Veire la font de Roma antica

[[Fichièr:Rome antique (larousse modf).jpg|thumb|upright=1.6|Mapa de la vila de Roma al sègle IV<br />{{fr}}([[Le Petit Larousse|Nouveau Larousse Illustré]], sègle XIX, [[1866]]-[[1877]]).]]
[[imatge:Roman Empire map.ogv|thumb|upright=1.6|Evolucion de la Roma antica e de l'Empèri bizantin.
{{legenda|#a64|[[Monarquia Romana]] ([[-753|753 AbC]] - [[-510|510 AbC)]].}}
{{legenda|#a64|[[Republica Romana]] ([[-509|509 AbC]] - [[-27|27 AbC]]).}}
{{legenda|#a6a|[[Empèri Roman]] ([[-27|27 AbC]] - [[395]]).}}
{{legenda|#48a|[[Empèri Roman d'Occident]] ([[395]] - [[476]]).}}
{{legenda|#bc4|[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] ([[395]] - [[641]]). }}
{{legenda|#bc4|[[Empèri Bizantin]] ([[641]] - [[1204]] e [[1260]] - [[1453]]).}}
{{legenda|#5cc45e|[[Empèri de Nicèa]] ([[1204]] - [[1260]]).}}
{{legenda|#5cc45e|[[Despotat d'Epir]] ([[1204]] - [[1337]]).}}
{{legenda|#5cc45e|[[Empèri de Trebizonda]] ([[1204]] - [[1461]]).}}
{{legenda|#5cc45e|[[Despotat de Morèa]] ([[1308]] — [[1460]]).}}]]

La '''Roma antica''' es a l'encòp la [[Roma|vila de Roma]] e l'Estat que fondèt dins l'[[Antiquitat]]. L'idèa de Roma antica es inseparabla d'aquela de la [[cultura latina]]. Aquel massatge de vilatges al sègle VII capitèt a dominar l'ensems del [[bacin Mediterranèu]] e de l'[[Euròpa de l'Oèst]] del sègle I a V per la conquista militara e per l'assimilacion dels elèits locals, sa dominacion daissèt d'importants rèstes arqueologics e fòrça testimònis literaris, e dessenhèt per sempre l'imatge de la civilizacion occidentala. Pendent aqueles sègles, la civilizacion romana passa d'una [[monarquia]] cap a una [[republica]] [[oligarquia|oligarquic]] fins a un [[empèri]] [[autocracia|autocratic]].

L'istòria de la vila seguèt pas una creissença de contunh: als progrèsses, amb de ritmes fòrça variats, succediguèron d'estagnacions o quitament de retorn enrè. Mas los Romans capitèron a resòlvre las dificultats intèrnas nascudas de la conquista jos la [[Republica Romana|Republica]] transformant las institucions republicanas. La fondacion de l'[[Empèri Roman|Empèri]] per [[August]] marca lo començament d'un periòde que la conquista romana tòca los tèrmes del mond conegut a l'epòca e que la civilizacion romana, en partida influenciada pels Grècs, s'espandís durablament las regions conqueridas. A partir del sègle III, lo mond roman patiguèt de las [[grandas invasions]] dels [[Barbars]] venguts de l'Euròpa del Nòrd e de l'Asia, e per lor resistir se fabreguèt una estructura burocratica e militara, çò qu'empachèt gaire lo bèl reviscòl del sègle IV e l'establiment del [[cristianisme]] coma religion d'Estat. Après la [[Empèri Roman#La division e la fin de l'Empèri|separacion de l'Empèri]] en [[395]], de novèlas invasions sonan la fin a l'[[Empèri Roman d'Occident|Empèri en Occident]] en [[476]].

Per causa de l'instabilitat intèrna e de las atacas de la migracion dels pòbles, la [[Empèri Roman d'Occident|partida occidentala de l'Empèri]], que compren [[Ispània]], [[Gàllia]], [[Britània]], l'[[Africa romana‎|Africa del Nòrd]] e l'[[Itàlia]], se separa en reialmes independents a la fin del sègle V. La [[Empèri Bizantin|partida orientala de l'Empèri]], governada dempuèi [[Constantinòple]], incluissent [[Grècia antica|Grècia]], [[Anatolia]], [[Siria (província romana)|Siria]] e Egipte, subrevisquèt a aquela crisi, e malgrat la pèrda de Siria e d'Egipte al benefici profit de l'empèri araboislamic naissent, contunhèt a viure encara un millenari, fins a que fin finala sa destruccion per l'[[empèri Otoman]]. Aquel empèri medieval e crestian, nomenat « Empèri Roman » per los quites abitants, mas que los istorians nomenat mai sovent « [[Empèri Bizantin]] », es a mai d'un vejaire, eretièr de l'[[Empèri Roman]].

La civilizacion romana es sovent ligada dins l'[[Antiquitat classica]] amb la [[Grècia antica]], una civilizacion qu'inspirèt una granda partida de la cultura de la Roma antica. En mai del modèl de poder qu'aviá creat e que leguèt, e que fòrça princes ensagèron d'imitar o se n'inspirèron, la Roma antica contribuiguèt fòrça a bastir lo [[drech roman|drech]], las institucions e las leis, la guèrra, l'art e la literatura, l'arquitectura e la tecnologia e las [[Lengas romanicas|lengas dins lo mond occidental]], e son istòria contunha d'aver una influéncia majora sul mond fins ara.

== La Roma reiala ==
{{Article detalhat|Monarquia romana}}

=== Primièrs Romans ===

Los primièrs Romans son organizats en grops ereditaris nomenats ''[[gens (Roma antica)|gentes]]'' o « clans ». Pendent longtemps, aquel tipe de divisions es corrent pels [[Indoeuropèus]]. Cada clan se compausa d’un massatge de familhas vivent jol cap d’un patriarca, lo ''[[pater familias|pater]]'' (mot [[latin]] per « paire »). Cada ''gens'' es una unitat que s’autogovèrna e cada membre d’una ''gens'' particulara a los mèmes dreches e responsabilitats que los autres membres. Cada clan se govèrna d'esperel de biais democratic (cada membre pòt votar) o aristocratic (un grop d’ancians gerís los problèmas). De longas abans la data tradicionala de la [[fondacion de Roma]], una comunautat aviá fusionat en confederacion, la vila d’[[Alba Longa]] essent lo punt d'acamp. Mas, après un temps, lo sèti de la confederacion se desplacèt cap a [[Roma]]<ref><big>{{en}}[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], ''A History and Description of Roman Political Institutions'', [[1901]], pp.1-2.</big></ref>.

=== Fondacion de l' ''Urbs'' (la Vila) (753 AbC.) ===
{{Article detalhat|Fondacion de Roma}}

La vila de [[Roma]] es situada al centre de la [[peninsula italiana]], al sud d'[[Euròpa]] e dins una posicion centrala del [[bacin mediterranèu]]. Lo quite site de la vila, amb los seus [[Sèt puèges de Roma|sèt puèges]] e un espaci aigassós a la broa del [[Tibre]], dins la plana del [[Latium]], es propici als escambis comercials. Los primièrs Romans se serián installats sus la riba esquèrra del [[Tibre]], a gaireben {{Unitat|20|km}} de la bòca del flum. Lo primièr vilatge independent se trapariá sul [[Mont Palatin|Palatin]]. D’autras se formèron sul [[Quirinal]], l’[[Esquilin]], lo [[Capitòli (Roma)|Capitòli]] e suls puèges del [[Cèli]]. Al suc de cada puège i a una ciutadèla aparant los abitants. !lèu, aqueles vilatges fan un sinecisme (massatge d'ostals) per formar la [[Roma|vila de Roma]]. A l'entorn d'aquel periòde, existiriá benlèu d'espandiments cap al sud e lo long de la riba esquèrra fins a la bòca del [[Tibre]]<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, p.5.</ref>.

==== Legendas ====
[[Fichièr:Aineias Ankhises Louvre F118.jpg|thumb|right|[[Enèu]] portant [[AnquisES]], [[enocoé]] de figuras negras, ~ [[-520|520]]-[[-510|510 AbC.]], [[Lovre]] (F 118).]]

[[Fichièr:Italie -800.png|thumb|left|Los pòbles dins la peninsula italiana al començament de l'[[Edat del Fèrre]] :
{{colomnas|nombre=2|
{{legenda|#3200f7|[[Ligurs]].}}
{{legenda|#808000|[[Venèts]].}}
{{legenda|#FF80FF|[[Etruscs]].}}
{{legenda|#80FFFF|[[Picenians]].}}
{{legenda|#80FF80|[[Ombrians]].}}
{{legenda|#C0B000|[[Latins]].}}
{{legenda|#008000|[[Òscas]].}}
{{legenda|#FF8040|[[Messaps]].}}
{{legenda|#FFFF80|[[Grècs]].}}
{{legenda|#C0C0C0|[[Siculs (Sicícia)|Siculs]].}}
}} ]]

La naissença de Roma es evocada dins de recits legendaris contats per [[Virgili]], [[Tit Livi]] e [[Denís d'Alicarnas]], e mai. Dins l’''[[Eneïda]]'', long poèma a la glòria de l'emperaire [[August]], [[Virgili]] conta las aventuras del troïan [[Enèu]], filh de [[Vènus (mitologia)|Vènus]]. Aquel capitèt a fugir de [[Tròia (Anatolia)|Tròia]] alara qu'aviá estat destrucha pels [[Aquèus]] amb son filh [[Ascani]] (o Iul), un grop de Troians e portant lo seu paire [[Anquises]] sus l'espatla. Après d'aventuras e d'amors contrariats amb [[Didon]], la reina de [[Cartage]], desbarquèt en [[Latium]] ont fondèt la vila de [[Lavinium]]. Son filh [[Ascani]] fonda [[Alba Longa]]. Aquela legenda permet de donar a [[Juli Cesar]] e son eretièr [[August]] una origina divina perque se presentan coma descendents d'[[Ascani]]<ref>{{VirÉné}}, II-VII.</ref>.

[[Fichièr:Capitoline she-wolf Musei Capitolini MC1181.jpg|thumb|right|La [[loba capitolina]] (segon la legenda, [[Roma]] es fondada per [[Romul e Rème]], que, enfants, serián estat noirits per una loba).]]

Après [[Ascani]], dotze reis se succediguèron a [[Alba Longa]]. Lo tresen, [[Numitor]], foguèt destronat per son fraire [[Amuli]]. Per escartar tot futur rival, faguèt de sa neboda, [[Rèa Silvia]], una [[vestala]], e avent donc l'obligacion de demòra verge. Mas lo dieu [[Mart (mitologia)|Mart]] d'ela s'enamora e nasquèron los bessons, [[Romul e Rème]].

==== Arqueologia ====

Las recercas arqueologicas permetèron de trobar sul [[mont Palatin]], d'ostalets de pastres datant de la mitat del sègle VIII, çò que correspond a la data legendària de la [[fondacion de Roma]]. Los rèstes mòstran qu'a partir d'aquel moment, la ciutat se desvolopèt de contunh<ref>{{fr}}[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], « La royauté e la République », ''Histoire romaine'', [[París]], [[2006]], p.18.</ref>.

=== Començament de la Monarquia (sègle VIII e VII) ===

La [[Monarquia Romana|Monarquia]] se divisa en dos periòdes. La primièra vei lo règne dels quatre primièrs reis legendaris ([[Romul e Rème|Romul]]/[[Tit Tati]], [[Numa Pompili]], [[Tul Ostili]] e [[Anc Marci]]), als quals lo sabent atribuisson la fondacion de las institucions politicas e religiosas de la vila. Es organizada en [[curia (Roma antica)|curias]], lo [[Senat roman|Senat]] e los [[comicis curiats]] venguèron oficials. Roma s’engatja dins de guèrras de conquista. Seriá a aquel epòca que se fondèt lo pòrt d’[[Ostia]] e que foguèt bastit lo primièr pont sul [[Tibre]]<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.3-6.</ref>.

==== Familhas patricianas e lor division en curias ====

{{Article detalhat|Patrician|Curia (Roma antica)}}

[[Fichièr:Jean Auguste Dominique Ingres 019.jpg|right|250px|thumb|[[Jean-Auguste-Dominique Ingres|Ingres]], ''[[Romul e Rème|Romul]], vencedor d'[[Acron]], pòrta los [[Òps|despolha opimas]] al temple de [[Jupitèr (diu)|Jupitèr]] Feretrian'', [[1812]], [[París]].]]

Segon çò dich la tradicion, los ancians Romans son divisats en tres grops o [[tribú (Roma antica)|Tribús romulèas]], los ''Tities'', los ''Ramnes'' e los ''Luceres''. L'origina e la composicion d'aquelas tribús demòra en controvèrsia entre los istorians<ref>{{Harvsp|Heurgon|1993|p=212-213}}</ref>. Las familhas apartenon a l’un d'aqueles tres grops constituisson las primièras familhas [[patrician]]nas. Per d’organizar la vila, aquelas familhas patricianas la divisèron en unitats nomenadas [[curia (Roma antica)|curias]], pasmens se, segon la legenda, aquela organizacion l'auriá creada lo primièr rei, [[Romul e Rème|Romul]]. Caduna de las tres tribús es divisada en dètz curias<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.3-5.</ref>.

==== Creacion del Senat, dels comicis e Rei de Roma ====

{{Article detalhat|Curia (Roma antica)|Comicis curiats}}
I a de clans que se gerisson de biais democratic amb per cada membre lo drech de vòte. D’autres se govèrnan de biais aristocratic, organizat a l'entorn d’un conselh d’ancians. Quand aqueles clans fusionèron per far nàisser una comunautat mai granda, ambedoas metòdes foguèron conservadas per governar.

Los primièrs Romans s'exprimissián democraticament mejans una ''comitia'' o un « [[comicis|comici]] »). Las doas principalas assembladas formadas son conegudas jols noms de [[comicis curiats]] e de [[comicis calats]]. Los comicis son l’incarnacion de las tendéncias democraticas dels primièrs clans. Per respectar melhor la forma de [[democracia dirècta]] utilizada pels clans confederats, los dos comicis son organizats de biais a rebatre melhor las divisions tribalas de la vila. Los comicis son donc organizats per [[curia (Roma antica)|curias]]. Los membres de caduna de las tres tribús (''Ramnes'', ''Tities'' e ''Luceres'') son distribuïts a una curia precisa, cadun dels grops essent divisat en dètz curias.

L’equivalent aristocratic de las assembladas pren la forma d’un conselh municipal dels ancians. Alara que los conselhs de cada clan se compausan dels ancians de las familhas dirigentas del clan, lo conselh municipal se compausa dels ancians apartenent als clans dirigents de la vila, conselh que vendrà lo [[Senat roman|Senat]]. Aquel (segon la legenda) se compausa de 300 ancians (dels ''[[pater familias|patres]]'') venent de caduna de las tres tribús e constituissent los primièrs senators romans<ref name="A6">[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, p.6.</ref>.

Lo pòble e los ancians reconeisson la necessitat d’aver un dirigent politic unic, nomenat lo ''rex''. Lo pòble elegís lo rei alara que los ancians lo conselhan<ref name="A6"/>.

=== Monarquia tardièra (sègle VI) ===

Lo segond periòde, mai ric en eveniments que la primièra, vei lo règne dels tres darrièrs reis legendaris, lo grand espandiment del territòri roman e lo desvelopament de la [[plèba|classa plebeïana]] amb son integracion parciala a l'estructura politica de la vila. E aquel segond periòde vei los sols reis estrangièrs que regnèron sus Roma amb lors successions basadas sus l’ereditat. Los [[Tarquins|tres reis]] [[etruscs]] semilegendaris començon una politica de conquista. Es plan probable que de talas conquistas se faguèron a la fin de la [[Monarquia Romana|Monarquia]]. Se calguèt alara determinar çò que se deguèt far dels pòbles conquerits<ref name="A6"/>.

Lo primièr rei etrusc de Roma, [[Tarquin l'Ancian]], succedís a [[Anc Marci]]. Foguèt suggerit que Roma èra estada envasida pels [[Etruscs]], quitament s'es gaire probable. La vila es situada sus una posicion aisidament de defendre e son espandiment aviat atira las populacions de tota la region. La politica liberala de la vila èra una escasença per un dirigent competent de ganhar lo tròn<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.9-10.</ref>.

==== Apareisson de la classa plebeïana ====
{{Article detalhat|Plèba}}

Mai sovent, los abitants que las vilas foguèron conqueridas i demorèron. Lor vida quotidiana e lor sistèma de govèrn demòran identics, mas lors vilas perdián lor independéncia al respècte de Roma. Pasmens, d'unes venon a Roma. Per prene un estatut economic viable e legal, los nòus arribants devon acceptar una dependéncia al respècte d'una familha [[patrician]]na o del rei (que el meteis es un patrician); venon alara [[clientelisme (Roma)|clients]] d’una familha patriciana. Fin finala, aqueles qu'èran ligats al rei son liberats de lor dependéncia. Aqueles constituisson alara los primièrs [[plèba|plebeïans]]<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, p.7.</ref>.

