Veire la font de Sèxe (biologia)

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}

Lo '''sèxe''' (var. '''sexe'''<ref>Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, ''Dicod'Òc'', recèrca « sexe », consultat lo 18 de febrier de 2023, [https://web.archive.org/web/20230311184828/https://www.locongres.org/fr/applications/dicodoc-fr/dicodoc-recherche?option=com_dicodoc&view=search&Itemid=683&type=fr-oc&dic%5B%5D=BASIC&dic%5B%5D=RBVD&dic%5B%5D=ALPC&dic%5B%5D=ATAU&dic%5B%5D=PROV&dic%5B%5D=PNST&dic%5B%5D=OMLH&dic%5B%5D=LAUS&dic%5B%5D=LAGA&dic%5B%5D=LEMO&q=sexe&q2=&submit=Rechercher]</ref>) es, en leis [[Eukaryota|eucariòtas]], un [[Anatomia|caractèr fisic]] permanent d'un individú, [[Animalia|animau]] ò [[Plantae|vegetau]], que permet de destriar en cada [[Espècia (biologia)|espècia]] d'individús mascles ò femèus. Lo sèxe d'un individú es l'expression de son ròtle particular dins la [[reproduccion]] de son espècia. Per extension, lo tèrme remanda ai diferéncias [[Fisiologia|fisiologicas]] entre mascles e femèlas, a l'[[acte sexuau]] e a la [[sexualitat]] en generau.

== Biologia ==

=== Lo sèxe e l'evolucion ===

Es generalament acceptada l'idèa que l'[[isogamia]] es apareissuda avans l'[[anisogamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Awasthi e Ashok Kumar, ''Textbook of Algae'', Vikas Publishing House Pvt Ltd, 2015, p. 363.</ref>. De mai, es egalament considerat que l'anisogamia es apareissuda mai d'un còp, de faiçon independenta, en mai d'una [[Classificacion scientifica|branca]] deis [[Eukaryota|eucariòtas]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' D. Bachtrog, J. E. Mank, C. L. Peichel, M. Kirkpatrick, S. P. Otto, T. L. Ashman et al, « Sex determination: why so many ways of doing it? », ''PLOS Biology'', vol. 12, n° 7, julhet de 2014.</ref>. L'aparicion de l'[[anisogamia]] es a l'origina de l'aparicion dei mascles e dei femèlas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. Lehtonen, H. Kokko e G. A. Parker, « What do isogamous organisms teach us about sex and the two sexes? », ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences'', vol. 371, octòbre de 2016.</ref> e, probable, dau [[Dimorfisme sexual|dimorfisme sexuau]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tamás Székely, Daphne J. Fairbairn, e Wolf U. Blanckenhorn, ''Sex, Size and Gender Roles: Evolutionary Studies of Sexual Size Dimorphism'', OUP Oxford, 2007, pp. 167–169, 176 e 185.</ref>.

Pasmens, aquela teoria es, a l'ora d'ara, pas demostrada per d'elements materiaus. D'efiech, lo [[fossil]] pus ancian mostrant una [[Dimorfisme sexual|diferéncia morfologica]] entre un individú mascle e un individú femèu data de 1,2 miliards d'[[Annada|ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Elvira Hörandl e Franz Hadacek, « Oxygen, life forms, and the evolution of sexes in multicellular eukaryotes », Heredity, vol. 125, n° 1, 15 d'aost de 2020, pp. 1-14.</ref>. Ansin, es pas possible de traçar l'aparicion de l'[[ermafrodisme]] que pòt donc èsser, dins l'estat actuau dei [[Coneissença|conoissenças]], un estat precursor de la separacion dei sèxes ò, au contrari, una [[Evolucion (biologia)|evolucion]] pus tardiva<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Richard Kliman, ''Encyclopedia of Evolutionary Biology'', vol. 2, Academic Press, 2016, pp. 212-214.</ref>.

La [[reproduccion]] sexuala èra incialament basada sus de mecanismes extèrnes. La fertilizacion intèrna apareissèt pus tard<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Black Riley, « Armored Fish Pioneered Sex As You Know It », ''National Geographic'', 19 d'octòbre de 2014.</ref>. De maniera generala, la [[reproduccion]] sexuala si difusèt dins l'ensemble deis eucariòtas. Segon la [[Evolucion (biologia)|teoria de l'evolucion]], dèu donc aver d'avantatges a respècte deis autrei mecanismes de reproduccion conoissuts. Lo principau es probable la mescla dei materiaus [[Genetica|genetics]] dau mascle e de la femèla que permet d'assegurar una diversitat [[genetica]] pus importanta.

