Veire la font de Solanum tuberosum

{{Dialècte Lengadocian}}
{{Taxobox debuta | vegetal | ''Solanum tuberosum'' | 234 Solanum tuberosum L.jpg | <!-- inserir una legenda descriptiva de l'imatge --> | classificacion=Cronquist }}
{{Taxobox | clade | Dicotiledonèas }}
{{Taxobox | sosrègne | Tracheobionta }}
{{Taxobox | division | Magnoliophyta }}
{{Taxobox | classa | Magnoliopsida }}
{{Taxobox | sosclassa | Asteridae }}
{{Taxobox | òrdre | Solanales }}
{{Taxobox | familha | Solanaceae }}
{{Taxobox | sosfamilha | Solanoideae }}
{{Taxobox | genre | Solanum }}
{{Taxobox taxon | vegetal | espècia | Solanum tuberosum | [[Carl von Linné|L.]], [[1753]] }}
{{Taxobox filogenia bendèl | classification=APGII }}
{{Taxobox | òrdre | Solanales }}
{{Taxobox | familha | Solanaceae }}
{{Taxobox | sosfamilha | Solanoideae }}
{{Taxobox fin}}

La '''trufa'''<ref name="Dicodòc">{{Dicodòc|Pomme de terre}}</ref><ref name="DGLO">{{DGLO}}</ref> (var. '''tartifla''' (f.), '''tartifle''' (m.), '''trefla''') o  '''patana'''<ref name="Dicodòc"/><ref name="DGLO"/>{{Refn|group=nt|Existisson tanben las variantas dialectalas: 
* en [[auvernhat]]: ''coca'', ''trifa'', ''trèfa'', ''trèfla'', ''trefòla'', ''trifòla'', ''tripola'', ''trufe''.
* en [[gascon]]: ''mandòrra''. 
* en [[lemosin]]: ''coca'', ''poma/pom de tèrra'', ''poma ar tèrra'', ''poma-pòrc'', ''pomeitèrra'', ''trefa'', ''trefla'', ''tròfla'', ''trofla'',  ''tofla'', ''truefla'' (e tanben ''pompira'' o '' patata'' e '' trufa'' se dison en los parlars nòrd-occitans).}} 
es un [[tubercul]] produch per l'espècia ''Solanum tuberosum''. Aparten a la familha de las [[Solanaceae|Solanacèas]]. S'agís d'un dels [[legum]]s mai consomits en [[Euròpa]], [[America del Nòrd]] e [[America del Sud]]. Introducha en [[Euròpa]] al [[sègle XVI]], sas qualitats [[aliment]]àrias son, d'en primièr estadas malconegudas. En defòra de sas vertuts alimentàrias, la trufa es largament utilizada dins l'[[industria]], que sa [[fecula]] a de destinacions multiplas.

Cal pas confondre la trufa  amb la [[rabassa]] qu'es un campairòl dich tanben '''trufa negra'''.

== Istòria ==
Sols los abitants dels [[Andes]] [[Peró|peruvians]] coneissián la trufa, apelada ''papa'' en [[quíchoa]]. La cultivavan prèp de 1000 ans abans J-C. La primièra descripcion coneguda data de [[1533]], que la devèm a [[Pedro de Cieza de León]] dins sa ''Cronica de Peró''. Introducha en [[Espanha]] en [[1534]], es cultivada per de [[monge]]s de [[Sevilha]] en [[1573]] tanben jol nom de ''papa''. En dos sègles, la trufa va conquerir [[Euròpa]]: d'en primièr en Espanha ont prendrà lo nom de ''patata'', puèi [[Itàlia]] ''taratoufffli'' ({{cita|pichona trufa}}), [[Irlanda]] ''potato'', [[Alemanha]] puèi França. Es introducha en França vèrs [[1540]] e cultivada en Naut Vivarés a [[Sant Auban d'Ai]] (sota lo nom de ''trifòla''). Es figurada pel primièr còp per [[Gaspard Bauhin]] dins ''Pinax Theatri Botanici'' de [[1596]].
[[Fichièr:Solanum_tuberosum.png|thumb|250px|right|Illustracion extracha de ''Theatri botanici'' (1671) de Gaspard Bauhin.]]