Alara Roma grandissiá, demandava totjorn mai de soldats per las conquistas. Los non patricians apartenon a la mèma [[curia (Roma antica)|curia]] que lors [[Clientelisme (Roma)|patrons]]. Dins aquel temps, l’armada es organizada sus la basa de las curias, de biais que los individús dependents de familhas deven se batre. Pasmens, quand son desliurats de lor dependéncia, daissan la curia a la qual apartenon lor patron. Alara devon pas mai se batre, mas perdon tot estatut politic o economic<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.7-8.</ref>.

Per far tornar aqueles [[plèba|plebeïans]] dins l’armada, los patricians deguèron far de concessions, que se sap gaire pauc sus la natura d'aquelas. Una de las consequéncias es que los plebeïans an ara lo drech de possedir las lors tèrras. Venguts proprietaris terrians, an ara tot interès a defendre la vila, car se veniá a èsser conquerida, perdrián totas las lors tèrras. Mas pas cap de poder politic lor èran balhats<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, p.8.</ref>. Totes aqueles elements se realizant menèron a la [[Guèrra dels òrdres]] jos la [[Republica Romana|Republica]].

==== Nòva organizacion serviana de l’armada ====

Per far tornar los [[plèba|plebeïans]] dins l’armada, lo rei [[Servi Tulli]] aboliguèt l’ancian sistèma qu'organizava las armadas sus la basa de las [[curia (Roma antica)|curias]] e lo remplaça per un sistèma basat sus la proprietat terrenca. Seguent la nòva organizacion de [[Servi Tulli]], doas novèlas unitats foguèron creadas. L’armada foguèt divisada en [[centuria]]s (''centuriae''). De futuras organizacions novèlas seràn mai eficàcia se basant sus las [[tribú (Roma antica)|tribús]]<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.4-9.</ref>. Las [[centuria]]s s'acampan dins una assemblada nòva nomenada ''comitia centuriata'' ([[comicis centuriats]]). A sa creacion, aquela assemblada dispausa de cap de poder politic o legislatiu. Es simplament utilizada coma punt de reünion de l’armada<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, p.21.</ref>.

=== Dels reis mitologics ===

Lo [[filologia|filològ]] e [[comparatista]] [[Georges Dumézil]] vei dins la succession dels primièrs reis un exemple de las [[foncions tripartitas indoeuropèas]]<ref>{{fr}}[[Georges Dumézil|G. Dumézil]], ''Mythe e Épopée, I. II. & III.'', [[Gallimard]], [[Paris]], [[1995]].</ref>{{,}}<ref>{{fr}}[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.14-16.</ref>: [[Romul e Rème|Romul]] lo fondator e le piós [[Numa Pompili]] exerçan la foncion sobeirana, a l'encòp organizatritz e sacerdotala, [[Tul Ostili]] la foncion guerrièra, [[Anc Marci]] la foncion productritz. A cada sobeiran legendari, se dona una contribucion particulara dins la naissença e la creacion de las institucions romanas e dins lo desvelopament sociopolitic de la ciutat. Dels reis etruscs, [[Tarquin lo Vièlh]] urbaniza Roma, [[Servi Tulli]] organiza la populacion ciutadina e militara e [[Tarquin lo Superb]], per son comportament, precipita l'instauracion de la Republica<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.11-12.</ref>.

{{clr}}

== La Republica romana ==
{{Article detalhat|Republica Romana}}

Lo mot « republica » ven del [[latin]] ''res publica'', que significa « la causa publica ». Governar la ciutat es donc un afar public e collectiu. La devisa de la Republica es ''[[Senatus Populusque Romanus]]'', « lo Senat e lo pòble roman ». Simboliza l'union del [[Senat roman]], ont tenián sesilha a l'origina las [[patrician|familhas patricianas]], e de l'ensems dels [[ciutadanetat romana|ciutadans romans]]; los Romans essent divisats en dos grops, los [[patrician]]s e los [[plèba|plebeïans]]. Aqueles darrièrs son la massa dels artesans e païsans. Vivon fòra de l'organizacion patriciana e onoran pas cap d'aujòl particular. Los patricians son sovent proprietaris de [[latifundi]]s. Apartenon a de celèbras familhas, los ''[[Gens (Roma antica)|gentes]]''. Cada ''gens'' a lo seus cultes coma aquel dels aujòls e las sieunas tradicions. Son patrons d'un nombre mai o mens grand de [[clientelisme (Roma)|clients]] que devon obesissença e recebon en escambi ajuda e assisténcia se cal.

=== Aveiment de la Republica (sègle V e començament del IV) ===

==== Fin dels reis etruscs e instauracion de la Republica ====
[[Fichièr:City of Rome during time of republic.jpg|thumb|left|Vista romantica de Roma, amb lo [[Tibre]], lo [[paret servian]] e lp [[pont Sublicius]], dominada pel [[Capitòli (Roma)|Capitòli]] e lo [[temple de Jupitèr Capitolin|temple]] dedicat a la [[triada capitolina|triada]] de [[Jupitèr (diu)|Jupitèr]], [[Junon]] e [[Minerva (mitologia)|Minerva]].]]

L'istòria dels començaments de la Republica es plan escura: fòra de las descobèrtas arqueologicas, que permeton sonque excepcionalament de contar los eveniments, existís pas de fonts contemporanèas d'aquel periòde. Donc s'escriu l'istòria pas qu'amb de recits istorics que ne donan los quita Romans, recits sovent imprecises, a vegadas contradictòris, ont la legenda e l'escritura de tòca politica se mesclan al sovenir dels eveniments mai ancians. Pasmens, se de segur la tradicion embelís los fachs per donar pas a Roma lo ròtle marrit, s'admet ara que la tradicion romana se basa sus de fachs istorics, quitament s'es plan malaisit e sovent impossible de desmesclar çò vertadièr de çò fals<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.40-41.</ref>.

[[Fichièr:Capitoline Brutus Musei Capitolini MC1183.jpg|right|thumb|upright=0.8|Bust de [[Luci Juni Brut]] als [[Musèus del Capitòli]].]]

Segon las traditions, [[Luci Juni Brut]], lo nebot del darrièr [[Monarquia romana|rei]] [[Tarquin lo Supèrb]], es lo fondator legendari de la [[Republica Romana]], en [[-509|509 AbC]] Tarquin es capvirat, car utiliza los seus poders per instituir una tirania. Aqueles abuses son tan fòrts que lo Senat e lo pòble de Roma veson lo quite concèpte de monarquia coma odiós. Lo [[Senat roman|Senat]] perd lo contraròtle de l'eleccion dels novèls jos la [[Etruscs|dinastia etrusca]] dels [[Tarquins]], e es aquel prejudici a la sobeiranetat del Senat, puslèu qu’una tiraniá intolerabla, que buta los [[patrician]]s, puslèu que tot lo pòble, a sacar lo darrièr rei. [[Tarquin lo Supèrb]] soslèva de vilas [[Etrúria|etruscas]] conta la republica naissenta que los venç. [[Porsenna]], rei [[Etrúria|etrusc]] de [[Clusi]], fa lo sètge de Roma per far tornar al tròn Tarquin, mas renóncia a causa de l’obstinacion dels Romans. Los autors modèrnes tornan suls divèrs eveniments escurs contats pels istoriografs romans, coma l'episòdi de [[Porsenna]]<ref name="EB">[[Encyclopædia Britannica]] 2008, ''Ancient Rome''.</ref>. Fòrça vilas latinas sortisson del jo [[Etrúria|etrusc]] a la fin del sègle VI. Lo tiran se refugia enseguida a [[Tuscul]] ont buta son gendre [[Octavi Mamili]] a la guèrra. Alliat dels [[Latins]], fa lo darrièr combat contra Roma al [[Batalha del lac Regilli|lac Regilli]] ont es vençut, puèi morís d'unes ans mai tard a [[Cumes]] ont fa de son òste, lo tiran [[Aristodemos Malakos|Aristodèma]], son eretièr.

De legendas suggerisson que la Monarquia diferís radicalament de la Republica naissenta. Es mai probable que se faguèt una transicion mai progressiva. Benlèu se faguèt pas un capvirament subte de la Monarquia, mas lo sol cambiament subte foguèt lo remplaçament del rei per una magistratura de dos caps limitada dins lo temps. Los autres cambiaments benlèu se realizèron mai progressivament que la tradicion o suggerís.

==== Guèrras exterioras ====

La [[batalha del lac Regil]], e lo fracàs de [[Porsenna]], marca la fin del règne dels [[Tarquins]] a Roma. En [[-493|493 AbC]], una aliança se faguèt amb la [[Liga latina]]: lo ''[[fœdus Cassianum]]''. Es la fin de la guèrra entre Romans e Latins e plaça Roma a egalitat de poder amb totes los membres de la [[Liga latina]] reünits. Se realiza alara a l'entorn de Roma un barri contra los [[Volscs]] e los [[Eques]] perque Roma se liga tanben als [[Ernics]] en [[-486|486 av. J.-C]]. L'istòria romana del sègle V es marcada per de guèrras contra los [[Volscs]] e los [[Eques]] e tanben a vegadas los [[Sabins]], mas Roma resistís e rebuta los montanhòls, lor fasent de desfachas pesugas e de trèvas mai o mens longas.

Roma e [[Veias]] s'opausan per de motius economics. Mercé a [[Fidenas]], situada en amont de Roma sul un [[ga]] del [[Tibre]], Veias contraròtle la ''[[Via Salaria]]'' e lo trafec de la sal dins la region<ref>[[Jérôme Carcopino|J. Carcopino]], ''Virgile e les origines d'Ostie'', 2{{e}} éd., [[Paris]], [[1968]], pp.416-420.</ref>{{,}}<ref>[[Adalberto Giovannini|A. Giovannini]], ''Le sel e la fortune de Rome'', dans ''Athenaeum'' [[1985]], pp.373-286.</ref>. Una primièra guèrra, privada, es menada pels [[Fabians]], chaplats a la [[batalha del Cremer]]. Enseguida, vèrs [[-435|435 AbC]], Roma pren [[Fidenes]] un primièr còp, que ven una [[colonia (Roma)|colonia romana]], puèi definitivament en [[-425|425 AbC]], annada ont una trèva de 20 ans foguèt decidida. En [[-406|406 AbC]], Roma fa lo sèti de [[Veias]]. La guèrra e lo sètge durèron dètz ans, fins a [[-396|396 AbC]], La vila etrusca tomba dins las mans dels Romans dirigits pel [[dictator (Roma antica)|dictator]] [[Marc Furi Camil|Camil]] en [[-396|396 AbC]]. Aquela guèrra e aquela presa son un eveniment màger dins l'istòria romana: pel primièr còp, los soldats païsans demòran dins l'armada mai d'una annada entièra, sens tornar a çò d'eles per l'ivèrn, e pel primièr còp, en pagament, recebon una sòlda tirada d'un impòst nòu pagat pels proprietaris terrencs, lo ''[[tributum]]''. Lo territòri roman gaireben dobla de talha e Roma pren lo cap de l'aliança eternala entre pars conclusa amb la [[Liga latina]], dominant las autras ciutats. Atal, Roma vengèt tan fòrta que jamai cap d'autra ciutat latina o etrusca  li posquèt pas far ombra<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.47-49.</ref>.

Mas en [[-390|390 AbC]], una òrda gallesa, menada per [[Brennus (sègle IV AbC.)|Brennus]], espotiguèt l'armada romana. Las instàncias religiosas e los objèctes sacrats son meses en seguretat a [[Cerveteri|Caere]], una alida, abans que los Galleses prengan Roma e fagan lo sèti del [[Capitòli (Roma)|Capitòli]], ont los darrièrs defensors resistiguèron. Segon las tradicions, Roma es totalament destruïda e brutlada, sol lo Capitòli es salv (episòdi de las [[las aucas del Capitòli]]). Aquel sac demorèt un traumatisme per la Republica Romana, e, benlèu las tradicions exagèran la realitat<ref>{{fr}}Dominique Briquel, ''La prise de Roma par les Gaulois'', París, PUPS, 2008</ref>. Lo sac de Roma es pas qu'un eveniment minor dins una guèrra opausant los tirans de [[Siracusa]], [[Denís lo vièlh]] al començament del sègle IV, aliats dels [[Galleses]] qu'utilizan benlèu coma mercenaris (segon {{it}} Marta Sordi<ref>{{it }}Marta Sordi; Guerra E Diritto Nel Mondo Greco E Romano; Vita e Pensiero; 2002</ref>) d'[[Etruscs]] de [[Cerveteri|Caere]]), que son visats per l'ataca gallesa, e que demòran de pèrdas gravas pertes coma a Roma<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.64-65.</ref>.

==== Institucions primitivas e luta patriciat/plèba ====

L'endeman de la casuda de la [[Monarquia Romana|monarquia]], lo [[Senat roman|Senat]] e subretot los dos sols magistrats tornan al poder suprème, e passam d'un [[Monarquia|sistèma monarquic]] fins a un [[Oligarquia|sistèma oligarquic]]. Aquel cambiament de govèrn profèita sonque a una minoritat, lo novèl elèit: lo [[patrician|patriciat]]. Fòrça [[plèba|plebeïans]] son fòrça endeutat, e demòran donc la lei del patriciat.

La [[primièra sesilha de la plèba]] se faguèt en [[-495|495 AbC]] e la plèba obten la creacion de la magistratura del [[Tribun de la plèba]] enebit als [[patrician]]s, encargada de defendre son interès. Los tribuns de la plèba son inviolables. Pòdon s'opausar a quina que siá lei prepausada pels autres magistrats: es l’''[[intercessio]]''. Los tribuns de la plèba ganhan de poder pauc a pauc. Per la ''[[Lex Publilia Voleronis]]'', los plebeïans s'organizar pel [[tribú (Roma antica)|tribú]], se fasent politicament independents dels [[patrician]]s<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, p.29.</ref>.

Enseguida, demandan que las leis sián escrichas, mejans lo projècte de la ''[[Lex Terentilia]]'', per que Roma s'estrifa pendent un decenni, fins a qu'una comission extraordinària, los [[decemvirs]], siá establida per redigir de leis escrichas. La [[lei de las Dotze Taulas]] es redigida en dos còps. La segonda comission dels [[decemvirs]] ensaja de mantenir son poder absolut, mas amb la [[segonda sesilha de la plèba]], retirada sul [[Aventin|mont Sacrat]], deguèron demissionar, e la lei es aprovada pel [[assembladas legislativas de la Republica Romana|pòble roman]]. Segon los estudis modèrnes, lo segond decemvirat jamai se seriá acampat<ref name="EB"/>{{,}}<ref>{{en}}[[Olga Tellegen-Couperus]], ''A Short History of Roman Law'', pp.19–20.</ref>. La [[lei de las Dotze Taulas]] constituís lo primièr còs de las leis romanas escrichas. Lor redaccion es l'acte fondator del [[drech roman]], de las [[institucions de la Republica romana]] e del ''[[Mos majorum]]''.

Una seria de leis es enseguida votada, amb que los [[plebiscite]]s promulgats pels [[comicis tributs]] an fòrça de lei jos resèrva que lo Senat las ratifica, lo drech d'apellacion al pòble tornèt, la sacrosantetat e l'inviolabilitat dels tribuns de la plèba son proclamadas: son las ''[[leges Valeriae Horatiae]]'', e tanben la supression de l'interdiccion de [[maridatge en Roma antica|maridatge]] entre [[plèba|plebeïans]] e [[patricians]]: la ''[[lex Canuleia]]''. Lo [[Senat roman|Senat]], per far fàcia a la demanda que lo [[Consul (Roma antica)|consulat]] s'obrís als [[plèba|plebeïans]], prepausa la creacion del [[tribunat militar de poder consulari]], obèrt a totes, e avent gaireben totes los poders del [[Consul (Roma antica)|consulat]], levats aqueles donats a una novèla [[magistrat]]ura [[patrician]]na, la [[Censor roman|censura]]. Al començament, los [[patrician]]s prenon la novèla magistratura, mas pauc a pauc, los [[plèba|plebeïans]] son totjorn mai nombroses a accedir al tribunat militar de poder consulari, que venguèt gaireben sistematic, remplaçant lo [[Consul (Roma antica)|consulat]].