=== La reproduccion sexuala ===

{{article principal|Reproduccion sexuala}}

==== Generalitats ====

La [[reproduccion sexuala]] es un trach especifica deis [[Eukaryota|eucariòtas]]. Per aquò, lei [[Cellula (biologia)|cellulas]] deis [[Eukaryota|eucariòtas]] contènon de pareus de [[Cromosòma|cromosòmas]] omològs. Au sen d'un pareu, un [[cromosòma]] ven d'un [[parent]] e un autre de l'autre parent. Una tala [[Cellula (biologia)|cellula]] es dicha « [[Diploïdia|diploïda]] ». Per assegurar la [[reproduccion]], leis [[Organisme vivent|organismes]] [[Diploïdia|diploïds]] produson de cellulas [[Aploïdia|aploïdas]] especializadas gràcias a un procès de [[meiòsi]]. Dichas « [[Gameta|gametas]] », aquelei [[Cellula (biologia)|cellulas]] son lo supòrt de la [[reproduccion]] car durant la [[fecondacion]], dos [[Gameta|gametas]] [[Aploïdia|aploïds]] pòdon fusionar per tornar formar una [[Cellula (biologia)|cellula]] [[Diploïdia|diploïda]]. En mai d'aquò, un tau procès permet d'explicar que la mitat dei [[Cromosòma|cromosòmas]] vènon d'un parent e l'autra mitat de l'autre parent.

Existís de variacions entre lei diferentei brancas d'[[Organisme vivent|organismes]] [[Eukaryota|eucariòtas]]. En leis [[Animalia|animaus]], la fasa [[Aploïdia|aploïda]] es estrictament limitada ai [[Gameta|gametas]]. En lei [[Plantae|plantas]], un [[Organisme vivent|organisme]] [[Diploïdia|diploïd]] pòt produrre d'[[Espòra|espòras]] aploïdas capablas d'engendrar un [[Organisme vivent|organisme]] [[Aploïdia|aploïd]] complèt. En leis [[Mycota|organismes fongics]], aquelei procès semblan pus primitius car l'identificacion dei ròtles mascles e femèus – centraus dins leis [[Animalia|animaus]] e lei [[Plantae|plantas]] – es pas clar. Pasmens, i a ben de fasas [[Aploïdia|aploïdas]] e [[Diploïdia|diploïdas]].

D'una maniera generala, si parla d'[[isogamia]] quand lei dos [[Gameta|gametas]] son identics, çò qu'es frequentament lo cas per leis [[Organisme vivent|organismes]] [[Mycota|fongics]]. Dins lo cas contrari, si parla d'[[anisogamia]]. Es la situacion generalament observada en leis [[Animalia|animaus]] e lei [[Plantae|plantas]]. En certaneis [[Espècia (biologia)|espècias]], un meteis individú pòt portar d'[[Organ|organs]] sexuaus mascles e femèus. Es alora dich [[ermafrodita]] (caragòus, la màger part dei [[Plantae|plantas]] de [[flor]]). Dins d'autrei cas, la reproduccion pòt èsser unicament l'òbra de la femèla a partir de la division d'un [[gameta]] femèu non fecondat. Dich [[partenogenèsi]], aqueu mecanisme permet de restablir lo caractèr diploïd dei cellulas. S'obsèrva en diferenteis espècias, especialament en lei plantas e lei [[Reptilia|reptils]]. Enfin, existís la nocion de [[Dimorfisme sexual|dimorfisme sexuau]] qu'exprimís la preséncia de diferéncias [[Anatomia|fisicas]] marcadas entre l'individú mascle e l'individú femèu. Per exemple, es lo cas en l'[[Homo sapiens|èsser uman]].

==== Lo sèxe en leis animaus, lei vegetaus e leis organismes fongics ====

===== Leis animaus =====

En leis [[Animalia|animaus]], l'estat [[Diploïdia|diploïd]] es fòrça preponderant. L'estat [[Aploïdia|aploïd]] s'obsèrva unicament en lei [[Gameta|gametas]]. Lo [[gameta]] mascle es dich « [[Espermatozoïde|espermatozoïd]] » e lo gameta femèu « [[ovul]] ». Lo premier es una [[Cellula (biologia)|cellula]] pichona e fòrça simpla que pòt si desplaçar rapidament gràcias a un lòng flagèu. L'[[ovul]] es una gròssa [[Cellula (biologia)|cellul]]<nowiki/>a, pauc mobila, que contèn lo [[Gèn|materiau genetic]] provesit per la femèla e de [[Nutriment|nutriments]] per permetre lo desvolopament de l'[[embrion]].