En França, en [[1757]] foguèt cultivada en [[Bretanha (istorica)|Bretanha]], alara en periòde de carestiá, dins la region de [[Rennes]] per [[Louis René de Caradeuc de La Chalotais]], lèu seguit dins lo Leon per monsénher de la Marcha, escaissat « l'evesque de las patanas » (''eskob ar patatez''). Mas es sustot [[Antoine Parmentier]], de retorn d'un sejorn en captivitat en [[Prússia]], que fa la promocion de la trufa coma aliment uman e capita de desvolopar son usatge dins totes los jaces de la [[societat (sociologia)|societat]] francesa. Èra estat capturat pels [[Prússia|Prussians]] pendent la [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]) e aviá descobèrt en aquesta ocasion la trufa, principala noiridura fornida als presonièrs. Aprèp una terribla carestiá subrevenguda en [[1769]], l'Acadèmia de [[Besançon]] lança en [[1771]] un concors sul tèma seguent : « Indicatz los vegetals que poirián suplir en cas de carestiá a los que s'emplega comunament a la noiridura dels òmes, e quina ne deuriá èsser la preparacion. » Parmentier ganha lo primièr prèmi, davant d'autres concurrents qu'avián eles tanben redigit un memòri sus la trufa, pròva que l'usatge d'aqueste [[tubercul]] èra vertadièrament a l'òrdre del jorn.
Cal notar que mai d'un sègle abans Parmentier, gràcias a [[Jean Bauhin]] (1541-1612) e fraire de [[Gaspard Bauhin]], director dels {{cita|Grands-Jardins}} de [[Montbeliard]], la patana èra consomida per obviar a la famina que sevissiá dins lo Comtat de [[Montbeliard]] independent e vengut francés pas qu'en 1793. 

Al sègle XIX, la trufa èra venguda l'aliment predominant en [[Irlanda]]. L'epidemia de [[mildió]] dins las [[annadas 1840]] es a l'origina d'una granda famina e d'una importanta emigracion vèrs los [[Estats Units d'America|Estats Units]].

== Botanica ==
''[[Fichièr:Potato flowers.jpg|thumbnail|250px|right|Flors de trufa]]''






=== Descripcion ===

[[Fichièr:Aardappel blad Solanum tuberosum.jpg|thumb|right|130px|Fuèlha]]






=== Toxicitat ===

== Principalas varietats cultivadas ==
[[Fichièr:PurplePeruvianPotatoes.jpg|thumb|La ''vitelòta'' : una varietat peroviana de la carn violeta]]

* [[Trufa Agata|Agata]]
* [[Trufa Ambo|Ambo]]
* [[Trufa Balmoral|Balmoral]]
* [[Trufa Belle de Fontenay|Belle de Fontenay]]
* [[Trufa BF 15|BF 15]]
* [[Trufa Bintje|Bintje]]
* [[Trufa Charlotte|Charlotte]]
* [[Trufa Coliban|Coliban]]
* [[Trufa Cwène di gâte|Cwène di gâte]]
* [[Trufa Delaware|Delaware]]
* [[Trufa Désirée|Désirée]]
* [[Trufa Estima|Estima]]
* [[Trufa Franceline|Franceline]]
* [[Trufa Jersey royal|Jersey royal]]
* [[Trufa King Edward|King Edward]]
* [[Trufa Kipfler|Kipfler]]
* [[Trufa Marfona|Marfona]]
* [[Trufa Maris Bard|Maris Bard]]
* [[Trufa Monalisa|Monalisa]]
* [[Trufa Nadine|Nadine]]
* [[Trufa Nicola|Nicola]]
* [[Trufa Patrone|Patrone]]
* [[Trufa Pentland javelin|Pentland javelin]]
* [[Trufa Picasso|Picasso]]
* [[Trufa Pink eye|Pink eye]]
* [[Trufa Pink fir apple|Pink fir apple]]
* [[Trufa Pontiac|Pontiac]]
* [[Trufa Purple congo|Purple congo]]
* [[Trufa Rata|Rata]]
* [[Trufa Romano|Romano]]
* [[Trufa Roseval|Roseval]]
* [[Trufa Russet burbank|Russet burbank]]
* [[Trufa Salad blue|Salad blue]]
* [[Trufa Sebago|Sebago]]
* [[Trufa spunta|Spunta]]
* [[Trufa Trufa de China|Trufa de China]]
* [[Trufa Vitelòta|Vitelòta]]

== Utilizacion ==

=== Usatge alimentari ===
''[[Fichièr:Patates2.jpg|thumbnail|200px|right|Plats a basa de trufas]]''