En [[-376|376 AbC]], una seriá de leis foguèt prepausada per melhorar la situacion de la [[plèba]] a Roma. S'agís de leis politicas, economicas e socialas, per tòca de partejar lo poder suprèma entre [[plèba|plebeïans]] e [[patrician]]s, de lutar contra la presa pels patricians de las tèrras recentament annexadas a l'entorn de Roma (''[[ager publicus]]''), e a sostar la plèba qu'es aclapada per los deutes: las mesuras prepausadas son lo restabliment del [[Consul (Roma antica)|consulat]], amb obligatòriament un elegit [[plèba|plebeïan]] dins los dos consuls, l'interdiccion d’ocupar mai de 500 ''[[juger]]s'' sus l’''[[ager publicus]]'' e la deduccion del capital dels interèsses ja pagats e l'escalonament del remborsament dels deutes sus tres ans, e tanben la supression del ''[[nexum]]''. Las tres leis, unidas en una sola pel vòte, son aprovadas. Lo [[consul plebeïan|consulat plebeïan]] obrís implicitament l'accès a la [[dictator (Roma antica)|dictatura]] e a la [[censor roman|censura]]. Pendent tot aquel periòde, la Republica romana enfrenta fòrça enemics, e es de contunh en guèrra contra de pòbles [[italics]], avent sovent recors a l'eleccion d'un [[Dictator (Roma antica)|dictator]] per enfrentar la menaças exterioras, e es mai d'un còp pròcha de la catastròfa, coma amb lo [[sac de Roma (-390)|sac de Roma]] en [[-390|390 AbC]]

=== Conquista d'Itàlia (sègle IV e començament del III) ===

Lo sègle IV marca un cambiament màger dins l'istòria de Roma, perque se realizan las basas de l'espandiment del territòri roman fins en [[Campània]], malgrat la resisténcia fòrta dels montanhòls [[samnits]]. Los istorians contemporanèus identifican mai d'un factor qu'explican los cambiaments: lo traumatisme de las invasions gallesas e las dificultats que seguèron amb los mejancièrs, semblan aver persuadits los Romans d'acceptar pas mai las menaças e de començar un espandiment qu'a vegadads se pòt qualificar d'« imperialisme defensiu ».

==== Guèrra dels òrdres ====
{{Article detalhat|Guèrra dels òrdres}}

Lo periòde que seguís lo vòte de las [[leis liciniosexcianas]] vei l’emergéncia de tendéncias alarmantas, coma l'aprochament de contunh dels tribuns e dels senators. Al mitan del sègle IV, lo [[concili plebeïan]] ratifica la ''[[Lex Ovinia]]'' que permet als censors de decidir de l'intrada de quin que siá magistrat nòu elegit al Senat. Los [[plèba|plebeïans]] avent ja fòrça magistraturas, lor nombre al Senat podava aumentar lèu. L'aprochament entre los tribuns e lo Senat facilita la creacion d’una novèla aristocracia plebeïana. Aquela novèla aristocracia fondentse lèu dins l’anciana aristocracia patriciana, creant una aristocracia combinada.<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.43-48.</ref>.

En [[-287|287 AbC]], los [[tresena sesilha de la plèbe|plebeïans fan secession]]. Per acabar amb aquela novèla sedicion, [[Lex Hortensia|leis hortensianas]] son adoptadas, que donan fòrça de lei a la resolucions de l’assemblada de la plèba ([[plebiscite]]s) sens ratificacion del Senat. La significacion fondamentala d'aquela lei dins los fachs es qu'empacha los patricians tota possibilitat de s’opausar als plebeïans, aquò dona que los senators plebeïans an alara los meteisses dreches que los senators patricians. En consequéncia, lo contraròtle de l’Estat se fa pas mai per la democracia, mas per aquela novèla aristocracia « [[patrician|patricio]]-[[plèba|plebeïana]] »<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.51-53.</ref>.

==== Una armada de ciutadans ====
{{Article detalhat|Armada romana}}
[[Fichièr:Centurion 2 Boulogne Luc Viatour.jpg|thumb|upright=0.8|[[Centurion]] dins una reconstitucion istorica.]]

Sols los ciutadan proprietaris an lo dever de se batre per la Republica. Los mai rics combatan dins la cavaleriá (''[[equites]]''), los autres son fantassins (''[[pedites]]''). Après las reformas de [[Marc Furi Camil|Camil]], forman de [[legion romana|legions]] d'unes {{nobr|4 500}} òmes, compausadas d' ''[[hastati]]'', los ciutadans joves (''iuniores'') plan entraïnats en primièra ligna, de ''[[principes]]'', tanben ''iuniores'', mas mai experimentats, en segonda linha, e de ''[[triarii]]'', los ''seniores'', que forman la linha darrièra e la resèrva. Los mai paures combatan coma [[Velites]]. Existisson tanben de [[tropas auxiliaras]] compausadas de soldats gausissent pas de la [[ciutadanetat romana]] qu'ajudan la legions. I a dins la [[legion romana|legion]] una disciplina rigorosa.
 
==== Istòria de la conquista ====
{{Article detalhat|Conquista romana d'Itàlia}}

En [[-390|390 AbC]], Roma es pres pels [[galleses]] e patiguèt de son [[Sac de Roma (-390)|primièr sac]]. Pels romans es una catastròfa nacionala. La ciutat met de temps a se reviscolar. Après de disputas amb los vesins, coma los [[etruscs]] de [[Tarquínia]] vençuts e de vilas latinas rebèlas, e après aver enfrentat de nòus raids galleses, Roma comença la conquista d'[[Itàlia]].

Roma capitèt a calmar las divisions socialas e podèt prepausar un modèl politic atractiu per las aristocracias de las autras ciutats [[mediterranèa]]s. La diplomacia ten dins la conquista romana un ròtle sovent negligit al benefici dels aspècte sonque militars. La ''deditio'' de [[Capoa]] en [[-343|343 AbC]] n'es un dels exemple melhor: per profeitar de la proteccion romana, la ciutat campaniana de [[Capoa]] se liura completament a Roma que vei sa zona d'accion tradicionala subte espandida a la rica region qu'es [[Campània]]<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, p.68.</ref>{{,}}<ref>[[François Hinard|F. Hinard]], ''Histoire romaine'', [[Paris]], [[2000]], p.260 e suivants.</ref>. L'interpenetracion dels eleits es tan granda que se dich a vegada « estat romanocampanian »<ref>[[François Hinard|F. Hinard]], {{opcit}}, pp.266-267.</ref>, atal un mecanisme essencial de las conquistas de venir se realizèt: Roma s'apièja sus las aristocracias localas, o sus una partida dels aristocrats, per espandre son territòri, en cambi ofrís a aqueles aristocratas l'estabilitat politica e l'insercion valorizanta dins un ensems mai vast, l'accès a un escalon superior. Atal, pendent la [[Primièra Guèrra Samnita]], los Romans intervenon, en [[-343|343 AbC]], per aparar la [[Capoa]] dels [[Samnits]]. Los [[Samnits]] son vençuts en [[-341|341 AbC]], mas Roma pòt pas gausir del succès e deu far retirada a cause de la revòlta dels [[Latins]], que menaçan dirèctament Roma.

Seguisson las [[guèrras latinas]], qu'opausan Roma a la [[Liga latina]], en partida tot a l'entorn del territòri roman. Un ensag dels pòbles latins de prene lor independéncia de Roma es la causa màger de la guèrra. La desfacha dels [[Latins]] vei la dissolucion de la [[Liga latina]] e l'incorporacion dels territòris dins l'esfèra d'influéncia romana. A l'escasença los Latins obtenon de dreches parcials e diferents nivèls de [[ciutadanetat romana|ciutadanetat]] e lors vilas son transformadas, o en [[municipe]]s, o en [[Colonia (Roma)|colonias romanas]]. Entre [[-336|336]] e [[-327|327 AbC]], Roma s'impausa mai al sud d'Itàlia e en [[Campània]], e estabiliza los territòris novèlament conquerits.

La fondacion romana de [[Fregellae]] al tèrme samnit e de gravas tensions a [[Nàpols]] provòcan una reaccion ostila subte dels [[Samnits]]. Lo conflicte durèt près de 40 ans. Los Romans ganhan las primièras batalhas, mas après los ans de guèrras frontalièras, los consuls romans decidisson, en [[-321|321 AbC]], de portar la guèrra en territòri samnit, iniciativa que s'acaba per la captura umilianta de doas legions pel samnit [[Cai Ponti]] a la [[batalha de las Forcas Caudinas]]. Las ostilitats s'acaban en [[-316|316 AbC]] e la trèva es al benefici dels Samnits, qu'obtenon dels Romans la cession de la [[colonia (Roma)|colonia romana]] de [[Fregellae]]. Las ostilitats tornan en [[-314|314 AbC]], e Roma venç una vasta coalicion amassant los [[Samnits]], los [[Etruscs]], los [[Ombrians]], los [[Marses (Itàlia)|Marses]], los [[Ernics]], los [[Pelinhians]] e los [[Messaps|Salentins]]. En [[-304|304 AbC]], los [[Marses (Itàlia)|Marses]], los [[Pelinhians]], los [[Marrucins]] e los [[Volscs]] son a lor torn espotits e someses. Los [[Eques]], vençuts per una campanha subte, son annexats. En [[-295|295 AbC]], los [[Samnits]] capitèron a far intrar una armada en Itàlia del Nòrd, secondats pels aliats [[etruscs]] e [[ombrians]], que son en guèrra contra Roma dempuèi [[-302|302 AbC]]. De mai, fan benefici de la preséncia dels [[galleses]] que dempuèi [[-299|299 AbC]] intran de contunh en Itàlia del Nòrd. Los Romans espotisson aquela coalicion e lo territòri samnit es envasit: capitulan en [[-290|290 AbC]], Roma asservís lors vilas e annexa lor territòri.

[[Fichièr:Pyrrhus route.jpg|thumb|upright=1|Campanhas de [[Pirrus Ièr|Pirrus I{{èr}}]] d'[[Epir]].]]

Roma sortís de las [[Guèrras Samnitas]] mestressa d’Itàlia centrala e es en contacte dirècte amb las ciutats grègas que bòrdan las còstas sud de la peninsula e que contraròtlan una partida del comèrci mediterranèu. [[Tarent]] demanda ajuda al jove rei d'[[Epir]], [[Pirrus Ièr|Pirrus I{{èr}}]], per ralentir la progression romana. En [[-280|280 AbC]] [[Guèrra de Pirrus en Itàlia|Pirrus debarca en Itàlia]] e venç los Romans. Las populacions encara independentas del [[Bruttium]] (Calàbria) e de [[Basilicate]] (Lucània) se ligan a Pirrus, seguidas dels [[Samnits]], e lo jove rei emporta encara una « [[victòria a la Pirrus]] ». Dins las campanhas d'Itàlia, Pirrus balha son ajuda als Sicilians contra Cartage. Roma se liga a [[Cartage]], per protegir la Sicília visada per Pirrus. L'avançada de Pirrus es folzejant. Pasmens, Pirrus deu abandonar Sicília per d'autres afars en Itàlia miègjornala. En [[-275|275 AbC]], los Romans vençon fin finala Pirrus, que daissa Itàlia e torna a Epir, daissant una garnison a [[Tarent]].

Los [[Sallentins]] e los [[Picenians]] son a lor torn someses. En [[-265|265]] e [[-264|264 AbC]], Roma pren e destruit la ciutat etrusca de [[Orvieto|Volsinii]] e las darrièras [[Etrúria|vilas etruscas]] independentas al sud de l'[[Arno (fluvi)|Arno]] son ligats a la Republica romana.

==== Economia, societat e organizacion d'Itàlia ====

A l'epòca, la Republica romana domina ara una granda partida d'Itàlia e permet a la peninsula de s'estabilizar e de prosperar pel primièr còp dins son istòria, l'[[economia romana]] e italiana es florissenta. A la quita Roma, las [[Institucions de la Republica romana|institucions]] se consolidan e se diversifican, la [[guèrra dels òrdres]] s'acaba, e l'Estat se dona un sol e unic mèstre del poder: lo [[Senat roman|Senat]]<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.94-98.</ref>.

[[Fichièr:Magna Grecia 280aC.jpg|thumb|upright=0.8|La [[Granda Grècia]] ~ [[-280|280 AbC]]]]

[[Tarent]] casuda en [[-272|272 AbC]], totas las tèrras de la peninsula italiana situadas al sud del fluvi [[Arno (fluvi)|Arno]] son jos dominacion mai o mens dirècta de Roma. D'entre totes lo pòbles e vilas, pas cap capitèt a s'opausar longtemps a l'avançada romana, pas cap de coalicion pro fòrta capitèt a se formar per resistir a las fòrças romanas, car totes aqueles pòbles e vilas èran desunits en temps de patz. Roma balha a l'Itàlia una estabilitat al començament del sègle III, a la mèma epòca ont las institucions de la Republica s'estabilizan tanben<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, p.99.</ref>.

Totas las populacions e ciutats italianas èra divisadas abans que Roma s'impause, e que capite a manténer de diferéncias entre cadun, tractant amb cada vila e pòble, jos de condicions diferentas e per d'estatuts diferents. De tota l'Itàlia centrala e miègjornala, demòra pas mai que « los Romans, los Latins e los aliats italians », los sols a èsser d'òmes liures dins la comunautat romana. S'agís donc de Roma e dels pòbles o ciutats que foguèron totalament integrats, dels territòris miègintegrats, e dels aliats de Roma, al començament per d'aliança entre parelhs que venon lèu lèu de pactes dominats per Roma<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.99-100.</ref>.

Existís dos tipes de [[ciutadanetat romana]]: los ciutadans de plan drech que gausisson donc de totes los dreches e de totes los devers, es a dire coma lo drech de votar e d'èsser elegit, de proprietat, de recebre una sòlda dins l'armada e tanben lo dever de servir jos las armas e de pagar d'impòstes ; e aqueles qu'an los mèmes dreches e devers levat aquel de votar e de poder èsser elegit magistrat. Una partida dels ancians [[Latins]] que formavan la [[Liga latina]] es incorporada a Roma amb la ciutadanetat. Roma, ensems amb los Latins, fondèt de fòrça colonias latinas dins de luòcs estrategics del territòri roman. Aquel sistèma de colonia latina, ont los colons son pas de ciutadans romans, mas an unes dreches dins la colonia gaireben independenta de Roma, durèt longtemps, essent al benefici de Roma e dels colons. Fin finala, los aliats son en bas de l'estructura administrativa romana. Son mai sovent ligats a Roma per una aliança inegala, e per totes, los aliats devon balhar a Roma un nombre de tropas e de provisions militaras, sens que Roma los deu pagar, ce qui sosta los ciutadans romans<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.101-103.</ref>.

Atal, Roma podèt crear a l'entorn d'aquelas, una mosaïca d'estatuts, un equilibre e subretot una prosperitat qu'Itàlia aviá pas jamai coneguda, amagant en partida las inegalitats al dedins de l'organizacion romana<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.99-103.</ref>.

==== Institucions politicas ====
{{Article detalhat|Institucions de la Republica romana}}

[[File:Organigramme république romaine.png|thumb|left|upright=1.5|Foncionament teoric de la Republica romana a l'entorn del sègles III e II AbC]]

Alara qu'al començament de la Republica èran los [[Consul (Roma antica)|consuls]] que tenon lo poder, pauc a pauc lo Senat emergís e s'impausa dins las institucions romanas. L'assemblada ven permanenta e assegura son autoritat suls magistrats romans a la fin del sègle IV, passant d'un conselh dels ancians cap a un organ màger del poder que los magistrats son los subordonats. Lo Senat roman s'ocupa subretot de la politica estrangièra. Alara que son ròtle dins los conflictes armats se limita teoricament a aquel de conselhièr, lo Senat acaba per supervisar aqueles conflictes. Lo Senat gerís tanben l’administracion civila al dedins de la vila. Alara que lo Senat pòt influenciar la promulgacion de leis, oficialament escriu pas aquelas leis. Las assembladas legislativas, que son consideradas coma l'incarnacion del pòble de Roma, fan las leis domesticas que govèrnan lo pòble. Lo Senat promulga de decrets nomenats ''[[senatus consultum]]''. Oficialament, s’agís de "conselhs" donats als magistrats, alara qu'en practica, aqueles decrets son sovent realizats<ref name="Pol">{{PolHis}}, VI.</ref>{{,}}<ref>[[Robert Byrd|R. Byrd]], ''The Senate of the Roman Republic'', [[1995]], p.44.</ref>.

Pendent tota la Republica, los [[ciutadanetat romana|ciutadans]] son repartits en [[centuria]]s per tòca militara, e en [[tribú (Roma antica)|tribús]] per tòca civila. Cadun dels dos grops s'acampa per tòca legislativa, electorala e judiciària. Los [[comicis centuriats]] son organizadas d’un biais fòrça aristocratic. Segon aquela organizacion, las classas mai nautas contraròtlan las centurias que cal per obtenir la majoritat a cade vòte. Selas, los comicis centuriats pòdon elegir los consuls, prestors e censors, declarar una guèrra ofensiva, o encara validar lo cens. Los [[comicis tributs]] elegisson los [[questor (Roma)|questors]], los [[edil (Roma antica)|edils curuls]] e los [[tribun militari|tribuns militars]]. Tenon tanben lo poder d’instruire de cases judiciaris. Lo [[concili plebeïan]] representa pas tot lo pòble, car los patricians ne son excluses. Lo concili plebeïan elegit los seus representants ([[tribun de la plèba|tribuns de la plèba]] e [[edil (Roma antica)|edils plebeïans]], considerats coma de magistrats). En efièch, lo concili plebeïan es l’assemblada de las tribús plebeïanas alara que los comiiss tributs son l’assemblada de las tribús « [[patrician|patricio]]-[[plèba|plebeïanas]] »<ref name="Cic">[[Cicéron]], ''De la République'', II, {{lire en ligne|lien=http://remacle.org/bloodwolf/orateurs/republique2.htm}}.</ref>{{,}}<ref name="Pol"/>{{,}}<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.196&257-259.</ref>{{,}}<ref>[[Lily Ross Taylor|L.R. Taylor]], ''Roman Voting Assemblies : From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar'', [[1966]], pp.3-7&63.</ref>.