Leis [[Animalia|animaus]] son generalament mobils e si desplaçan per trobar un individú dau sèxe opausat. Existís dos mecanismes de [[fecondacion]]. Dins la fecondacion intèrna, lo mascle despausa sei [[Gameta|gametas]] en la femèla. Aqueu tipe de fertilizacion necessita un acte sexuau qu'es dich « [[acoblament]] ». Dins la [[fecondacion]] extèrna, frequenta en leis [[Organisme vivent|organismes]] aqüatics, lei gametas son liberats dirèctament dins l'[[aiga]].

<gallery mode="packed">
Australian Emperor mating and laying.jpg|{{center|Acoblament entre doas libelulas (fecondacion intèrna)}}
Stony coral spawning 2.jpg|{{center|Ejeccion dei gametas mascles d'una espècia de [[coralh|corau]] dins lo mitan aqüatic (fecondacion extèrna)}}
Sperm-egg.jpg|{{center|Fecondacion d'un ovul per un espermatozoïd}}
</gallery>

===== Lei vegetaus =====

Coma leis [[Animalia|animaus]], lei [[Plantae|plantas]] an de [[Gameta|gametas]] e d'organs sexuaus especializats mascles e femèus<ref>'''[[anglés|(en)]]''' David B. Dusenbery, ''Living at Micro Scale: The Unexpected Physics of Being Small'', Harvard University Press, 2009, pp. 308-326.</ref>. Lei [[Gameta|gametas]] mascles forman lo [[Pollèn|pollen]] e lei [[Gameta|gametas]] femèus son d'ovuls. Totjorn d'una maniera similara ais [[Animalia|animaus]], leis ovuls dei [[Plantae|plantas]] contènon una importanta quantitat de [[Nutriment|nutriments]] destinats a permetre lo desvolopament d'una futura [[Plantae|planta]]. Dins lei plantas de [[flor]], leis organs sexuaus si situan precisament dins lei flors. Lei [[Flor|flors]] son generalament [[Ermafrodita|ermafroditas]], valent a dire que contènon d'organs mascles e femèus. Pasmens, certanei plantas pòdon aver de flors unisèxe. De mai, lei [[Plantae|plantas]] pòrtan generalament d'organs mascles e femèus mai i a egalament d'excepcions amb d'[[Espècia (biologia)|espècias]] que presentan d'individús mascles e femèus distints. En lei [[Pinophyta|conifèrs]], i a de còns mascles e femèus separats.

L'autofertilizacion dei [[Plantae|plantas]] [[Ermafrodisme|ermafroditas]] es sovent impossible ò limitat per permetre la mescla dei [[Gèn|materiaus genetics]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Walter S. Judd, Christopher S. Campbell, Elizabeth A. Kellogg, Peter F. Stevens e Michael J. Donoghue, ''Plant systematics, a phylogenetic approach (2 ed.)'', Sinauer Associates Inc., 2009.</ref>. Per permetre lo transpòrt dau pollen, lei plantas an desvolopament mai d'un mecanisme. Premier, pòdon utilizar lo [[vent]] que pòt permetre de desplaçar de quantitats importantas de particulas sus de distàncias importantas. Dins aquò, l'utilizacion deis [[insècte]]s permet la mesa en plaça de mecanismes pus precís. Per aquò, lei [[Plantae|plantas]] produson generalament de substàncias [[Sucre|sucradas]] qu'atraion d[[Insecta|'insèctes]] que vènon si fretar còntra leis organs productors de [[Pollèn|pollen]]. Lei grans s'encròcan sus l'[[Insecta|insècte]] e tòmban dins una autra [[flor]]. En certanei [[Plantae|plantas]], leis [[Insecta|insèctes]] son remplaçats per d'autreis animaus ([[Chiroptera|rata-penadas]], [[Ausèl|aucèus]]...) mai lo principi generau es incambiat.

<gallery mode="packed">
Pinus nigra cone.jpg|{{center|[[Còn (botanica)|Còn]] femèu d'un conifèr}}
Pine cones, immature male.jpg|{{center|Còn mascle d'un conifèr}}
2021-04-17 10 43 13E Pollen cones releasing pollen on a Norway Spruce along Tranquility Court in the Franklin Farm section of Oak Hill, Fairfax County, Virginia.jpg|{{center|Emission de pollen per un conifèr (transpòrt per lo vent)}}
Stamper tulp vdg.jpg|{{center|Organs sexuaus femèus (au centre) e mascles (a l'entorn de l'organ femèu) d'una flor}}
Diadasia Bee Straddles Cactus Flower Carpels close-up.jpg|{{center|[[Abelha]] cubèrta de grans de pollen}}
Helianthus annuus pollen 1.jpg|{{center|Grans de pollen observat amb un [[microscòpi electronic]]}}
</gallery>

