras necessàrias a sa produccion. Dins las batariás de sos veïculs electrics per exemple, Nissan a redusit de 40 % la quantitat necessària de dispròsi<ref name="Les Échos"/>.

En 2012, China exportèt pas que 12000 tonas de tèrras raras contra 70000 tonas en 2003<ref name="Les Échos"/>.

==Nòtas==
<references />