Las magistraturas son electivas e annadièras, levat la [[censor roman|censura]] e la [[dictator (Roma antica)|dictatura]]. Totes los magistrats an un naut reng de poder. Los [[dictator (Roma antica)|dictators]] possedisson mai de poders que quin que siá autre magistrat, seguit dels [[Consul (Roma antica)|consuls]] e dels [[prestor]]s, magistrats ordinaris. Cada magistrat pòt sonque blocar per son ''[[veto]]'' una accion presa per un magistrat de reng egal o inferior al seu. En consequéncia, pas cap de magistrat pòt s’opausar per son ''veto'' a las decisions del Senat o de las assembladas. Coma los [[tribun de la plèba|tribuns de la plèba]] e los [[edil (Roma antica)|edils plebeïans]] son pas vertadièrament de magistrats, son pas concernits per la reparticion dels « poders màgers ». En general, son alara de magistrats independents dels autres. Lors actes pòdon pas èsser blocats pel ''veto'' dels [[Consul (Roma antica)|consuls]]. Se un magistrat, una assemblada o lo Senat se conforman pas als òrdres d’un tribun, aquel, utilizant de l’''[[intercessio]]'', poiriá blocar aquela accion particulara. Cada magistrat republican a de poders (''[[potestas]]''), que comprenon l’''[[imperium]]'', la ''[[coercitio]]'' e l’''[[auspicia]]'' (poders religioses). Aqueles poders son equilibrats per de constrenchas constitucionalas, inclusissent la collegialitat (''[[collega]]''), lo drech dels ciutadans de n'apelar al pòble (''[[provocatio]]'') e una division constitucionala dels poders (''[[provincia]]''). Sol lo pòble de Roma ([[plèba|plebeïans]] e [[patrician]]s) a lo drech de conferir aqueles poders a un magistrat<ref name="Cic"/>{{,}}<ref name="Pol"/>{{,}}<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.151&196.</ref>{{,}}<ref>[[Andrew Lintott|A. Lintott]], ''The Constitution of the Roman Republic'', [[1999]], pp.95-113.</ref>{{,}}<ref>[[Robert Byrd|R. Byrd]], {{opcit}}, p.20.</ref>.

=== Conquista de la Mediterranèa (sègle III e II) ===

==== Conquista de l'Occident mediterranèu ====
{{Article detalhat|Guèrras Punicas|Annibal Barca|Guèrras d'Illíria|Guèrra de Numança}}
[[Fichièr:CarthageMap.png|thumb|upright=1|La [[Cartage|Republica de Cartage]] abans [[Primièra Guèrra Punica]].]]

A partir de [[-264|264 AbC]] comença lo grand afrontament contra [[Cartage]] que marca un cambiament dins l'istòria de Roma. Cartage, anciana colonia feniciana desvolopèt d'en primièr d'establiments de comèrci, puèi de demorança e de colonias dins tota la [[Mediterranèa]] occidentala coma a l'oèst de [[Sicília]]. Roma se mesfisa de las ambicions cartaginesas en Sicília. Es la causa de la [[Primièra Guèrra Punica]] que dura près de vint e cinc ans. Los Cartagineses prenon d'en primièr la vila de [[Messina]], presa de nòu per suspresa pels Romans, provòca lo començament de la guèrra. Seguisson vint ans de guèrras, las primièras victòrias son romanas, mas los Cartagineses capitan a arrestar l'avançada romana. Fin finala, Roma pren lo contraròtle de las mars e la victòria navala al larg de las [[illas Egadas]] obliga [[Cartage]] a signar una patz umilianta. Abandona [[Sicília]], puèi [[Corsega Sardenha|Sardenha e Corsega]] mai tard, e paga un fòrt tribut.

[[Fichièr:Second Punic War full-fr.svg|upright=1|thumb|Campanhas de la [[Segonda Guèrra Punica]].]]

Après la [[Primièra Guèrra Punica]], Roma s'espandís en [[Illíria]], après aver vençut los [[Ligurs]], los [[Insubres]] e fa de la [[Gàllia Cisalpina]] una [[província romana]]. De son costat, [[Cartage]] comença la conquista de l'[[Ispània]]. Aquel espandiment inquieta Roma que mòstra son ostilitat en [[-219|219 AbC]]. Mas la Republica se trapa en fàcia d'[[Annibal Barca|Annibal]], un adversari redotable, un òme politic e militar de tria. [[Annibal Barca|Annibal]] ganha dins lo nòrd d'Itàlia una seriá de victòrias e avança cap al sud passant los [[Apennins]]. Alà, aclapa per dos còps, a [[Batalha del lac Trasimèn|Trasimèn]] e a [[Batalha de Canas|Canas]], las armadas romanas. Las vilas ligadas a Roma dins lo sud d'Itàlia (mas sonque dins lo sud) se ligan a [[Annibal Barca|Annibal]]. S'installa a [[Capoa]]. Roma refusa de clinar, empòrta de victòrias, a [[Nola]], [[sètge de Siracusa (215 AbC)|Siracusa]] amb [[Marc Claudi Marcèl (consul en -222)|Claudi Marcèi]], puèi en [[Ispània]] e fin finala [[Africa (província romana)|Africa]] jol cap de [[Scipion l'African]]. Fin finala ganha sus [[Annibal Barca|Annibal]] en [[-202|202 AbC]] dins la [[Batalha de Zama|plana de Zama]], atal s'acaba la [[Segonda Guèrra Punica]]. Los vençuts, qu'i pèrdon lors possessions exterioras devon pagar un tribut enòrme a Roma que ven la primièra poténcia de Mediterranèa occidentala en [[-202|202 AbC]]. D'entre las rasons del succès roman, se pòt citar lo refús de la classa politica romana de s'admetre jamai vençuda, quitament se se divisa sus l'estrategia de prene, ofensiva o defensiva; la capacitat de recrutament roman, comblant de contunh las pèrdas, al prètz d'una pression aganidoira sus seus aliats; la mestresa maritima, e la fidelitat dels pòbles aliats a l'entorn de Roma d'un glacís protector e de gaireben totes los pòrts del sud d'Itàlia.

[[Cartage]] es fin finala destruida en [[-146|146 AbC]], al final de la [[Tresena Guèrra Punica]] (149-146). Malgrat fòrça revòltas, [[Ispània]] demòra romana. L'oèst mediterranèu es donc jos la dominacion romana al sègle II, sola la futura [[Gàllia Transalpina]] es pas encara romana, mas ven una [[província romana|província de la Republica romana]] en [[-121|121 AbC]], acabant la conquista de totas las tèrras costièras d'aquel costat Mediterranèu.

==== Dominacion sus l'Orient mediterranèu ====
{{Article detalhat|Guèrras de Macedònia}}

Pendent la [[Segonda Guèrra Punica]], [[Felip V de Macedònia]] s'aliga a [[Annibal Barca]]. La guèrra s'acaba de biais indecís en [[-205|205 AbC]] e per un partatge entre Roma e [[Reialme de Macedònia|Macedònia]] d'un territòri menor lo long del litoral de l’[[Mar Adriatica|Adriatica]] per « combatre la piratariá », l’[[Illíria]]. En [[-201|201 AbC]], la [[segonda Guèrra macedoniana]] es provocada per Roma, amb l’ajuda de gaireben tot lo mond grèc. Es un conflicte indecís fins a la victòria romana a la [[Batalha de Cinoscefals (197 AbC)|batalha de Cinocefals]] en [[-197|197 AbC]] En [[-194|194 AbC]], Roma declara la Grècia « liura » e se retira completament dels [[Balcans]]. La [[Liga etoliana]] es pauc satisfacha dels territòris que Roma lor daissèt e « invitan » [[Antioquos III]] de l’[[Seleucids|Empèri seleucid]] a los ajudar per liberar Grècia de l’« opression romana ». Roma respond en caçant los [[Seleucids]] de Grècia e lor infligent de desfachas en [[Anatolia|Asia Menora]], obligant [[Antioquos III|Antioquos]] a signar lo [[Patz d'Apamèa|tractat d’Apamèa]] en [[-188|AbC]].

Après la mòrt de [[Felip V de Macedònia]] en [[-179|AbC]], son filh, [[Persèu de Macedònia|Persèu]] provòca la [[tresena Guèrra macedoniana]]. D'en primièr, las fòrças romanas an de dificultats contra las fòrças macedonianas, mas en [[-168|168 AbC]], los Romans espotisson lors adversaris a [[batalha de Pidna|Pidna]]. Macedònia es divisada en quatre republicas dirigidas per de monacas que Roma comanda. Roma espotís completament una rebellion macedoniana e demòra dins la region, formant la [[província romana]] de [[Macedònia (província romana)|Macedònia]], establissent un poder roman permanent sus la peninsula grèga. Entre [[-149|149]] e [[-146|146 AbC]], la liga aqueana tanben se revòlta: victòria romana, pilhatge e destruccion de [[Corint]]. En [[-133|133 AbC]], lo [[Pergama|reialme de Pergama]] escai en eretatge a Roma. Dona naissença a la [[Asia (província romana)|província d'Asia]].

==== Roma e l'Itàlia al sègle II  ====

En [[-287|287 AbC]], la [[guèrra dels òrdres]] s'acabèt per la [[Lex Hortensia|leis ortensianas]], resolvent un dels grands problèmas dels començament de la Republica. Mas pas cap de cambiament politic se faguèt entre [[-287|287]] e [[-133|133 AbC]]. Las leis criticas d'aquel periòde son ratificada de contunh pel [[Senat roman|Senat]]. La fin del sègle II AbC vei un agravacion dels problèmas financièrs per fòrça plebeïans. En efièch, las longas campanhas militaras alunhan fòrça ciutadans de l'ostal per se batre, sens que pòscan s’ocupar de lors tèrras, daissadas a l’abandon. Los pichons bordièrs fan quincanèla e convergisson cap a Roma, grossissent los rengs de las assembladas popularas, ont lor estatut economic lor permet, per fòrça d'aqueles, de votar pel candidat que lor promet lo melhor avenidor. Una novèla cultura de dependéncia apareis que favorizarà los menaires mai popularas<ref>[[Frank Frost Abbott|F.F. Abbott]], {{opcit}}, pp.65-80.</ref>.

[[Fichièr:The Growth of Roman Power in Italy.jpg|thumb|upright=1|Itàlia del sègle II, una mosaïca d'estatuts.]]

Pendent la [[segonda Guèrra Punica]], levat qualques defeccions dins lo Sud, los territòris latins e aliats de Roma demòran fidèls a la Republica, e contribuisson plan a l'esfòrç de guèrra, que siá en òmes o en material. Mas, la [[ciutadanetat romana]] es fòrça pauc estenduda e los rancòrs e rason de revòlta s'acumulan contra lo poder central de Roma, cèc. L'organizacion generala d'Itàlia cambièt gaire dempuèi près de dos sègles, alara que lo territòri roman s'espandís ara sus una granda partida del bacin mediterranèu. Aquel blocatge provòca una guèrra civila terribla al començament del sègle I AbC, coneguda jol nom de « [[Guèrra sociala (Roma)|guèrra sociala]] », entre los Romans e lors aliats<ref name="MCG137">[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, p.137.</ref>.

La Republica se trapa sola al cap de tot una partida del bacin mediterranèu ont los territòris son rics. La presa de [[Grècia romana|Grècia]] e d'una partida d'[[Asia (província romana)|Asia]] aumenta l'intrada de riquesas dins tota la Republica. Lo nombre d'[[esclavatge dins la Roma antica|esclaus]] es multiplicat e lors bens aquerits per Roma. L'apòrt financièr consecutiu de totas aquelas guèrras e territòris absorbits es fòrt grand. L'esclavatge ven lo motor de la [[societat romana]] après la [[Segonda Guèrra Punica]], quand los rics Romans començon a crear de grandas proprietats ([[Latifundi]]s) dins las províncias conqueridas<ref name="MCG141">[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.141-145.</ref>.

Roma al cap d'Itàlia e subretot de las ciutats de la [[Granda Grècia]] après la [[Segonda Guèrra Punica]], renforça son ellenisme. Lo [[grèc]] ancian es vengut lenga segonda, fòrça utilizada dins lo comèrci, una lenga de cultura tanben. Los Romans mai rics envian lors enfants dins las escòlas grègas. La presa de la [[Grècia romana]] en [[-146|146 AbC]] enfortís encara lo fenomèn. L'art grèc coneis un reviscòl vertadièr al mitan del sègle II, e son influéncia sus l'art italic es considerable. La prigonda ellenizacion de l'art roman es desirada per lo país dominator<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.146-148.</ref>.

=== Crisis de la Republica (fin del sègle II e sègle I) ===

La fin de la Republica es marcada per fòrça [[guèrras civilas romanas|guèrras civilas]] e exterioras qu'an d'incidéncias considerablas sus l'[[economia romana|economia]] e la [[societat romana]]. Las institucions politicas republicanas son pauc a pauc voidadas de lor contenguts al benefici dels generals al cap d'armadas de veterans que lor son vodadas.

==== Guèrras civilas e fin de la Republica ====

La guèrra benefícia subretot als rics. Los rengs dels ciutadans pichons proprietaris merman, subretot pendent la [[Segonda Guèrra Punica]]. I a donc mens d'agricultors. Las campanhas se cobrisson de grandas pasturas. Lo blat importat de [[Sicília (província romana)|Sicília]] fa concurréncia a aquel dels pichons productors latins que, roïnats, vendon las tèrras bon mercat als grands proprietaris e van a Roma rejónher la [[plèba]] urbana. Las grandas familhas crèan atal de domenis immenses, los latifundis, ont son installats des païsans non proprietaris, los colons, e fòrça [[Esclavatge dins la Roma antica|esclaus]]. Forman la ''[[nobilitas]]'', la noblesa qu'acapara las magistraturas e emplís lo Senat. A costat d'aquela noblesa fonzièra, apareis una classa novèla d'òmes d'afars que venon rics dins lo comèrci, la banca e lo crèdit. Lor riquesa lor permet de tenir una plaça importanta dins l'òrdre dels [[Cavalièr roman|cavalièrs]]. La noblesa e los cavalièrs s'acòrdan per espleitar l'empèri naissent qu'es divisat en províncias. Òmes d'afars e magistrats eissits de la noblesa venon rics en las pilhant sovent de biais sistematic<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.152-153.</ref>.

Al contrari, en vila, lo caumatge creis, la man d’òbra salariada es concurrenciada per la massa dels esclaus balhats per las conquistas. Roma ven una vila bigarrada amassant, a costat dels ciutadans romans, d'[[Italics]], de [[Grècia antica|Grècs]], d'[[Afranquits]] venent de pertot. Aquela fola dona una agitacion de contunh dins la ciutat. A partir de [[-133|133 AbC]], las tensions se multiplican entre los rics e paures, mai qu'un luxe fins a l'otrança, apareis a Roma. Alara un ensag de reforma se dessenha amb los [[Grècs]], eissits d'una granda familha nòbla. Pensan a far una [[reforma agrària]] per resòlvre lo problèma de la [[plèba]], mas los dos fraires son chaplats un après l'autre, e las reformas abandonadas<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.153-158.</ref>.

[[Fichièr:Marius Glyptothek Munich 319.jpg|thumb|left|upright=0.5|[[Cai Mari]]<br />([[-157|157]] - [[-86|86 AbC]]).]]

De [[germans]] envasisson [[Gàllia]] e espotisson mai d'un còp las [[armada romana|armadas romanas]]. Una [[Reforma marianica|reforma militara prigonda]] es començada, admetent, dins los rengs de l'armada, los proletaris, es a dire los ciutadans non proprietaris, qu'avián pas, fins ara, accès a las [[legion romana|legions]]. Una armada de paures e de non ciutadans remplaça las armadas de ciutadans proprietaris terrencs, mas es una armada de mestièr, prèsta a se vodar al caòs e li obrir la via del poder, encara mai s'aquel es generós. La novèla armada permet a Roma e a [[Cai Mari]] de trionfar fàcia a doas menaças<ref name="MCG159-160">[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.159-160.</ref>.

[[Fichièr:Sulla Glyptothek Munich 309.jpg|thumb|upright=0.5|[[Silla]]<br />([[-138|138]] - [[-78|78 AbC]]).]]