===== Leis organismes fongics =====

La màger part deis [[Mycota|organismes fongics]] an pas de sèxes ben determinats coma leis [[Animalia|animaus]] e lei [[Plantae|plantas]]. Sei [[Cellula (biologia)|cellulas]] an d'etapas de [[vida]] [[Aploïdia|aploïda]] e [[Diploïdia|diploïda]]. La fusion de doas [[Cellula (biologia)|cellulas]] [[Aploïdia|aploïdas]] permet de fusionar dau [[Gèn|materiau genetic]] e formar un [[Organisme vivent|organisme]] novèu. Pasmens, certaneis [[Organisme vivent|organismes]] fongics an de [[Cellula (biologia)|cellulas]] que tènon de ròtles pus similars a de gametas mascles e femèus<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Nick Lane, ''Power, Sex, Suicide: Mitochondria and the Meaning of Life'', Oxford University Press, 2005, pp. 236–237.</ref>. Leis [[Organisme vivent|organismes]] [[Mycota|fongics]] superiors si caracterizan per la formacion de [[Mycota|bolets]] que son d'estructuras permetent de dispersar d'[[Espòra|espòras]] aploïdas sus una superficia estenduda.

<gallery mode="packed">
White fungus in wood chips.jpg|{{center|Bolet blanc sus de la matèria organica}}
Puffball fungai.jpg|{{center|Expulsion d'espòras per un bolet}}
Morelasci.jpg|{{center|Espòras d'organismes fongics}}
</gallery>

=== Lei sistèmas sexuaus ===

==== Generalitats ====

{{article principal|Sistèma sexuau}}

La nocion de [[sistèma sexuau]] permet l'estudi de la distribucion deis individús mascles e femèus au sen d'una meteissa [[Espècia (biologia)|espècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. L. Leonard, « Williams' Paradox and the Role of Phenotypic Plasticity in Sexual Systems », ''Integrative and Comparative Biology'', vol. 53, n° 4, 22 d'aost de 2013, pp. 671-688.</ref>. En leis [[Animalia|animaus]], 95 % deis espècias conoissudas an d'individús mascles e femèus distints e 5 % son [[Ermafrodita|ermafroditas]]. Pasmens, la proporcion d'[[Espècia (biologia)|espècias]] [[Ermafrodisme|ermafroditas]] es pus febla en leis [[Insecta|insèctes]] e en lei [[Vertebrata|vertebrats]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' D. Bachtrog, J. E. Mank, C. L. Peichel, M. Kirkpatrick, S. P. Otto, T. L. Ashman et al., « Sex determination: why so many ways of doing it? », ''PLOS Biology'', vol. 12, n° 7, julhet de 2014.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. Kuwamura, T. Sunobe, Y. Sakai, T. Kadota, K. Sawada, « Hermaphroditism in fishes: an annotated list of species, phylogeny, and mating system », ''Ichthyological Research'', vol. 67, n° 3, 1{{èr}} de julhet de 2020, pp. 341-360.</ref>. En lei [[Plantae|vegetaus]], la màger part deis [[Espècia (biologia)|espècias]] son bisexualas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Richard Kliman, ''Encyclopedia of Evolutionary Biology'', vol. 2, Academic Press, 2016, pp. 212-214.</ref>. Aperaquí 5 % deis [[Espècia (biologia)|espècias]] an d'individús mascles e femèus separats<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Susanne S. Renner, « The relative and absolute frequencies of angiosperm sexual systems: dioecy, monoecy, gynodioecy, and an updated online database », ''American Journal of Botany'', vol. 101, n° 10, 2014, pp. 1588-1596.</ref>. Lei [[conifèr]]s son frequentament bisexuaus mai portaires d'organs mascles e femèus distints<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Ł. Walas, W. Mandryk, P. A. Thomas, Ż. Tyrała-Wierucka e G. Iszkuło, « Sexual systems in gymnosperms: A review », ''Basic and Applied Ecology'', vol. 31, 2018, pp. 1-9.</ref>.