Las trufas son ricas en [[glucid]]s e contenon de [[proteïna]]s, minerals (en particular de [[potassi]] e de [[calci]]) e de [[vitamina C]] (çaquelà, se tròba mai de vitaminas C dins las trufas que venon d'èsser recoltadas). Son pauc caloricas (mens de 80 quilocalorias per 100 gramas del legum), jos reserva d'èsser acomodadas sens excès de matèria grassa (100&nbsp;g de trufas chips pòdon aportar mai de 500&nbsp;kcal contra 80 per 100&nbsp;g de trufas cuèchas amb d'aiga). Pasmens, presentan un indèx glicemic elevat (de 57 a 86), çò que pòt favorizar la presa de pes.

Mantun plat celèbre utiliza la trufa per ingredient principal :
* [[Aligòt]]
* [[Bombina]]
* [[Bonhatas de trufas]]
* [[Croquetas de trufas]]
* [[Chips]]
* [[Frita]]
* [[Galeta de trufas]]
* [[Gnocchi]]
* [[Gratin dalfinés]]
{{valor nutricionala|Trufa <br />cruda (amb pèl)|77|70|2|19|0,1|5|0,11|0,04|0,25|19,5|1,2|1,8|9|10|26|255|2,4|1,4}}
* [[Gratin savoiard]]
* [[Capolada parmentièra]]
* [[Pastís de trufas]]
* [[Petala de trufas]]
* [[Trufas a la fornièra]]
* [[Trufas en rauba dels camps]]
* [[Trufas en papilhòtas]]
* [[Trufas farcidas]]
* [[Trufas a la sarladesa]]
* [[Poutine (recèpta)|Poutine]]
* [[Quenèlas de trufas]]
* [[Rösti]]
* [[Tartifleta]]
* [[Trufada|Trufada de Cantal]]


Dins las regions de granda produccion, coma lo [[Nòrd-Pas de Calais]] e [[Picardia (region)|Picardia]] en França, la trufa a fach nàisser una importanta industria de transformacion industriala, que produsís en particular de ''chips'', de [[purèa de trufas|purèa]] desidratada, de preparacions susgeladas...

Se precisarà tanben qu'a partir del [[sègle XIX]], l'[[bevenda alcoolizada|alcoòl]] de trufa serviguèt per confeccionar la [[vodka]], mas qu'uèi aqueste usatge es gaireben desaparegut.

=== Usatge industrial ===

La fecula, apelada tanben [[amidon]], a d'utilizacions nombrosas. Dins l'alimentacion, ne pòt remplaçar la [[farina]], èsser emplegada coma espessidor  dins les [[salsa]]s. S'utiliza tanben dins la [[pastissariá]] industriala e la confeccion de las [[biscòta]]s. 

Mas es dins l'industria non alimentària que bnne trapam la màger part de las utilizacions : dintra dins la composicion de mantun [[medicament]], dins la del roge de pòtas  o dels cambis per nenets, dins la [[papier|papetariá]], lo [[textil]], lo contraplacat. Tractat per aiga cauda, l'amidon es sonat ''empés'' e dintra dins la confeccion du [[caucho (material)|caucho]] o dins lo glaçatge del papièr per fòto. 

Çò ne ramentarem per memòria l'empesatge dels còls o punhets de camisas, disparegut uèi lo dia.N'es tot parièr l'amidon fòrça mens utilizat dins la fabricacion de còlas o pegaments.

La trufa crusa est manjada pel pacient per arrestar lo dissentèri.

== Enemics de la trufa ==
=== Principalas malautiás ===
* [[Mildió]] (''Phytophthora infestans''), 
* [[Rizoctone brun]] (''Rhizoctonia solani''),
* [[Gangrena de la trufa]] (''Phoma exigua''), 
* [[Fusariòsa]]
* [[Poiriduras bacterianas]] (bacterias), 
* [[Gala comuna]] (''Streptomyces scabies''),
* [[Gala argentada]] (''Helminthosporium solani''),