Après los [[Gracs]], ven lo temps dels ambicioses que lutan pel poder. Mercé a la [[Reforma marianica|reforma militara]] e a sas victòrias en [[Guèrra de Jugurta|Africa]] e en [[Guèrra de las Cimbras|Gàllia]], [[Cai Mari]] domina la vida politica, associant los caps del partit popular a son poder. En [[-91|91 AbC]], comença la [[Guèrra sociala (Roma)|guèrra sociala]], qu'opausa lo Senat e los Italians, qu'ensajan d'obtenir la [[ciutadanetat romana]]. En efièch, aqueles, alara que fan partida dempuèi longtemps de la Republica e donat d'importants contingents militars a l'[[armada romana]], an gaireben totes pas aquerits l'estatut de ciutadans e son totjorn considerats coma de subjèctes. Roma capita a apasimar la rebellion en balhant lo drech de ciutat als aliats que s'èran pas revoltats e enseguida a totes aqueles que depausaràn las armas. Enseguida [[Silla]] capita a véncer las darrièras ciutats irreductiblas. Après la guèrra sociala, los Italians obtenon donc lo drech a la ciutadanetat romana e Itàlia es unificada jos un sol estatut juridic. Mas los problèmas demòran. Las institucions republicanas arriban pas a foncionar normalament. Los [[Cavalièr roman|cavalièrs]] e la ''[[nobilitas]]'' s'afrontan per l'espleitacion de las [[província romana|províncias]]. Seguisson las guèrras civilas entre Silla e Mari, que massacrant lors opausants dins las carrièras de Roma, e acabant per la [[dictator (Roma antica)|dictatura]] de [[Silla]], que fa d'importantas reformas politicas, enforçant lo poder dels aristocratas e mermant aquel dels [[tribun de la plèba|tribuns de la plèba]]. Se retira enseguida de la vida politica<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.162-168.</ref>.

Mas lèu de nòvas revòltas provòcan d'autras expedicions militaras afavorisent atal l'emergéncia de nòus generals venceires que se disputan lo poder. [[Pompèu lo Grand|Pompèu]] e [[Marc Licini Cras]] fan fàcia a la rebellions e als enemics de Roma, amb succès. [[Pompèu lo Grand|Pompèu]] s'aliga alara a [[Marc Licini Cras]] e a [[Juli Cesar]] en plan vam politic. Los tres òmes se partejan lo poder e forman lo [[primièr triumvirat]]. De [[-58|58]] a [[-51|51 AbC]], [[Juli Cesar]] fa la [[Guèrra de las Gàllias|conquista de Gàllia]], s'atiran atal prestigi e riquesa. Pòt alara se consacrar a son ambicion suprèma, la conquista del poder a Roma. Sap que pòt comptar sus la leialtat de las seunas legions e de sostens politics a Roma. Pendent que, [[Marc Licini Cras]] trapa la mòrt contra los [[Partiá|Parts]] a [[Batalha de Carres|Carres]] en [[-53|53 av. AbC]] [[Pompèu lo Grand|Pompèu]] profèita de l'abséncia de [[Juli Cesar]] per èsser nomenat [[Consul (Roma antica)|consul]] unic pel Senat en [[-52|52 AbC]] e acabar amb l'agitacion politica dins la vila. A la fin de [[-50|50]], començament de [[-49|49 AbC]] la noblesa romana confia a [[Pompèu lo Grand|Pompèu]] la mission d'aparar l'Itàlia. Cesar amb sas tropas fòrtas de 9 ans de combat en Gàllia fa la conquista d'Itàlia puèi venç las armadas de [[Pompèu lo Grand|Pompèu]] en [[Ispània]] puèi a [[Batalha de Farsal|Farsal]] en [[-48|48 AbC]]. Los darrièrs partisans de [[Pompèu lo Grand|Pompèu]] son vençuts en [[Africa (província romana)|Africa]] en [[-46|46 AbC]] [[Juli Cesar]] demòra sol al cap de Roma après 4 ans de guèrra<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.170-180.</ref>.

[[Fichièr:Giulio-cesare-enhanced 1-800x1450.jpg|thumb|upright=0.5|[[Juli Cesar|Cesar]] (~ [[-100|100]] – [[-44|44 AbC]]).]]

Organiza una [[monarquia]] que lo nom es pas dich. Es nomenat pel Senat [[Dictator (Roma antica)|dictator]] per 10 ans puèi a vida en [[-44|44 AbC]]. Es « elegit » [[Consul (Roma antica)|consul]] cada an e es tanben [[censor roman|censor]] e sa titulatura es ''[[imperator (títol)|imperator]]'', cap suprèma de las armadas. Ten tanben l'inviolabilitat [[tribun de la plèba|tribuniciana]]. Torna organizar lo Senat en l'obrissent a des familhas non romanas originàrias de las províncias. Practica una politica favorabla als paures: remesa dels deutes, lotiment dels veterans, grandas òbras per melhorar Roma. Morís assassinat a las [[idas de Mart]] [[-44|44 AbC]] per un complòt dirigit per [[Brutus]] e [[Cai Cassi Longin (tribun de la plèba)|Cassi]]<ref>[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, pp.180-181.</ref>.

[[Fichièr:Republica Romana.svg|thumb|upright=1|left|A l'alba de la mòrt de [[Juli Cesar]].]]

A la mòrt de [[Juli Cesar]], son pichon nebòt e filh adoptiu, [[August#Lo nom d'August e seis evolucions successivas|Cai Octavi]], son luòctenent, [[Marc Antòni]] e lo [[Proconsul (Roma antic)|proconsul]] de la [[Gàllia transalpina]], [[Lepid]] s'entendon per se partejar lo poder. Forman lo [[segond triumvirat]]. Lor primièr objectiu es de [[Guèrra civila dels Liberators|venjar la mòrt de lor mentor]]. [[Cai Cassi Longin (tribun de la plèba)|Cassi]] e [[Brutus]] son tuats en [[-42|42 AbC]] pendent la [[batalha de Filipes]]. Après la destitucion de [[Lepid]] coma triumvir per [[August#Lo nom d'August e seis evolucions successivas|Octavi ''Divi Filius'']], los dos òmes son fàcia a fàcia. Lo conflicte es inevitable. [[Marc Antòni]] aliat a Cleopatra es [[batalha d'Actium|vençut]] a [[Actium]] en [[-31|31 AbC]] Octavi contunha alara metodicament la conquista de l'Orient, find a agost de [[-30|30 AbC]], quand Marc Antòni e Cleopatra se suicidan. [[August#Lo nom d'August e seis evolucions successivas|Octavi]] demòra lo sol cap de Roma. E mai, l'opinion publica es cansada dels desòrdres e de las guèrras civilas, demanda un regime estable, que siá de biais autoritari<ref name="MCG182">[[Mireille Cébeillac-Gervasoni|M. Cébeillac-Gervasoni]], {{opcit}}, p.182.</ref>.

De retorn dins la ciutat, [[August#Lo nom d'August e seis evolucions successivas| Octavi]] inaugura una èra novèla que s'acaba sonqu'amb la [[Declin de l'Empèri roman d'Occident|casuda de Roma]] al sègle V.

{{clr}}

== L'Empèri roman ==
[[Imatge:NAMA Auguste.jpg|thumb|upright=0.5|[[August#Lo nom d'August e seis evolucions successivas|Cai Octavi]], futur August, ([[-63|63 AbC]] – [[14|14 ApC]]).]]

=== Naut Empèri (sègle I al començament del III) ===

Lo Senat dona a [[August#Lo nom d'August e seis evolucions successivas|Octavi]] lo títol d'[[August (títol)|August]]. Tot en daissant lo debanament de las ancianas magistraturas e del Senat, [[August]] concentra totes los poders. Los seus successors, los [[emperaires roman|emperaires]] [[Juli Claudians]], los [[Flavians]] e los [[Antonins (Roma)|Antonins]] menan l'[[Empèri Roman]] a son apogèu. A sègle II, la superfícia de l'Empèri roman es al maxim, e compte entre 50 e 80 milions d'abitants. Roma es amb un milion d'abitants la vila mai granda del mond mediterranèu.

==== D’August a la fin dels Severs ====

{| class="wikitable"
|-
! Juli Claudians
|-
| ''' <br /> [[August]] ([[-27]] a [[14]]) <br /> [[Tibèri]] ([[14]] a [[37]]) <br /> [[Caligula]] ([[37]] a [[41]]) <br /> [[Claudi (emperaire roman)|Claudi]] ([[41]] a [[54]]) <br /> [[Neron]] ([[54]] a [[68]]
|}

[[Fichièr:Statue-Augustus.jpg|thumb|''[[August de Prima Porta]]'', al [[Musèus del Vatican|Braccio Nuovo]], [[Vatican]], [[Roma]].]]

[[August]] (Octavi), lo primièr emperaire de Roma, se vei atribuir lo poder proconsulari per dètz ans. Divisa l'Empèri en províncias senatorialas (pacificadas) e imperialas (ont i a de tropas armadas). Pren lo contraròtle absolut de l’armada, que n'assegura lo finançament e es protegit en permanéncia per la [[garda pretoriana]], estacionada dins l’Urbs (fins alara pas cap de tropa aviá demorat a Roma). Lo Senat garda o recep d’importantas prerogativas dins los domenis de l’administracion civila ([[Roma]], [[Itàlia]], [[província romana|províncias]]), de las finanças, de la justícia e de la moneda. August vòl que siá, en fàcia de l’armada (reformada, que ven definitivament una armada de mestièr.), lo sol element civil que compta dins l’Estat. Jol principat d'August, Roma es divisada en [[14 regions de la Roma d'August|quatorze « regions »]]. Fa executar d'òbras per estabilizar las ribas del [[Tibre]]. Per lutar contra los incendis, pro frequents dins la capitala, un [[Vigils urbans|còs de vigils]] es instaurat, e de nòus [[Aqüaducte de Roma|aqüaductes]] son bastits e tanben fòrça autres monuments<ref>[[Jean-Pierre Néraudau|J.-P. Néraudau]], ''Auguste'', [[Les Belles Lettres]], [[2007]].</ref>.

A sa mòrt, es lo seu darrièr filh adoptiu, [[Tibèri]] filh d'un primièr mariadatge de [[Livia]], que ven emperaire. L'[[Empèri Roman|Empèri]] prospèra e acumula de fons que contribuisson alara a melhorar las finanças, mas son règne es tanben marcat per los murtres de personalitats politicas, e morís odiat<ref>[[Pierre Renucci|P. Renucci]], ''Tibère, l'empereur malgré lui'', éd.[[Mare e Martin]], [[2005]].</ref>. [[Caligula]], son pichon nebòt e felen per adopcion, tresen filh de [[Germanicus]], pren enseguida lo poder. Pendent sièis meses, los Romans pòdon se felicitar d'un emperaire just, util e liberal, que lor fan oblidar la sinistra fin del règne de [[Tibèri]]; mas una grava malautiá fa cambiar dramaticament Caligula, que ven un tiran. Una de las nombrosas conspiracions acaba amb el e es [[Claudi (emperaire roman)|Claudi]], son oncle, que li succedís<ref>[[Pierre Renucci|P. Renucci]], ''Caligula, l'impudent'', [[in-folio]], [[2007]].</ref>. Malgrat son manca d'experiéncia politica, [[Claudi (emperaire roman)|Claudi]] se mòstra un administrator capable e un grand bastidor public. Son règne vei l'Empèri grandir: cinc províncias s'apondan a l'Empèri coma [[Britània]], en [[43]], [[Lícia]], [[Mauritània]], [[Norica]] e [[Tràcia]]. Espandís la [[ciutadanetat romana]] a fòrça de províncias, que Gàllia ont nasquèt. Mas es un emperaire flac, e morís empoisonat a l'instigacion d'[[Agrippina la Jova|Agrippina]] en [[54]], après aver, suls conselhs d'aquela, adoptat son filh [[Neron]]. Las primièras annadas de son règne son conegudas coma d'exemples de bona administracion, puèi fòrça escandals arriban, e tanben lo [[grand incendi de Roma]]. Mal conselhat, pren de decisions marridas e ordena un darrièr suicidi, aquel d'un excellent general, [[Gnae Domiti Corbulo|Corbulo]], çò que provòca la rebellion de fòrça generals. L'emperaire es sacat pel Senat e se suicidi<ref>[[Eugen Cizek|E. Cizek]], ''Néron'', [[Fayard (édition)|Fayard]], [[1982]].</ref>. es la fin dels [[Juli Claudians]].

{| class="wikitable"
|-
! [[Annada dels quatre emperaires]] ([[69]])
|-
|<br /> [[Galba]] ([[68]] a [[69]]) <br /> [[Oton (emperaire roman)|Oton]] (començament [[69]]) <br /> [[Vitellius|Vitelli]] (mièg [[69]]) <br /> ''[[Vespasian]] ([[69]] a [[79]])
|}

A la mòrt de [[Neron]], l'Empèri coneis una primièra crisi. De generals: [[Galba]], [[Oton (emperaire roman)|Ohon]] e [[Vitellius|Vitelli]] son cadun nomenats emperaires per lors tropas puèi assassinats en [[69]].

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Flavians]] :'''
|-
| ''' <br /> [[Vespasian]] ([[69]] a [[79]]) <br /> [[Titus (emperaire roman)|Titus]] ([[79]] a [[81]]) <br /> [[Domician]] ([[81]] a [[96]])
|}

Fin finala es lo cap de l'armada d'Orient, [[Vespasian]], un Italian, que ven emperaire donant naissença a la dinastia dels [[Flavians]]. Restablís l'òrdre e la patz a Roma e dins las províncias revoltadas. Per assegurar son poder, l'emperaire s'inspira del modèl d'August tornan prene los grands tèmas de son règne e en monopolizant las magistraturas superioras. A l'escala de l'Empèri, mena una politica entre continuitat e novelum. Coma los precedents, multiplica las construccions publicas, coma lo [[Colisèu]]. D'autre costat, utiliza de novelums vertadièrs dins lo domeni financièr. Las frontièras de l'Empèri s'estabilizan e se fortifican amb la construccion d'un sistèma defensiu vigilant los pòbles barbars al delà de ren e danubi ([[Germans]], [[Daces]], [[Esarmats]], [[Chattes]])<ref>[[Léon Homo|L. Homo]], ''Vespasien l’empereur del bon sens'', [[Éditions Albin Michel|Albin Michel]], [[Paris]], [[1949]].</ref>. Son filh [[Titus (emperaire roman)|Titus]], que joguèt un grand ròtle jol seu règne, li succedís, mas es emperaire sonque dos ans. Lo segond filh de [[Vespasian]] ven alara emperaire. La conquista de [[Britània]] per [[Juli Agricola|Agricola]] contunha amb  astre e [[Domician]] lança una ofensiva suspresa contra lo pòble german del [[Ren]] mai poderós a l'epòca, los [[Chattes]], que venç. La preséncia romana en Britània e en Germania es seriosament enforçada. Mas fòrça lèu la situacion se deteriora sul Danubi. Los [[Daces]] acaban de s'unir e Domician interven en persona amb la [[garda pretoriana]] per los caçar. Fin finala, après de revèrs de generals romans, [[Domician]] preferís tractar e fa la patz amb lo rei dace, [[Decebal]], que ven un rei client e percep de subsidis. Al començament del règne, Domician se mòstra liberal e just. Es lausat per son sens de la justícia, de la religion. Mas son natural inquiet, sa tendéncia a veire de complòts pertot, sa violéncia e son autoritarisme escursisson la fin de son règne. Es assassinat en [[96]] per una conspiracion de palais.

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Antonins (Roma)|Antonins]]:'''
|-
| ''' <br /> [[Nerva]] ([[96]] a [[98]]) <br /> [[Trajan]] ([[98]] a [[117]]) <br /> [[Adrian]] ([[117]] a [[138]]) <br /> [[Antonin lo Pietós|Antonin]] ([[138]] a [[161]]) <br /> [[Lucius Verus|Luci Ver]] ([[161]] a [[169]]) <br /> [[Marc Aurèli]] ([[161]] a [[180]]) <br /> [[Commòde]] ([[180]] a [[192]])
|}

[[File:Roman Empire.png|thumb|L'espandiment roman jos la Republica e l'Empèri:
{{legenda|#ff0000|En [[-133|133 AbC]]}}
{{legenda|#ff8800|En [[-44|44 AbC]] (mòrt de [[Juli Cesar]]).}}
{{legenda|#ffff00|En [[14|14 ApC]] (mórt d'[[August]]).}}
{{legenda|#00ff00|En [[117|117 ApC]] (mórt de [[Trajan]]).}}]]

Lo Senat a ja previst un remplaçant amb [[Nerva]] que dona naissença a la dinastia dels [[Antonins (Roma)|Antonins]]. Adopta son successor [[Trajan]], un Roman d'[[Ispània]]. Cinc emperaires remarcables sus sièis causisson, de lor vivent lor successor, car an pas de filh, pasmens la causida se fa totjorn sus de parents pròches. Los règnes de [[Trajan]] e de son successor [[Adrian]] correspondon a l'apogèu de l'Empèri Roman.

[[Trajan]], tot en volent favorizar l'agricultura e desvelopar l'administracion, fa la conquista de la [[Dacia]], de l'[[Partia|Empèri part]] e annèxa l'[[Arabia (província romana)|Arabia]]. L'emperaire desvelopa tanben la romanizacion de l'Empèri. La conquista de la [[Partia]] li subreviu pas pas<ref>[[Paul Petit|P. Petit]], ''Histoire générale de l'Empire romain, T. 1 : Le Haut-Empire'', [[Éditions del Seuil|Seuil]], [[1974]], pp.150 e segents.</ref>. L'emperaire [[Adrian]] mena una politica mai defensiva. Jol seu règne, dins de regions frontièras, en [[Africa romana‎|Africa]] e en [[Britània]], de fortificacions importantas se desvelopan, sovent nomenada ''limes''. Adrian vòl melhorar lo foncionament de l'Empèri. Dins lo contunh d'un esfòrç començat per d'autres emperaires, vòl favorizar l'integracion dels provincials, entre autre per la creacion de colonias onorària: alara que lo tèrme colonia designava mai sovent l'installacion de colons romans, es alara un títol onorific concedit a una ciutat e qui dona la ciutadanetat romana a totes los seus abitants<ref>[[Paul Petit|P. Petit]], {{opcit}}, pp.170 e seg.</ref>.