==== Lo dimorfisme sexuau ====

{{article principal|Dimorfisme sexuau}}

Lo [[Dimorfisme sexual|dimorfisme sexuau]] es l'ensemble dei [[Anatomia|diferéncias morfologicas]], mai ò mens marcadas, entre leis individús mascles e femèus d'una meteissa [[Espècia (biologia)|espècia]]. Pòrta generalament sus lei caractèrs sexuaus primaris (organs genitaus...) ò sus de caractèrs sexuaus segondaris que pòdon èsser morfologicas (talha, [[color]]...), [[Fisiologia|fisiologica]] ([[metabolisme]], [[odor]]...) ò [[Comportament|comportamentaus]] (socializacion, cants...). Dins la màger part deis espècias, lei femèlas s'ocupan mai dei joves e lei mascles intran en competicion entre elei per obtenir lo drech de si [[Reproduccion|reprodurre]] amb lei femèlas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Richard Kliman, Elizabeth J Herridge, Rosalind L. Murray, Darryl T. Gwynne e Luc Bussiere (dir.), ''Encyclopedia of Evolutionary Biology'', vol. 2, Academic Press, 2016, pp. 453–454.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. Lehtonen, H. Kokko e G. A. Parker, « What do isogamous organisms teach us about sex and the two sexes? », ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences'', vol. 371, n°1706, octòbre de 2016.</ref>. De segur, i a abòrd d'excepcions. Lo [[Dimorfisme sexual|dimorfisme sexuau]] es present tant dins lei [[Plantae|vegetaus]] que dins leis [[Animalia|animaus]]. Pasmens, ocupa una plaça mens importanta en lei [[Plantae|plantas]] ont es subretot observat en leis [[Espècia (biologia)|espècias]] que despendon d'un transpòrt dau [[Pollèn|pollen]] per lo [[vent]]. D'efiech, la màger part deis [[Espècia (biologia)|espècias]] vegetalas son [[Ermafrodisme|ermafroditas]] e presentan pas de diferéncias.

En leis [[Animalia|animaus]], lo [[Dimorfisme sexual|dimorfisme sexuau]] es la nòrma dins mai d'una [[Classificacion scientifica|branca]] de l'[[Evolucion (biologia)|evolucion]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. Choe, « Body Size and Sexual Dimorphism », dins R. Cox (dir.), ''Encyclopedia of Animal Behavior'', vol. 2,  Academic Press, 2019, pp. 7–11.</ref>. Per exemple, en lei [[Mammalia|mamifèrs]], lo mascle es pus sovent pus gròs que la femèla. Una situacion invèrsa es frequentament observada en leis [[Araneae|aranhas]]. Aqueu fenomèn s'explica sovent per la competicion per la [[reproduccion]] sexuala<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Emiliano Mori, Giuseppe Mazza e Sandro Lovari, « Sexual Dimorphism », dins Jennifer Vonk e Todd Shackelford (dir.), ''Encyclopedia of Animal Cognition and Behavior'', Springer International Publishing, 2017, pp. 1-7.</ref>. Ansin, en leis espècias onte lei mascles dèvon si batre per si reprodurre, leis individús fisicament pus fòrts son favorizats. En revènge, en leis espècias onte la fabricacion de l'[[embrion]] ò la proteccion deis [[Uòu|uòus]] son pus importantas, la femèla es sovent pus gròssa<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. Stuart-Smith, R. Swain, R. Stuart-Smith e E. Wapstra, « Is fecundity the ultimate cause of female-biased size dimorphism in a dragon lizard? », ''Journal of Zoology'', vol. 273, n° 3, 2007, pp. 266-272.</ref>.

<gallery mode="packed">
Pioneer plaque.svg|{{center|Dimorfisme sexuau entre l'òme e la femna representat sus la [[placa de Pioneer]]}}
Male and female pheasant.jpg|{{center|Exemple de dimorfisme sexuau important en una espècia d'aucèu (''Phasianus colchicus'')}}
Cerf-volant MHNT male et femelle.jpg|{{center|Exemple de dimorfisme sexuau important en una espècia d'insècte (''Lucanus cervus'')}}
Femelle et mâles de Nephila inaurata.jpg|{{center|Exemple de dimorfisme extrèm en una espècia d'aranha (''Trichonephila inaurata'')}}
Sociable Weaver Namibia.jpg|{{center|Exemple de dimorfisme sexuau pauc visible en una espècia d'aucèu (''Philetairus socius'')}}
</gallery>

==== Lei cas particulars ====

Existís fòrça cas particulars en matèria de [[reproduccion]] sexuala. Per exemple, en certaneis [[Espècia (biologia)|espècias]], leis individús càmbian de sèxe dins lo corrent de sa vida. Dos cas son possibles :
* la [[proterandria]] quand l'individú mascle vèn femèu. Es un fenomèn que s'obsèrva principalament en lo [[Lumbricina|lombric]], en de [[Crustacèu|crustacèus]] e en de [[peis]].
* la [[proteroginia]] quand l'individú femèu vèn mascle. Es un fenomèn pus rar que s'obèrva en la [[Limac|limaça]] e lo [[mèro]].
Dins certanei [[Reptilia|reptils]] ([[Lacertidae|lacertids]], [[Anapsids|tortugas]]...), lo determinisme dau sèxe pòt èsser liat a la [[temperatura]]. A un moment de l'[[incubacion]], que que siegue lo sèxe [[Cromosòma|cromosomic]], lei temperaturas bassas favorizan lo desvolopament d'individús mascles e lei temperaturas autas d'individús femèus.