=== Principals estalaires ===
* [[Altisa de la trufa]] (''Psylliodes affinis''),
* [[Cicadela des grillures de la vigne]] (''Empoasca vitis''), 
* [[Dorifòr]] (''Leptinotarsa decemlineata''),
* [[Escarabat]] comun (''Melolontha melolontha''),
* [[Nematòde]]s de gala de las rasigas (''Meloidogyne'' spp.),
* [[Nematòde daurat]] (''Globodera pallida''),
* [[Noctuela de las sègas]] (''Agrotis segetum''), 
* [[Pichon limauç gris]] (''Deroceras reticulatum''),
* [[Pesolh verd del perseguièr]] (''Myzus persicae''), 
* [[Pesolh]] verd de la ròsa e de la trufa (''Macrosiphum euphorbiae''),
* [[Pesolh negre de la fava]] (''Aphis fabae''), 
* [[Pesolh de la digitala]] (''Aulacorthum solani''), 
* [[Bernat pudent verd dels brots]] (''Lygus pabulinus'').

== Qualques chifras ==
{{Obsolet|data=23-4-2024}}

En [[2003]] (font : [[Organizacion de las Nacions unidas per l'alimentacion e l'agricultura|FAO]]), la produccion mondiala s'es elevada a 311,4 milions de [[tona]]s, per {{unitat|192000|km²}} plantats, siá un rendement mejan de 1480&nbsp;t/km².

Los principals productors son los seguents :
# [[Republica Populara de China|China]] : 45 000 km² - 66,8 milions de tonas ;
# [[Union Europèa]] (dels quinze) : 1,27 - 43,3
# [[Russia]] : 3,29 - 35,9
# [[Índia]] : 1,40 - 24,0
# [[Estats Units d'America|Estats Units]] : 0,51 - 20,8
# [[Ucraïna]] : 1,60 -  17,6
# [[Polonha]] : 0,80 -  13,5

Al sen de l'[[Union Europèa]] de 25, lo mai bèl productor es [[Polonha]], davant [[Alemanha]]. Lo rendement mejan dins l'Euròpa dels quinze es de 3420&nbsp;t/km² e de 1670&nbsp;t/km² en Polonha. Los productors europèus pus importants son los seguents  :
# Polonha : 8000 km², 13,49 milions de tonas
# Alemanha : 2836,24 km², 10,17 milions de tonas
# [[Reiaume Unit]] : 1600 km², 6,97 milions de tonas
# [[França]] : 1620 km², 6,40 milions de tonas
# [[Païses Basses]] : 1571,29 km², 6,39 milions de tonas
# [[Espanha]] : 1023 km², 2,72 milions de tonas