Lo règne d'[[Antonin lo Pietós]] es pas marcat per de conquèstas, mas puslèu per una volontat de consolidacion de l'estat actual. Tradicionalament pendent son règne que se considèra que l'[[Empèri Roman]] es a l'apogèu, a causa de l'abséncia de guèrra e de revòlta majora en [[Província romana|província]]. Pasmens aquela politica defensiva e atentista anóncia las dificultats financièras e militaras de l'[[Empèri Roman]]<ref>{{fr}}[[Bernard Rémy|B. Rémy]], ''Antonin le Pieux. Le siècle d'or de Rome (138-161)'', [[Fayard (édition)|Fayard]], [[2005]].</ref>. [[Marc Aurèli]] e [[lucius Verus|Luci Ver]] venon après Antonin. Lo segond moriguèt après uèit ans de règne, sens acte fòrt. Lo primièr es conegut per èsser un emperaire filosòf [[estoïcisme|estoïc]]. A l'interior, compliguèt una òbra legislativa importanta. Passèt 15 ans sul front del Danubi a lutar contra los [[Barbar]]s. L'Empèri intra alara dins un periòde plan mens propici: los vesins frontalièrs semblan mai poderoses, l'Empèri deu enfrentar de dificultats agràrias, de faminas, l'epidemia de la [[pèsta antonina]]<ref>{{fr}}[[Marc Aurèle]], ''Pensées a moi-même'', ed. [[Mille e una nuits]], [[2005]].</ref>{{,}}<ref>{{fr}}''[[Pierre Grimal|P. Grimal]], ''Marc Aurèle'', [[Fayard (édition)|Fayard]], [[Paris]].''</ref>. Marc Aurèli causís lo seu filh, [[Commòde]] coma successor. L'assassinat d'aquel, que se comportèt coma un tiran pendent una granda partida de son règne, acaba la dinastiá dels [[Antonins (Roma)|Antonins]].

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Segonda annada dels quatre emperaires]]'''
|-
| ''' <br /> [[Pertinax]] (començament de [[193]]) <br /> [[Didius Julianus|Didi Julian]] (mitat de [[193]]) <br /> [[Clodius Albinus|Clòdi Albin]] ([[193]] a [[197]]) <br /> [[Septimi Sever]] ([[193]] a [[211]])
|}

Son assassinat en decembre de [[192]] provòca una crisi politica coma a la fin de la dinastia dels [[Juli Claudians]]. La [[garda pretoriana]] assassina lo novèl emperaire [[Pertinax]] e pòrta al poder [[Didius Julianus|Didi Julian]].

[[Fichièr:SeptimeSévère.jpg|thumb|upright=0.5|Bust de [[Septimi Sever]], [[Lovre]].]]

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Severs]]'''
|-
| ''' <br /> [[Septimi Sever]] ([[193]] a [[211]]) <br /> [[Publi Septim Geta]] ([[211]]) <br /> [[Caracalla]] ([[211]] a [[217]]) <br /> [[Macrin]] ([[217]] a [[218]]) <br /> [[Diadumenian]] ([[218]]) <br /> [[Elagabal (emperaire)|Elagabal]] ([[218]] a [[222]]) <br /> [[Sever Alexandre]] ([[222]] a [[235]])
|}


Es fin finala lo general de l'armada del [[Danubi]], l’African [[Septimi Sever]] que pren lo poder. Al benefici l'armada aumenta los efectius e enfòrça lo poder imperial. Los pretorians que fan e desfan tant d'emperaires son recrutats d'entre las legions del [[Danubi]] fidèls a [[Septimi Sever]]. Salva un temps l'Empèri de l'anarquia e comença de reformas importantas politicas, militaras, economicas e socialas. La mescla culturala dins l'Empèri creis, las religions vengudas d'Orient venon mai popularas dins l'Empèri, subretot lo culte de [[Mitra (mitologia persana)|Mitra]] pels militars. Aquel aspècte, a vegada, foguèt exagerat pels istorians que descriu los Severs coma una dinastia orientala<ref name="Sév">{{fr}}[[Marcel Le Glay|M. Le Glay]], ''Rome : T2, Grandeur e chute de l'Empire'', [[Éditions Perrin|Perrin]], [[2005]], pp.336-337.</ref>.

Nomena los seus dos filhs [[August (títol)|August]], mas a sa mòrt, [[Caracalla]] lèu tua lo seu jove fraire [[Publius Septimius Geta|Geta]]. Es conegut per aver publicat en [[212]], lo [[edicte de Caracalla|celèbre edicte]] que pòrta son nom balhant a totes los òmes libres de l'Empèri la ciutadanetat romana. Es assassinat sul front [[Empèri Part|part]] sus òrdre del [[prefècte del pretòri]] [[Macrin]] que capita a prene sa plaça sonque pòt de temps. Nomena lo seu filh [[Diadumenian]] ''[[Cesar (títol)|Cesar]]'' puèi ''[[August (títol)|August]]'' en [[218]], mas ambedós son assassinats<ref name="Sév"/>. Lo cosin de Caracalla, [[Elagabal (emperaire)|Elagabal]] ven enseguida emperaire, mas tot ocupat al culte del dieu del mème nom daissa lo govèrn a sa grand, [[Julia Maesa]]. Es tuat pels pretorians e son cosin [[Sever Alexandre]] li succedís per un règne de tretze ans. Après son assassinat, l'Empèri cai dins un periòde fòrça mai perturbat, tradicionalament qualificada d'« [[anarquia militara]] », tèrme pasmens mal ajustada, perque se lo poder imperial es a vegada divisat, jamai es absent.

==== Poder e culte imperials ====

Los emperaires an la titulatura d'''imperator'', cap suprèma de las armadas. Pendent tota la durada de l'Emperaire roman, la victòria es un poderós factor per afortir lo poder. L'emperaire vençut se vei aisidament contestar lo poder per un autre general ambiciós. Totes los emperaires prenon l'abitud de se far elegir [[Consul (Roma antica)|consul]] per mostrar la continuitat entre las institucions republicanas e lo [[principat (Roma antica)|principat]]. Aquò li balha l’''[[imperium]]'', lo poder de constrénher e d'èsser obeït de totes<ref name="Veyne">{{fr}}[[Paul Veyne|P. Veyne]], « Qu'était-ce qu'un empereur romain », ''Diogène'', n°199, 2002/3 {{lire en ligne|lien=http://www.cairn.info/revue-diogene-2002-3-page-3.htm%20Qu'est%20ce%20qu'un%20empereur%20romain?}}.</ref>. Tanben an l’''imperium'' proconsular çò que lor balha lo poder de governar totas las províncias. Coma tenent de la poténcia tribuniciana, an l’''[[intercessio]]'', es a dire lo drech de s'opausar a quina que siá decision dels magistrats de l'Empèri. Coma [[Juli Cesar]], an la titulatura de [[pontifex maximus|grand pontife]] que ne fan los caps de la religion romana. Fan un jurament de fidelitat personala de totes los abitants de l'Empèri.

Fin a la fin de l’[[Empèri Bizantin]], la succession d'un membre de la familha de l'emperaire defunt es pas automatic. Lo poder aparten ni a un individú, ni a una dinastia. Atal, i a de riscas importantas de guèrras civilas a cada fin de règne. Lo periòde dels [[Antonins (Roma)|Antonins]], ont l'emperaire causís son successor fòra de la familha, e ont i a pas de trebolums a la presa de poder del novèl emperaire, es una excepcion<ref name="Veyne"/>. Lo Senat e lo pòble son crenhon fòrça d’una guèrra civila a cada succession. Accèptan donc lèu l'idèa qu’un descendent del prince regnant prenga la seguida de son paire. Un dels devers de tot emperaire es de preparar la transmission pacifica de son tròn. La causida mai logica es, quitament als vejaires dels Romans, de designar lo seu filh o de n'adoptar un. En cas de crisi, un general porta en trionf pels seus soldats pòt per las armas accedir al poder suprèma. La [[garda pretoriana]] encargat de far atencion a la seguretat dels emperaires joga un ròtle grandissent dins los complòts e los assassinats que marcan lo periòde imperial.

La foncion de [[pontifex maximus|grand pontife]] balha als emperaires un caractèr sacrat. En mai dins las cresenças popularas, [[Scipion l'African]], [[Caius Marius|Cai Mari]] e [[Silla (emperaire)|Silla]] an un caractèr divin. [[Juli Cesar|Cesar]] desvelopa a l'entorn del una legenda de divinitat pretendon venir de [[Vènus (mitologia)|Vènus]] e d'[[Enèu]]. L'emperaire [[August]] inicia lo [[culte imperial]]. Fa divinizar [[Juli Cesar|Cesar]] e atal, coma son eretièr, s'auça atal al dessús de l'umanitat. Se dich filh d'[[Apollon]]. Assòcia tanben tota la comunautat al culte de l'engenh familial venent tanben lo paire de totes, d'ont son títol de paire de la patria. [[August]] rebuta d'èsser divinizat de son vivent. Daissa pasmens que se bastiguèsse de temples que li son consacrats subretot dins l'Orient abituat a considerar los seus sobeirans coma de dieus vivents, a condicion que son nom siá associat a aquel de la Roma divinizada. Lo movement contunha après sa mòrt. Totes los emperaires se plaçan jos l'auspici d'un dieu. Pauc a pauc, son assimilats a de dieus vivents dins tot l'Empèri. Après la mòrt recevon l'[[apoteòsi]]. Los [[Antonins (Roma)|Antonins]] prenon [[Jupitèr (diue)|Jupitèr capitolin]] coma dieu suprèma. Pendent lo règne d'[[Adrian]], la divinizacion de l'emperaire vivent progrèssa encara en Orient. L'ideologia imperiala pren d'aspèctes mai filosofics. L'emperaire deu sa reussita a son meriti (Virtus) e a la proteccion divina<ref>{{fr}}[[Paul Petit|P. Petit]], ''Histoire générale de l'Empire romain, T. 1 : Le Haut-Empire'', [[Éditions del Seuil|Seuil]], [[1974]], p.181.</ref>.

Lo [[culte imperial]] es tanben un biais d'abituar los abitants de l'Empèri, tan desparièrs per la cultura e las cresenças a respectar lo poder de Roma mejans un emperaire divinizat. Dins tot l'Empèri, se restaure o se bastís de temples consacrats al culte imperial. De ceremònias son organizadas en onor de l'emperaire. Es lo moment per comunautat de s'encontrar dins de processions abans de sacrificis, de taulejadas e tota mena d'espectacles.

==== Administracion imperiala ====

[[Fichièr:Roman Empire Map.png|thumb|L'Empèri roman jos [[Adrian]], amb de frontièras estabilizadas, vèrs l'an [[120]].]]

Dins las províncias senatorialas, lo governador, un [[Proconsul (Roma antica)|proconsul]] o un [[propretor]], es nomenat pel [[Senat roman|Senat]]. Aquelas províncias son en patz e i demòra pas cap de legion en permanéncia. Dins las províncias imperialas lo governador, un [[legat]] [[propretor]] o [[procurator]], es nomenat per l'emperaire. L'[[Periòde roman d'Egipte|Egipte]] es dirigida per un [[Prefècte d'Egipte|prefècte]] pres dins l'òrdre equèstre nomenat per l'emperaire. Pasmens l'emperaire dispausa de poders de contraròtle dins totas las províncias. Pòt nomenar de legats extraordinaris dins las províncias senatorialas. Pertot dins l'Empèri, los domenis imperials, los impòstes indirèctes e las minas son administrats per un procurator nomenat per l'emperaire. L'[[Itàlia (epòca romana)|Itàlia]] gausís d'un estatut privilegiat. Escapa a l'impòst fonzièr e es administrada dirèctament pel Senat.

Los [[governador roman|governadors]] son nomenats per un temps de 4 a 6 ans. Gardan de ligams estreches amb lo poder central mercé a una correspondéncia abondanta. Devon vigilar los impòstes, l'òrdre public, lo cens, lo respècte de las proprietats. Dispausan d'una administracion fòrça redusida. De fach, intervenon dins la vida de las províncias subretot per jutjar un ciutadan roman, estofar los trebolums importants a l'òrdre public, resòlvre las dificultats financièras de las ciutats. Gaireben totas las questions administrativas son regladas a l'escalon local dins l'encastre de la ciutat. Aquela constituís pels Romans, l'encastre de vida ideal. D'ont existissián pas, subretot en Occident, los Romans ne creèron.

Dins la capitala, i a a l'entorn del sobeiran d'organismes e dels òmes qu'ajudan a governar. Lo conselh del prince que s'acompanha per prene las decisions màger es compausa d'òmes causits per lors competéncias militaras, juridicas o diplomaticas. Lo conselh torna pauc a pauc permanent e pren una plaça màger dins lo govèrn de l'Empèri. Lo [[prefècte del pretòri]] es lo personatge mai important de l'entorn imperial. Dirigís la [[garda pretoriana]] e es lo comandant en segond dins las expedicions militaras. Quitament acaba per menaçar lo poder imperial.

==== Organizacion militara ====
[[Fichièr:Roman Legions camps - AD 80.png|thumb|left|Espandiment de las 27 [[legion romana|legions]] en [[80]].]]

Fins a la mitat del sègle II, l'armada demòra una armada de conquista. [[August]] anèxa l'[[Illíria]] e ensag en van de conquerir [[Germània]]. Fixa las frontièras de l'Empèri al [[Ren]] e al [[Danubi]]. [[Claudi (emperaire roman)|Claudi]] fa la conquista de la [[Britània]], [[Trajan]], aquela de la [[Dàcia]], de l'[[Arabia (província romana)|Arabia]]. Fa la conquista efemèra de [[Empèri Part|Part]]. A partir d'[[Adrian]], lo mai important es de mantenir l'Empèri e pas mai de conquerir de territòris nòus. Una de las prioritats d'Adrian es de claure l'espaci roman dins una muralha destinada a aparar l'Empèri dels barbars. Faguèt bastir lo celèbre [[paret d'Adrian]] al nòrd de [[Britània]]<ref name="Vassal1">{{fr}}[[Véronique Vassal|V. Vassal]], ''Le nouvel Hadrien'', L'Histoire n° 335, octobre 2008, p.28.</ref>. Los successors contunhan l'òbra. Als tèrmes de Germània, de l'Orient e de l'Africa, de parets son bastits. E fin finala foguèron nomenats [[limes]] pasmens se en latin, limes significa simplament camin de patrolha a la frontièra. De [[Via romana|vias estrategicas]] permeton de circular aisidament fins a la frontièras per las defendre en cas d'atac. Tot comptat, los Romans an {{unitat|9000|km}} de frontièra a vigilar. L'armada demòra cantonada a las frontièras. Los governaires de las províncias frontalièras qu'aculhisson de [[Legion romanas|legions]] son causits amb calcul per l'emperaire, car n'asseguran lo comandament. {{unitat|400000|òmes}} repartits en 30 [[Legion romana|legions]] (25 a l'epòca d'August) defendon las frontièras.

[[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|[[legion romana|Soldats romans]] vèrs [[70]] (reconstitucion ludica).]]

L'[[armada romana]] compren gaireben {{nobr|150000}} legionaris de [[ciutadanetat romana]] e engatjats per 20 ans. Son doblats per de [[tropas auxiliaras]] recrutadas d'entre los non ciutadans e que recebon la ciutadanetat romana acabat 25 ans de servici militars. A partir d'[[Adrian]], una partida dels auxiliars se diferéncian de l'armada romana, car gardan lor armament tradicional<ref name="Vassal1"/>. Los Italians, que al sègle I èran encara majoritaris dins las legions, volent totjorn mens evitar de far lo servici militar, cal donc anar cercar d'òmes dins las províncias que, quand son plan romanizadas, rebutan tanben a partir per l'armada. Los soldats se recrutan donc de totjorn mai dins las províncias mens romanizadas, quitament se, al sègle II, la [[garda pretoriana]] e los oficièrs ([[Centurion]]s) son totjorn recrutats d'entre los Italians. L'Itàlia demòra atal lo principal luòc de recrutament per la formacion de novèlas legions coma se fasiá jos [[Marc Aurèli]] ([[Legio III Italica]]). Pasmens, l'armada romana venguèt a una armada de mestièr que mesclèt los pòbles desparièrs de l'Empèri. Son unitat ven d'un esperit de còs donat per una practica rigorosa, una disciplina de fèrre auçada al reng de divinitat, una religion especifica dels camps amb los dieus romans tradicionals e del [[culte imperial]], un enquadrament de qualitat. Se deu als còs dels engenhaires militars la construccion de canals, de [[Via romana|carrièras]], d'[[Aqüaducte]]s, e de barris. La preséncia de l'armada a las frontièras es un grand factor de desvelopament economic per aquelas zònas e un poderós instrument de [[Romanizacion (istòria)|romanizacion]].