=== La determinacion cromosomic dau sèxe ===

==== Sistèma de determinacion XY ====

{{article principal|Sistèma XY de determinacion sexuala}}

Lo [[sistèma XY de determinacion sexuala]] es observat en la màger part dei [[mamifèr]]s, compres ''[[Homo sapiens]]'', e en certaneis [[Espècia (biologia)|espècias]] d'[[Insecta|insèctes]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' V. B. Kaiser e D. Bachtrog, « Evolution of sex chromosomes in insects », ''Annual Review of Genetics'', n° 44, 2010, pp. 91-112.</ref> e de [[Plantae|plantas]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' S. L. Dellaporta e A. Calderon-Urrea, « Sex determination in flowering plants », ''The Plant Cell'', vol. 5, n° 10, octòbre de 1993, pp. 1241-1251.</ref>. Descubèrt en 1905, d'un biais independent, per [[Nettie Stevens]] e [[Edmund Beecher Wilson]], aqueu sistèma descriu leis individús femèus coma portaires d'un pareu de dos [[Cromosòma|cromosòmas]] XX e leis individús mascles coma portaires d'un cromosòma X e d'un cromosòma Y. Dins aqueu sistèma, lo cromosòma Y activa certanei mecanismes que permèton de transformar un [[embrion]] en individú mascle<ref>'''[[anglés|(en)]]''' M. C. Wallis, P. D. Waters e J. A. Graves, « Sex determination in mammals--before and after the evolution of SRY », ''Cellular and Molecular Life Sciences'', vol. 65, n° 20, octòbre de 2008, pp. 3182-3195.</ref>. Durant lo procès de procès de [[reproduccion]], la femèla transmet un cromosòma X e lo mascle transmet siá un cromosòma X siá un cromosòma Y.

==== Sistèma de determinacion ZW ====

{{article principal|Sistèma ZW de determinacion sexuala}}

Lo [[sistèma ZW de determinacion sexuala]] es present en leis [[Ausèl|aucèus]] e en certaneis [[Espècia (biologia)|espècias]] de [[peis]], de [[Crustacèu|crustacèus]] e d'[[Insecta|insèctes]]. Dins aqueu sistèma, leis individús femèus son portaires d'un pareu de [[Cromosòma|cromosòmas]] ZW e lei individús mascles d'un pareu ZZ. La determinacion dau sèxe femèu es globalament dictada per de mecanismes iniciats per de gèns dau cromosòma W e lo desvolopament per defaut es aqueu còp dirigit vèrs l'individú mascle<ref>'''[[anglés|(en)]]''' C. A. Smith, M. Katz e A. H. Sinclair, « DMRT1 is upregulated in the gonads during female-to-male sex reversal in ZW chicken embryos », ''Biology of Reproduction'', vol. 68, n° 2, febrier de 2003, pp. 560-570.</ref>. Pasmens, lei procès precís son pas ben conoissuts. Semblan fòrça diferents dei mecanismes que participan au sistèma XY.

==== Sistèma de determinacion X0 ====

{{article principal|Sistèma X0 de determinacion sexuala}}

Lo [[sistèma X0 de determinacion sexuala]] es basada sus la preséncia d'un ò de dos [[Cromosòma|cromosòmas]] X. Dins lo premier cas, aquò mena au desvolopament d'un individú mascle e, dins lo segond, d'un individú femèu. Aqueu mecanisme es observat en la màger part deis [[aranha]]s e en certaneis [[Insecta|insèctes]] e [[Nematoda|nematòds]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. J. Bull, ''Evolution of sex determining mechanisms'', 1983, p. 17.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' C. Thiriot-Quiévreux, « Advances in chromosomal studies of gastropod molluscs », ''Journal of Molluscan Studies'', vol. 69, n° 3, 2003, pp. 187-202.</ref>.

==== Sistèma de determinacion W0 ====

{{article principal|Sistèma W0 de determinacion sexuala}}

Lo [[sistèma W0 de determinacion sexuala]] es basada sus la preséncia d'un ò de dos [[Cromosòma|cromosòmas]] W. Pauc conoissut, es observat en certaneis [[Espècia (biologia)|espècias]] d'[[Insecta|insèctes]] (principalament de [[Parpalhon|parpalhons]]<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Walter de Gruyter, ''Handbuch Der Zoologie'', 1925.</ref>).