=== Principals païses productors ===
{| border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" align="center"
|-----
| colspan="6" align="center" bgcolor=#DDFFDD |
'''Produccion en tonas. Chifras 2004-2005'''<br /> <small>Donadas de FAOSTAT ([[Organizacion de las Nacions Unidas per l'alimentacion e l'agricultura|FAO]]) [https://web.archive.org/web/20110117133354/http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=fr Basa de donadas de la FAO, accès del 14 de novembre de 2006]</small> 
|-----
| align="left"|{{China}}||align="right"|70&nbsp;036&nbsp;279,00||align="right"|21 %||align="right"|73&nbsp;036&nbsp;500,00||align="right"|23 %
|------
| align="left"|{{Russia}}||align="right"|35&nbsp;914&nbsp;240,00||align="right"|11 %||align="right"|37&nbsp;461&nbsp;488,00||align="right"|12 %
|------
| align="left"|{{Índia}}||align="right"|25&nbsp;000&nbsp;000,00||align="right"|8 %||align="right"|25&nbsp;000&nbsp;000,00||align="right"|8 %
|------
| align="left"|{{Ucraïna}}||align="right"|20&nbsp;754&nbsp;800,00||align="right"|6 %||align="right"|19&nbsp;462&nbsp;000,00||align="right"|6 %
|------
| align="left"|{{Estats Units d'America}}||align="right"|20&nbsp;685&nbsp;670,00||align="right"|6 %||align="right"|19&nbsp;151&nbsp;080,00||align="right"|6 %
|------
| align="left"|{{Alemanha}}||align="right"|13&nbsp;044&nbsp;000,00||align="right"|4 %||align="right"|11&nbsp;624&nbsp;000,00||align="right"|4 %
|------
| align="left"|{{Polonha}}||align="right"|13&nbsp;998&nbsp;654,00||align="right"|4 %||align="right"|11&nbsp;009&nbsp;392,00||align="right"|3 %
|------
| align="left"|{{Bielorussia}}||align="right"|9&nbsp;902&nbsp;100,00||align="right"|3 %||align="right"|8&nbsp;185&nbsp;000,00||align="right"|3 %
|------
| align="left"|{{Païses Basses}}||align="right"|7&nbsp;487&nbsp;700,00||align="right"|2 %||align="right"|6&nbsp;835&nbsp;985,00||align="right"|2 %
|------
| align="left"|{{França}}||align="right"|7&nbsp;255&nbsp;378,00||align="right"|2 %||align="right"|6&nbsp;680&nbsp;817,00||align="right"|2 %
|------
| align="left"|{{Reiaume Unit}}||align="right"|6&nbsp;316&nbsp;000,00||align="right"|2 %||align="right"|5&nbsp;815&nbsp;000,00||align="right"|2 %
|------
| align="left"|{{Bangladèsh}}||align="right"|3&nbsp;907&nbsp;000,00||align="right"|1 %||align="right"|4&nbsp;855&nbsp;000,00||align="right"|2 %
|------
| align="left"|{{Canadà}}||align="right"|5&nbsp;170&nbsp;790,00||align="right"|2 %||align="right"|4&nbsp;850&nbsp;000,00||align="right"|2 %
|------
| align="left"|{{Iran}}||align="right"|4&nbsp;180&nbsp;000,00||align="right"|1 %||align="right"|4&nbsp;200&nbsp;000,00||align="right"|1 %
|------
| align="left"|{{Turquia}}||align="right"|4&nbsp;800&nbsp;000,00||align="right"|1 %||align="right"|4&nbsp;170&nbsp;000,00||align="right"|1 %
|------
| align="left"|{{Romania}}||align="right"|4&nbsp;230&nbsp;210,00||align="right"|1 %||align="right"|3&nbsp;985&nbsp;000,00||align="right"|1 %
|------
| align="left"|{{Peró}}||align="right"|2&nbsp;996&nbsp;090,00||align="right"|1 %||align="right"|3&nbsp;284&nbsp;223,00||align="right"|1 %
|------
| align="left"|{{Brasil}}||align="right"|2&nbsp;931&nbsp;180,00||align="right"|1 %||align="right"|2&nbsp;950&nbsp;990,00||align="right"|1 %
|------
| align="left"|{{Japon}}||align="right"|2&nbsp;842&nbsp;000,00||align="right"|1 %||align="right"|2&nbsp;708&nbsp;000,00||align="right"|1 %
|------
| align="left"|{{Belgica}}||align="right"|3&nbsp;229&nbsp;622,00||align="right"|1 %||align="right"|2&nbsp;653&nbsp;949,00||align="right"|1 %
|------
| align="right"|Autres païses ||align="right"|65&nbsp;752&nbsp;492,00||align="right"|20 %||align="right"|65&nbsp;297&nbsp;137,00||align="right"|20 %
|-----
|align="right"| '''Total'''||align="right"|'''330&nbsp;434&nbsp;205,00'''||align="right"|100 %||'''323&nbsp;215&nbsp;561,00'''||align="right"|100 %
|}

== Vejatz tanben ==

== Bibliografia ==
* {{fr}} [[Joël Robuchon]], Dr Patrick P. Sabatier, ''Le meilleur & le plus simple de la pomme de terre'', éditions Robert Laffont, 1994, 250 paginas <small>(ISBN 2-221-07626-5)</small>.

== Nòtas ==
{{Referéncias|grop=nt}}

== Referéncias ==
{{Referéncias}}

=== Ligams extèrnes ===

* [http://ostal.sirventes.pagesperso-orange.fr/trufas.htm Vocabulari de la trufa e la patata] ;
* [http://www.plantdepommedeterre.org/ FNPPPT : las semenças de trufas] ;
* [http://www.cnipt.com/ Lo CNIPT : filièra francesa de la trufa de consomacion] ;
* [http://www.gipt.net/ Lo GIPT : filièra francesa de la trufa industriala] ;
* [http://www.producteursdepommesdeterre.org/ L'UNPT : los Productors de trufas] ;
* [https://web.archive.org/web/20121018070612/http://www.eco-web.com/cgi-local/sfc?=%2Findex%2Findex.html&b=%2Fregister%2F03171.html centre perovian de la trufa].


{{Tubercul}}
{{Portal Botanica}}
{{gastronomia}}

[[Categoria:Trufa|*]]
[[Categoria:Flòra (nom scientific)]]
[[Categoria:Solanaceae]]
[[Categoria:Planta toxica]]