==== Societat de l'Empèri Naut ====

Los 80 milions d’abitants de l'Empèri apartenon per naissença o per fortuna a de grops socials diferents. Se nais esclau, òme libre o ciutadan roman. Los [[Esclavatge dins la Roma antica|esclaus]] an pas cap de drech. Menan una vida fòrça dificila dins los latifondis o dins las minas. En vila lor astre es melhor: son servicials, artesans e quitament professors o artistas pels mai letrats. D'unes tenon botica e tornan una soma al mèstre per poder trabalhar. Tanben pòdon pagar lor afranquiment. Los subjèctes de l'Empèri son d'òmes libres que son pas ciutadans romans. Pòdon far testimòni en justícia. Devon pasmens pagar un impòst suplementari: lo ''[[tributum]]''. Un ciutadan roman n'es per naissença, per decret o après 25 ans de servici militar. Gaireben totes los ciutadans exerçan de pichons mestièrs. A Roma, existisson {{nobr|200000}} ciutadans paures per quals las distribucions gratuitas de l'[[Prècte de l'anóncia|anóncia]] son vitalas.

Los mai rics fan partit dins l'[[Cavalièr roman|òrdre equèstre]] o l'[[òrdre senatorial]] sus decision de l'emperaire. Dins aquela societat d'òrdres: òrdre senatorial, òrdre equèstre o òrdre decurional, la ''[[nobilitas]]'' se distinguís una reconeissença de l'origina e non pas per un estatut. Pasmens, la ''nobilitas'' pèrd de marcaires socials. Al sègle II la procession dels retrach desapareis. Venguèt alara reservada a las funeralhas imperialas<ref name="Badel">{{r}}
[[Christophe Badel|C. Badel]], ''La Noblesse de l'Empire romain. Les masques e la vertu'', [[Champ Vallon]], [[Seyssel (Ain)|Seyssel]], [[2005]].</ref>.

Al començament de l'Empèri, la [[societat romana|societat]] es pas calada. Los esclaus, subretot urbans, pòdon èsser aisidament afranquits pels seus mèstre. Pauc a pauc totes los òmes libres venon a la ciutadans. L'[[edicte de Caracalla]], en [[212]], fa de totes los òmes libres dels ciutadans romans, çò que « enfòrça l'unitat morala de l'Empèri<ref name="univHE">{{fr}}[[Paul Petit|P. Petit]] e [[Yann Le Bohec|Y. Le Bohec]], « Haut Empire », Encyclopædia universalis, DVD 2007.</ref> ». Pasmens, los Barbars sometits per la fòrça coma las bassas jaças de la populacion egipciana recebon pas la ciutadanetat<ref name="univHE"/>. Atal a [[Volubilis (vila)|Volubilis]], los païsans isolats e las tribús miègnomadas mejancièras de la ciutat demòran de subjèctes de l'Empèri, levats d'unes caps recompensats atal de lor sosten<ref>{{fr}}J.L. Panetier, en collaboration avec H. Limane, ''Volubilis, une cité del Maroc antique'', éd. Maisonneuve e Larose/Malika, [[París]], [[2002]].</ref>. Mas pauc a pauc, las diferéncias se fan entre los ''[[honestiores]]'', los poderoses, e los ''[[humiliores]]'', los umils. Son tractats de biais inegal fàcia a la justícia: a la distincion juridica entre ciutadan e non ciutadan se substituiguèt una distincion sociala entre rics e paures.

==== La vila, luòc de la civilizacion romana ====

[[Fichièr:Map of downtown Rome during the Roman Empire large.png|left|thumb|Mapa del centre de Roma.]]

Gaireben totas las ciutats de l'Empèri, se viu a l'ora romana. Segon las estimacions<ref>Segon lo nombre e l'importància dels aqüaductes, lo cens.</ref>, Roma, la capitala compta mai d'un milion d'abitants jos l'Empèri Naut (entre {{formatnum:600000}} e 1.2 milion<ref>{{en}}William Duiker ''World History'' ed:Wadsworth, 2001, p:149, isbn:0-534-57168-9</ref>). Los Romans la nomena simplament l'[[urbs]], la vila. Es amb [[Alexandria]], la vila mai granda del mond roman. Dempuèi lo sègle I, la vila melhorèt fòrça pels emperaires. Aqueles fòrça monuments simbolizan la grandor de Roma e l'art de viure dels Romans. Los [[Forums imperials|forums]], luòcs de vida politica jos la Republica, son veguts d'ensems monumentals comprenent de [[Basilica civila|basilicas]], fòrça [[Temple roman|temples]], d'arcs de trionf e de bibliotècas. Lo puèg del [[Mont Palatin|Palatin]] es ocupat pels palais imperials, l'ostal dels Augustes. Mas Roma es d'en primièr dins l'imaginacion populara, la vila dels jòcs. Fòrça monuments excepcionals lor son consacrats: lo [[circus Maximus]] entre lo [[mont Palatin]] e l'[[Aventin]], Lo [[Colisèu]], l'[[anfiteatre roman|anfiteatre]] mai grand del mond roman, consacrat als [[jòcs (Roma antica)|jòcs del circ]], subretot als combats de [[gladiador|gladiator]]s. Los [[tèrmes romans|tèrmes]] apareisson a la fin de la Republica. Los emperaires ne bastisson fòrça pels léser de la [[plèba]] romana. Per menar l'aiga que se cal pels tèrmes e una populacion nombrosa, fòrça [[aqüeducte]]s son bastits. Al sègle I, pòdon menar cap a la vila gaireben un milion de mètres cubes d'aiga en un jorn. La vila grandiguèt pendent los sègles de biais desordonat. Las carrièras son estrechas e sinuosas. En [[64]], après l'[[Grand incendi de Roma|incendi de Roma]], Neron torna bastir la vila amb d'axes largs e aerats. Los mai rics vivon dins de vastas [[vilá]]s, alara que los mai paures vivon dins d'immòbles collectius, los [[insula]]e.

[[Fichièr:Domus suomi.png|thumb|Plan e maquèta d'una [[vilà]] suburbana d'[[estil pompeian]].]]

L'[[arquitectura romana]] s'espelís dins las vilas, l'arquitectura imperiala fa novelum amb la generalizacion de la [[vòlta]] en plen cintre, e l'emplec sistematic del [[mortièr (material)|mortièr]] ([[opus caementicium]]) puèi de la [[brica (material)|brica]] (''[[opus latericium]]''), realizant de monuments totjorn mai audaciós a Roma ([[Panteon de Roma|Panteon]], [[Colisèu]], [[forums imperials]], [[tèrmes romans|tèrmes]], etc.) e dins las províncias ([[pont de Gard]], [[arenas de Nimes]], etc.).

Las grandas metropòlis coma [[Cartage]], [[Antakya|Antiòquia]] revisculan. Los Romans bastisson de pertot dins l'Empèri de vilas amb plan regular lo [[plan ippodamian]]. La vila s’organiza a l'entorn de dos axes, lo [[cardo]] e lo [[decumanus]]. I a totes los monuments tipics de la romanitat. Las vilas an a lor cap un senat local nomenat curia recrutat d'entre los rics abitants de l'Empèri. Forman l'[[òrdre decurional]]. D'entre el es elegit los magistrats: [[Edil (Roma antica)|edils]] — encargats de la polícia dels mercats e de las carrièras —, [[duumvirs]] — magistrats amb d'atribucions judiciàrias —, duumvirs quinquennals — elegit cada cinc ans e amb de foncions sensorialas. L'''ordo'' dels decurions deu gerir las finanças (''pecunia publica'') e lo territòri de la ciutat, assegurar l'òrdre public e las relacions amb lo poder central. Los decurions e subretot los magistrats finançan en granda partida d'esperel, la construccion dels monuments e dels temples. A de somas legalament definidas e exigidas, pòdon apondre volontàriament un don del lor. Aquela practica nomenada [[evergetisme]] ten una plaça granda dins la construccion e la vida de las ciutats. L'evergetisme permet als aristocratas de las ciutats de manifestar lor liberaliaté e lor faste, pòt èsser un biais d'autocelebracion, marcar una estrategia familiala, lo monument donat remembrant la glòria de la familha per de generacions, al meteis temps fonda una coesion politica e sociala: lo don de l'evergeta pòt èsser cencebut coma un contra don que respond al respècte que li testimònia la ciutat e al poder politic que li es ligat. Festenals, espectacles e distribucions variadas, sovent eissuits de l'evergetisme, contribuisson, dins las ciutats, a l'elaboracion puèi al manteniment d'una cultura municipala, d'una coesion civica. Se l'istoriografia vegèt dins l'evergetisme un factor explicant l'abandon de las foncions politicas per las aristocracias localas, aquel ipotèsi es pas mai d'actualitat.

Dins las vilas de l'oèst de l'Empèri, lo [[latin]] s'espandís alara que l'èst demòra fidèl a la [[Grèc|lenga grèga]].

==== Prosperitat economica ====
Mai sovent, las riquesas produchas venon dels camps e de l'agricultura. Jos l'Empèri Naut, la tendéncia a la concentracion fonzièra se confirma. La ''nobilitas'' o los temples d'Orient possedisson de domenis vastes. Mas lo proprietari mai grand de l'Empèri, es lo quite l'emperaire que fa grandir los seus bens confiscant aqueles dels opausants. Lo centre del grand domeni o ''[[Latifundi (Antiquitat)|latifundi]]'' es la [[vilà]], la demòra del mèstres amb las dependéncias. Se l'ideal avoat es aquel de l'autarcia, perque es lo patrimòni fonzièr e l'autosufiséncia que fonda la dignitat sociala, existisson d'importantas regions de culturas comercialas. La cultura màger es aquela de las cerealas que permet de noirir totes los abitants del domeni. Los agronòmas romans conselhan de servar una partida de la superfícia a de culturas comercialas coma la vinha e l'olivièr. La pichona proprietat pasmens desapareguèt. Demòra l'ideal de la societat romana, mas son importància mermèt. Se jos l'Empèri, l'agricultura evoluèt pauc, tecnicament difusèt d'unas practicas. L'existéncia de ganhs de productivitat es pas rebutat per d'unes autors.

Las principalas activitats artesanalas son efectuadas dins los camps, mas tanben dins las vilas: produccion textila, fabricacion e manteniment d'aisinas, produccion de [[terralha]]. D'importantas regions minièras se trapavan en Espanha e dins las regions del Danubi. Mas aicí tanben, los progrèsses tecnics son minimes. Lo trabalh manual e l'activitat de merças son, per las classas instruchas, una font de mesprés, una causa per las classas inferioras e los esclaus. L'existéncia d'esclaus tanben èra benlèu un obstacle al desvelopament del progrès tecnologic. Pasmens, las recercas arqueologicas recentas relativizan tanben fòrça los ancians jutjaments portats: los arqueològs e istorians s'acòrdan ara par exemple sus la difusion importanta e precòça de la [[molina]] dins l'Empèri roman.

La patz e la prosperitat de l'Empèri Naut provòcan un aument de las activitats comercialas. La Mediterranèa al còr de l'Empèri roman coneis un trafec intens. La piratariá es mestrejada mercé a las flòtas de guèrra dels emperaires que susvelhan en permanéncia. Las naus se riscan totjorn mai luènh en mar per acorchar la durada dels passatges. Mas pels la rotas cortas o mejanas, los marins preferisson lo cabotatge costièr. La [[Mediterranèa]] es obèrta de març fins a octobre, es a dire que la navigacion i es autorizada. En ivèrn, i a pas de navigacion. Los grands pòrts mediterranèus son [[Ostia]], lo pòrt de Roma, [[Alexandria]] en [[Egipte]] e [[Cartage]] en [[Africa]]. Los ligams comercials tòcan tanben la [[Mar Baltica|Baltica]], l'Africa negra mejan las caravanas transsaharianas, l'[[Índia]] e la [[China]]. L'Empèri es doncas pas un espaci claus. Lo gost pels produches de luxe dels Romans contribuís al comèrci internacional. Sus aquel aspècte l'Empèri perlonga los dos darrièrs sègles de la Republica, mas la dominacion economica italiana dins qualques domenis — [[ceramica sigillada]], anfòras, vins — pren la plaça, amb lo temps, de las produccions provincialas.

=== Crisi de l’Empèri roman (sègle III) ===

==== Originas de la crisi ====

Los istorians s'interrògan encara sus las rasons de la crisi prigonda que passa l'Empèri roman al sègle III. I a de causas exterioras a l'Empèri podent l'explicar. En Orient, l'[[Empèri Part]] deliquescent daisse la plaça a l'[[Sassanids|Empèri Sassanid]] al segond quart del sègle III. Aquel empèri poderós, plan estructurat e agressiu es un dangièr de contunh sus las províncias d'Asia. Al nòrd èst d'Euròpa, los Germans orientals que vivon dins las regions de la mar baltica començan una lenta migracion cap al Sud e  Sud Èst europèu. Atal fasent, caçan las autras tribús que se trapan suls territòris ont passan. Aquelas cercan a trobar refugi dins l'Empèri roman esperant i encontrar de tèrra nòvas e una presa rica<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], ''Des origines de Rome aux invasions barbares'', [[Hachette Livre|Hachette]], [[1974]], p.191.</ref>. Lors incursions mòstran la flaquesa de l'estrategia defensiva romana. En efièch, las legions son amassadas a las frontièras. Un còp passada la region frontièra, los barbars pòdon ravajar las províncias sens gaireben pas d'empachament. Lo dispositiu militar roman, e l'organizacion del poder imperial son tanben pas plan adaptats a una guèrra subte sus dos fronts, en Orient e sus l'ensems [[Ren]]-[[Danubi]].

Las dificultats intèrnas son degudas a l'alunhament totjorn mai grand dels militars prèsts a impausar de sacrificis pesucs als civils per aparar l'Empèri de las menaças d'invasions e de la classa possedanta qu'accèpta gaire l'aument de las cargas fiscalas. Sul plan politic, aquò se traduch per la pujada de l'òrdre equèstre, titular de las grandas prefecturas e totjorn mai present dins las província coma governador a la plaça de la classa senatoriala<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, pp.192-193.</ref>. E mai dempuèi [[250]], l'Empèri roman es tocat per d'epidemias que provòcan, al mens regionalament, una despopulacion e una crisi economica que patís subretot l'Occident ja ravatjat per las incursions germanicas.

L'estat mai recent de la recerca relativiza pasmens lo caractèr general e de contunh de la crisi. Lo sègle III es ara puslèu descrich coma marcat per de grandas crisis definidas melhor del punt de vista cronologic: crisi politica en [[238]], doas crisis gravas dins los [[ans 250]] e [[ans 260|260]], lo periòde mai dificil pel poder imperial. Mas l'accent es ara tanben portat sus la diversitat de las situacions regionalas, una prosperitat mantenguda en Africa, sus l'existéncia de periòde de reviscòl o sus de fasas d'auçament e de resisténcia, provocant puslèu un periòde de mutacion qu'una crisi e un declin de contunh.

==== Instabilitat imperiala ====

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Anarquia militara]]:'''
|-
| ''' <br /> [[Maximin I]] ([[235]] a [[238]]) <br /> [[Gordian I]] e [[Gordian II]] ([[238]]) <br />  [[Maxim Pupian|Pupian]] e [[Balbin]] ([[238]]) <br /> [[Gordian III]] ([[238]] a [[244]]) <br /> [[Felip l'Arabi]] ([[244]] a [[249]]) <br /> [[Felip II (emperaire roman)|Felip II]] ([[247]] - [[249]])  <br /> [[Deci|Trajan Dèce]] ([[249]] a [[251]]) <br /> [[Herennius Etruscus]] ([[251]])[[Hostilian]] ([[251]]) <br />[[Trebonian Gal]] ([[251]] a [[253]]) <br />[[Volusian]] ([[253]])<br/>[[Emilian]] ([[253]])
|}

Lo periòde comprés entre [[235]] e [[268]] es plan mal conegut. Setze emperaires se succediguèron, fachs e desfachs pel sòrt de las armas. Los emperaires son creats per un grop novèl, l’Estat major de l’armada. Causís l'emperaire novèl, qu'es enseguida avalizat pel Senat. Lo reng imperial es vengut, al vejaire dels militars, lo grad mai naut dins la ierarquia dels oficièrs<ref name="Veyne"/>. Atal [[Maximin I]] es lo primièr militar de carrièra a venir emperaire per la volontat sola d'aqueles soldats. Amb fòrça energia per securizar la frontièra fàcia als [[Dacis]] e als [[Esarmats]]. Exigís de la classa senatoriala e de províncias d'impòstes pesucs per pagar las despensas militaras que totalizan la mitat del budgèt de l'Estat. Aquela pression fiscala provòca la [[fraude fiscala]] de senators que la fortuna passa los milions de sestèrcis<ref>{{fr}}Jean-Pierre Brun, « La croissance a Rome », emission ''[[La Marche de l'Histoire]]''sur [[France Inter]], 31 mai 2012</ref> e la revòlta dels grands proprietaris d'Africa que pòrtan al poder [[Gordian I]] en associacion amb son filh [[Gordian II]] en [[238]]. Son lèu vençuts. Maximin es tuat davant [[Aquilèu]] coma [[Maxim Pupian|Pupian]] e [[Balbin]], causís pel Senat coma novèls [[August (títol)|Augustes]]. A la fin de [[238]], [[Gordian III]], lo falen de [[Gordian I]] ven emperaire<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.192.</ref>. Es assassinat a l'instigacion del [[prefècte del pretòri]], [[Felip l'Arabi]] que deu eliminar de concurrents abans d'èsser tuat en afrontant [[Deci]]. [[Deci]] es lo primièr emperaire tuat per de barbars, pendent la desfacha d'[[Batalha d'Abrittus|Abrittus]] fàcia als [[Gòts]] en [[251]]. [[Trebonian Gal]] e [[Emilian]] se succedisson a un ritme subte. Aquel darrièr regnèt sonque quatre vint uèit jorns. La legitimitat imperiala que se basava sus la victòria es somesa a una espròva sevèra: la crisi militara encoratja las usurpacions: las armadas cercant un general eficaç e las regions menaçadas desirant un emperaire pròche pels aparar.