== L'èsser uman ==

{{article principal|Reproduccion umana}}

En l'[[Homo sapiens|èsser uman]], lei dos sèxes son representats per l'[[òme]] e la [[femna]] que, quand vènon adults, [[Acte sexuau|pòdon s'unir sexualament]]. Aquò pòt permetre d'assegurar la [[reproduccion]] de l'[[Espècia (biologia)|espècia]]. La determinacion dau sèxe genetic si produtz tre la fusion dei [[Cellula (biologia)|cellulas]] [[Gameta|reproductritz]], l'[[Espermatozoïde|espermatozoïd]] e l'[[ovul]]. La diferenciacion sexuala organica si met en plaça au tresen mes de la [[grossesa]]. Pasmens, en l'[[Espècia (biologia)|espècia]] umana, son destriats lo [[sèxe genetic]], lo [[sèxe gonadic]], lo [[sèxe fenotipic]] e lo [[sèxe psiquic]]<ref name="Silbernagel e Despopoulos 2008">'''[[francés|(fr]]''' Stefan Silbernagel e Agamennon Despopoulos, ''Atlas de poche de physiologie'', Flammarion, 4{{a}} edicion, 2008, pp. 308-309.</ref>.

=== Lo sèxe uman ===

==== Lo sèxe genetic ====

Lo [[sèxe genetic]] (ò cromosomic) es determinat au moment de la [[fecondacion]]. L'[[Homo sapiens|èsser uman]] es un [[Mammalia|mamifèr]] que son sèxe es determinat per lo [[Sistèma XY de determinacion sexuala|sistèma XY]]. L'[[òme]] es donc portaire d'un pareu de [[Cromosòma|cromosòmas]] XY e la [[femna]] d'un pareu XX<ref name="Silbernagel e Despopoulos 2008"/>.

==== Lo sèxe gonadic ====

Dins lo corrent dau desvolopament de l'[[embrion]], lei [[Glanda|glandas]] sexualas mascles ò femèus si forman premier d'un bais indiferenciat. Vèrs la 7{{a}} [[setmana]] dau desvolopament, l'activacion dau [[gèn SRY]], portat per lo [[cromosòma Y]], permet lo desvolopament deis organs sexuaus mascles. S'es pas present, l'embrion desvolopa d'organs sexuaus femèus. A la naissença, la preséncia d'organs genitaus extèrnes masculins ([[vèrga]] e [[Testicul|testiculs]]) ò femenins ([[vulva]] e [[vagina]]) definís lo sèxe masculin ò femenin a l'[[estat civiu]].

==== Lo sèxe fenotipic ====

Lo [[sèxe fenotipic]] (ò somatic) es lo sèxe [[Anatomia|morfologicament]] visible. Es fondat sus lei caractèrs sexuaus segondaris e lei trachs caracteristics dau [[Dimorfisme sexual|dimorfisme sexuau]] uman (talha, pes, [[pilositat]]...). Sa mesa en plaça es tornarmai dirigida per l'expression dau [[gèn SRY]]. D'efiech, permet la secrecion de la [[proteïna]] SRY qu'entraïna la diferenciacion dei [[Cellula de Leydig|cellulas de Leydig]] que començan de secretar la [[Testosterona|testosteròna]] e la [[diidrotestosteròna]]. Aqueleis [[Ormona|ormonas]] son responsablas de l'aparicion dei caractèrs sexuaus primaris masculins. En son abséncia, lo desvolopament femenin es espontanèu<ref name="Silbernagel e Despopoulos 2008"/>.

==== Lo sèxe psiquic ====

Se leis [[Ormona|ormonas]] secretadas per lei mecanismes de diferenciacion sexuala an un ròtle centrau dins la formacion deis individús e dins lei mecanismes de [[reproduccion]], es uei reconoissut que lo desvolopament dau [[Cervèl|cervèu]] es pas acabat a la naissença. Ansin, en certanei [[país]], es reconoissuda una diferéncia entre lo [[sèxe fisic]] (dictat per la [[genetica]]) e psiquic (dictat per l'experiéncia e la volontat de l'individú eu meteis). L'objectiu d'aqueu destriament es de donar un [[Drech|estatut juridic]] ai personas [[Transsexualitat|transsexualas]]. Per exemple, en 1989, lo [[Parlament Europèu]] votèt una resolucion que reconoissèt lo drech de cambiar de sèxe. Pasmens, en defòra dei país occidentaus, lei fenomèns transsexuaus son encara sovent considerats coma de delictes (que pòdon de còps menar a la [[pena de mòrt]]) ò de [[Malautiá mentala|malautiás mentalas]]<ref>En Occitània, que despend principalament de França, la transexualitat foguèt considerada coma una malautiá mentala fins a 2009.</ref>.

==== Leis anomalias cromosomicas ====

D'[[Anomalia cromosomica|anomalias cromosomicas]] pòdon tocar l'[[Homo sapiens|èsser uman]] – e d'autreis [[Espècia (biologia)|espècias]] mai lo fenomèn es mau conoissut. Son caracterizadas per un nombre anormau de [[Cromosòma|cromosòmas]] sexuaus X ò Y. Per exemple, es lo cas dau [[sindròma de Klinefelter]] (XXY) ò dau [[sindròma de Turner]] (X0). D'una maniera generala, la preséncia d'un cromosòma Y entraïna la mesa en plaça d'un [[sèxe fenotipic]] masculin. D'anomalias gonadics pòdon èsser a l'origina d'un « ermafrodisme » ò d'un « pseudoermafrodisme » caracterizats per la preséncia simultanèas de teissuts sexuaus mascles e femèus ò per la preséncia d'organs sexuaus extèrnes de l'autre sèxe<ref>Lo tèrme « ermafrodisme » es incorrècte dins lo cas de l'espècia umana. Pasmens, es sovent emplegat dins la literatura scientifica dei sègles XIX e XX. Lo tèrme precís actuau es « intersexuacion ».</ref>. Enfin, pòt existir d'anomalias dins l'expression dau [[gèn SRY]]. Dins aqueu cas, un individú portaire dei cromosòmas XY evoluís vèrs lo [[fenotipe]] femenin.

=== La sexualitat e l'activitat sexuala ===

{{article principal|Sexualitat umana}}

Lo tèrme « sèxe » fa tanben referéncia a l'[[Sexualitat umana|activitat sexuala de l'èsser uman]]. Pòt ansin designar l'acte sexuau eu meteis, lei diferentei practicas que pòdon l'enviroutar e l'ensemble deis [[Emocion|emocions]] que pòdon èsser entraïnadas per lei paraulas e lei [[Comportament|comportaments]] liats a la sexualitat umana.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===
<div style="-moz-column-count:4; column-count:4;">
* [[Anisogamia]].
* [[Biologia]].
* [[Cromosòma sexuau]].
* [[Dimorfisme sexuau]].
* [[Ermafrodisme]].
* [[Evolucion]].
* [[Femèla]].
* [[Femna]].
* [[Gameta]].
* [[Genetica]].
* [[Isogamia]].
* [[Mascle]].
* [[Òme]].
* [[Organ genitau]].
* [[Organisme]].
* [[Reproduccion]].
* [[Reproduccion sexuala]].
* [[Sexualitat]].
* [[Sistèma reproductor]].
* [[Sistèma sexuau]].
</div>

=== Bibliografia ===
<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">
* '''[[anglés|(en)]]''' C. J. Alexopoulos, C. W. Mims e M. Blackwell, ''Introductory Mycology'', John Wiley and Sons, 1996.
* '''[[anglés|(en)]]''' M. B. Andersson, ''Sexual Selection'', Princeton University Press, 1994.
* '''[[anglés|(en)]]''' Scott F. Gilbert, ''Developmental Biology'', Sinauer Associates, Inc., 6{{a}} edicion, 2000.
* '''[[anglés|(en)]]''' P. M. Kirk, P. F. Cannon, D. W. Minter e J. A. Stalpers, ''Dictionary of the Fungi'', CAB International, 10{{a}} edicion, Wallingford, 2008.
* '''[[francés|(fr)]]''' Thierry Lodé, ''Les stratégies de reproduction des animaux'', Dunod, Masson sciences, París, 2001.
* '''[[rus|(ru)]]''' Л. И. Лотова, ''Ботаника: Морфология и анатомия высших растений'', Книжный дом « ЛИБРОКОМ », 4{{a}} edicion, 2010.
* '''[[francés|(fr)]]''' Stefan Silbernagel e Agamennon Despopoulos, ''Atlas de poche de physiologie'', Flammarion, 4a edicion, París, 2008.
* '''[[francés|(fr)]]''' John Maynard Smith (trad. Annick Lesne), ''La Construction du vivant, gènes, embryons et évolution'', Cassini, coll. « Le sel et le fer », París, 2001.
* '''[[anglés|(en)]]''' John Maynard Smith, ''The Theory of Evolution'', Penguin Books, Londres, 1958.
* '''[[neerlandés|(nl)]]''' A. L. Stoffers, ''Compendium van de Spermatophyta'', Bohn, Scheltema & Holkema, Utrecht / Antwerpen, 1982.
</div>

=== Nòtas e referéncias ===
<references/>

[[Categoria:Biologia]]
[[Categoria:Sèxe]]