{| class="wikitable"
|-
! '''Peròde dich dels <br />[[Trenta Tirans (Roma)|Trenta Tirans]]:'''
|-
| ''' <br /> [[Valerian]] ([[253]] a [[260]]) <br /> [[Gallian]] ([[253]] a [[268]])
|}

[[Valerian]] regna associat a son filh [[Gallian]]. Es lo darrièr aristocrata a venir l'Emperaire<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.196.</ref>. Devon far fàcia a las incursions dels [[Alamans]] e dels [[Francs]] en [[Gàllia]] e a l'ofensiva del sobeiran sassanid [[Sapor I]] e [[Siria (província romana)|Siria]]. En [[260]], [[Valerian]] es tanben fa presonièr pels Pèrses e morís coma esclau en Iran. [[Gallian]] es lo sol emperaire que capitèt a arrestar una invasion dels Alamans en Itàlia del Nòrd. Abandona [[Dàcia]] conquerida per [[Trajan]] qu'èra venguda tròp dificila a defendre e fixa la frontièra de l'Empèri sul [[Danubi]]. Mas deu far fàcia a fòrça usurpacions, aquela de [[Macrian]] e de [[Quièt]] en Orient, de Regalien en [[Pannònia]] e de [[Postum]] en Gàllia que proclama l'[[Empèri de las Gàllias]].

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Emperaires illirians]]:'''
|-
| ''' <br /> [[Claudi II lo Gotic|Claudi II]] ([[268]] a [[270]]) <br /> [[Marc Aureli Quintil|Quintil]] ([[270]])<br /> [[Aurelian (emperaire roman)|Aurelian]] ([[270]] a [[275]]) <br /> [[Marcus Claudius Tacite|Claudi Tacit]] ([[275]] a [[276]]) <br /> [[Florian]] ([[276]]) <br /> [[Probus]] ([[276]] a [[282]]) <br /> [[Carus]] ([[282]] a [[283]]) <br /> [[Numerian]] ([[283]] a [[284]]) <br /> [[Carin]] ([[283]] a [[285]])
|}

Los successors de [[Gallian]] son totes des militars que l'armada donèt una granda rigor e la fe en l'eternitat de l'[[Empèri Roman]]. L'Empèri venguèt militar. A partir de reformas començadas jos Gallian — levat de senators del comandament militar — los [[emperaires illirians]] fan fàcia a la crisi e tornan organizar la defensa de l'Empèri. [[Aurelian (emperaire roman)|Aurelian]] torna unificar l'Empèri metent un tèrme a las secessions [[Septimia Bathzabbai Zenobia|palmirenianas]] e [[Empèri de las Gàllias|gallessas]] e [[paret d'Aurelian|fortifica Roma]].

==== Transformacions après 260 ====

[[Gallian]] comença una mutacion prigonda de l'estrategia militara. Despartís los mejans de defensa plaçant dins los principals noses rotièrs de l'[[Illíria]] de destacaments de legions frontalièras. Constituís una importanta cavalariá amb un comandament autonòma. Exclutz los senators dels emplecs militars e los remplaça per de cavalièrs. Fa intrar dins l'armada de barbars vençuts començant atal la « barbarizacion » de l'armada<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.197.</ref>. L'armada absòrba una partida totjorn mai granda de las fonts de l'Estat. Un impòst especial, l'annònocia militara, es levada per la mantenir.

[[Fichièr:Romanworld271AD.jpg|left|thumb|L'Empèri divisat a l'entorn de [[271]]: [[Empèri de las Gàllias]] e [[Septimia Bathzabbai Zenobia|de Palmira]].]]

Las foncions de cap general e de cap de guèrra victoriós que ten tradicionalament l'emperaire son afortidas dins aquels periòdes de guèrras de contunh. A costat dels qualificatius abituals coma ''felix'', s'associe totjorn mai sovent lo tèrme ''invictus''. En efècte, un emperaire venceire pòt esperar la fidelitat dels seus subjèctes e de las seunas tropas. En cas de desfacha militara, de concurrents apareisson d'entre los autres generals. Los emperaires ensajan pasmens de trobar una legitimitat en transformant lo [[culte imperial]]. [[Aurelian (emperaire roman)|Aurelian]] es divinizat de son vivent. Sus las monedas, es inscrich ''deus e dominus natus'' (dieu e senhor de naissença).

Las dificultats del sègle III fan pensar als Romans que son abandonats pels dieus e seguís un periòde o los ciutadans rebutant de participar als cultes publics, coma los [[cristianisme ancian|crestians]] e los Josieus son persecutats. [[Deci]], a partir de [[250]] puèi [[Valerian]] renovèla l'obligacion de sacrificis, çò que provòca de persecucions contra los refractaris. En [[260]], son filh [[Gallian]] publica un [[edicte de tolerància]] mantengut pels seus successors pendent 40 ans.

L'oposicion entre la ''[[nobilitas]]'' e l'òme novèl es mai vivaç que jamai. L'Empèri passa entre las mans de familhas n'avent jamai exerçat la foncion imperiala. Los emperaires ''novi'' daissan a lor familha la noblesa en eretatge. Los [[honestiores]] de las províncias d'Occident e los dirigents dels pòbles barbars mejancièrs, venon tanben a la ''[[nobilitas]]'' que los incorpòra a las jaças mai nautas. Al subjècte la noblesa romana, garda un prestigi social immens, mas pèrd gaireben tota son autoritat politica<ref name="Badel"/>.

=== Antiquitat tardièra (fin del sègle III al V) ===

==== Emperaire de l'Empèri Bas ====

[[Fichièr:Istanbul - Museo archeol. - Diocleziano (284-305 d.C.) - Foto G. Dall'Orto 28-5-2006.jpg|thumb|upright=0.5|[[Dioclecian]], musèu d'[[Istanbol]].]]

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Tetrarquia]]s:'''
|-
| ''' <br /> [[Dioclecian]] ([[284]] a [[305]]) <br /> [[Maximian Herculi|Maximian]] ([[286]] a [[305]]) <br /> [[Constanci I]] ([[305]] a [[306]]) <br /> [[Galeri]] ([[305]] a [[311]]) <br /> [[Sever II]] ([[306]] a [[307]]) <br /> [[Maxenç]] ([[306]] a [[312]]) <br /> [[Licinius]] ([[308]] a [[324]]) <br /> [[Maximin II Daïa|Maximin II]] ([[310]] a [[313]]) <br /> ''[[Constantin I lo Grand|Constantin I]] ([[310]] a [[337]])''
|}

Qualques meses après son arribada al poder, [[Dioclecian]] compren que pòt pas dirigir sol l'Empèri e confia a [[Maximian Herculi|Maximian]] la tasca de s'ocupar de l'Occident coma [[Cesar (títol)|Cesar]] puèi d'[[August (títol)|August]]. En [[293]], dona a [[Maximian Herculi|Maximian]] un adjunt que pòrta lo títol de [[Cesar (títol)|Cesar]], [[Constanci I]] e se ne causís d'esperel un, [[Galeri]]. Atal los besonhs de l'Empèri donan per asard naissença a la [[tetrarquia]], es a dire lo poder de quatre. I a pas de partatge territorial de l'Empèri roman, mas, los quatre òmes se departisson lo comandament de las tropas e los sectors ont intervenon. [[Dioclecian]] demòra pasmens lo primièr<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.206.</ref>. Aquela novèla organizacion permet d'eliminar los usurpators que semanavan lo trebolum en Gàllia, de rebutar los barbars. La victòria suls [[Sassanids]] permet d'esforçar la preséncia romana en [[Mesopotamia]] amb la constitucion de cinc novèlas províncias<ref name="AntTarEnc">{{fr}}[[Paul Petit|P. Petit]] e [[Yann Le Bohec|Y. Le Bohec]], « L'Antiquité tardive », ''Encyclopædia universalis'', DVD 2007.</ref>. La politica interiora de [[Dioclecian]] es dins linhada dels emperaires dels sègle III. Enfòrça la divinizacion de la foncion imperiala. Provòca la darrièra e mai violenta de las persecucions contra los crestians.

En [[305]], los dos [[August (títol)|Augustes]] abdican lo mème jorn per daissar la plaça a lors [[Cesar (títol)|Cesars]], [[Galeri]] e [[Constanci I]], que venon a lor torn Augustes. [[Dioclecian]] causís dos nòus Cesars, [[Maximin II Daïa]] e [[Sever II]], escartant volontàriament de la succession los filhs de [[Maximian Herculi|Maximian]] e de [[Constanci I]]. [[Dioclecian]] se retira ensegida a [[Split|Espalato]].

[[Fichièr:Head Constantine Musei Capitolini MC1072.jpg|thumb|upright=0.5|[[Constantin I lo Grand|Constantin I}]], [[bronze]] del sègle IV, [[musèus del Capitòli]].]]

La segonda [[tetrarquia]] buta a las ambicions de [[Maxenci]] e [[Constantin I lo Grand|Constantin I]], filh respectius de [[Maximian Herculi|Maximian]] e de [[Constanci I]]. Un periòde d'instabilitat seguís amb fins a sèt augustes al mème moment.

{| class="wikitable"
|-
! '''[[Constantinians]]:'''
|-
| '''<br /> [[Constantin I lo Grand|Constantin I]] ([[310]] a [[337]]) <br /> [[Constantin II]] ([[337]] a [[340]]) <br /> [[Constanci I]] ([[337]] a [[350]]) <br /> [[Constanci II]] ([[337]] a [[361]]) <br /> [[Julian (emperaire roman)|Julian]] ([[361]] a [[363]])
|}

En [[313]], dos emperaires intran en liça, Constantin I, installat a Nicomèdia, e [[Licinius]]. !aquel darrièr es vençut un primièr còp en [[316]] puèi definitivament eliminat en [[324]]. [[Constantin I lo Grand|Constantin]], primièr emperaire convertit al cristianisme, demòra alara lo sol sobeiran. Aquel meteis, causís l'anciana colonia grèga de [[Bizanci]], installada sus la riba europèa de l'estrech del [[Bosfòr]] per fondar una novèla capitala que portarà lo seu nom, [[Constantinòple]]. Bastida sul modèl de [[Roma]], foguèt inaugurada en [[330]].
 
Quand Constantin morís en [[337]], sa succession es pas reglada. Los tres filhs se partejan l'Empèri, mas acaban per se disputir. Fin finala l'Empèri torna s'unir jos l'autoritat del segond filh de Constantin lo Grand, [[Constantin II]] que nomena dos cesars als poders fòrça redusits. Lo novèl emperaire seguís la politica de son paire. Un dels cesars, [[Julian (emperaire roman)|Julian]], responsable de Gàllia, empòrta una granda victòria suls [[Alamans]] en [[357]]. Los seus soldats lo proclaman emperaire sens qu'aquel o vòlga a [[Lutècia]]. [[Constanci II]] morís l'an seguent. [[Julian (emperaire roman)|Julian]], cosin del defunt emperaire renóncia al cristianisme per amor de la pensada grèga, que lo seu escais d'''[[apostasia|apostat]]''. Ensag de restaurar las ancianas religions tornant obrir los temples e obtenent fòrça [[apostasia]]s. Morís après 18 meses de règne, en [[363]], dins una escaramossa al retorn d'una campanha contra los Pèrses.


{| class="wikitable"
|-
! '''[[Valentinians]]:'''
|-
| <br /> ''[[Jovian]] ([[363]] a [[364]])'' <br /> [[Valentinian Ièr]] ([[364]] a [[375]]) <br /> [[Valens]] ([[364]] a [[378]]) <br /> [[Gracian]] ([[367]] a [[383]]) <br /> [[Valentinian II]] ([[375]] a [[392]]) <br /> [[Magne Maxim|Maxim]] ([[384]] a [[388]])
|}

Los successors, [[Jovian]], [[Valentinian Ièr]] en Occident e [[Valens]] en Orient tornan a una absoluda neutralitat religiosa. L’emperaire d’Orient Valens, fraire de Valentinian I{{èr}} deu gerir las dificultats provocada per la preséncia al delà del [[Danubi]] dels [[Gòts]]. Valentinian I{{èr}} daissa son poder a los seus dos joves enfants [[Gracian]] e [[Valentinian II]]. Après la mòrt de Valens a la [[Batalha d'Andrinòpli (378)|batalha d'Andrinòpli]] en [[378]], [[Gracian]] se causís un collèga per l’Orient, [[Teodòsi I]]. [[Gracian]] es assassinat en [[383]]. Valentinian II, lo jove fraire de Gracian, demòra alara sol august de l'Occident amb al seus costats lo general franc, [[Arbogast (general roman)|Arbogast]] que l'assassina en [[392]]. En [[394]], Teodòsi bat l'usurpator a la [[Batalha del Riu Freg]] ont las doas armadas perdon l'essencial de lors fòrças. Alara que lo dangièr barbar es totjorn mai insistent, las defensas de l'Empèri son aflaquidas per d'interminablas guèrras civilas.

[[Fichièr:Theodosius I's empire.png|upright=1|thumb|La [[division de l'Empèri roman]] en [[395]].]]


{| class="wikitable"
|-
! '''[[Teodsians]]:'''
|-
| <br /> [[Teodòsi I]] ([[378]] a [[395]]) <br /> [[Flavius Honorius|Honorius]] ([[395]] a [[423]], [[Empèri Roman d'Occident|Occid.]]) <br /> [[Flavius Arcadius|Arcadi]] ([[395]] a [[408]], [[Empèri Byzantin|Orient]])
|}

En [[395]], [[Teodòsi I]] morís, après aver partejat l'Empèri entre sos deus filh. [[Flavius Arcadius|Arcadi]] l'aïnat recep l'Orient e [[Flavius Honorius|Honori]] l'Occident. Aquel partatge es dins la continuitat dels règnes precedents. Lo partatge se vòl sonque administratiu. L'unitat de l'Empèri deu donc èsser preservada. Mas l'Occident d'[[Flavius Honorius|Honori]] es aflaquit per d'annadas de guèrras civilas e contra los barbars. Perd una granda partida de sas tropas. L'economia de l'Occident demòra fragila alara qu'aquela d'Orient es astrada.

Las [[division de l'Empèri roman|doas partidas de l'Empèri se separan definitivament]].

==== Instruments del poder ====

[[Fichièr:Venice – The Tetrarchs 03.jpg|thumb|upright=0.5|left|Los [[Tetrarquia|Tetrarcs]].]]

La crisi del sègle III transformèt lo poder imperial qu'es vengut absolut. Lo Senat a pas mai d'influéncia. Se passèt del [[principat (antiquitat)|principat]] al [[dominat]]. Los emperaires de l'Antiquitat tardièra benefician tanben d'una construccion ideologica que pauc a pauc assimilèt los emperaires a de divinitats viventas e justifican atal lor poder absolut. Per [[Constantin I lo Grand|Constantin]] coma per [[Dioclecian]], l'autoritat imperiala es de natura divina<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.212.</ref>. [[Dioclecian]] e [[Galèri]], son filh adoptiu, se pretendon descendents de [[Jupitèr (dieu)|Jupitèr]]. Prenon l'escais de ''Jovian'', son collèga Maximian e son cocesar aquel d’''Herculian''. Aquela sacralizacion del poder imperial a tanben per tòca de lavar tota legitimitat als usurpators eventuals perque sol l'emperaire es elegit dels dieus, e que sol son successor es legitim. En [[312]], [[Constantin I Lo grand|Constantin]] causís lo [[cristianisme]] perque li balha una legitimitat novèla e al dessús de totes los autres<ref name="conversion Constantin">{{fr}}[http://aphgcaen.free.fr/conferences/moderan.htm La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain].</ref>.

Constantin cerca pas a afirmar una filiacion divina. Pretend puslèu aver estat investit pel Dieu dels crestians per governar l'Empèri. La moneda de l'epòca mòstra una man sortissent del cèl e li para una corona. L'emperaire agís coma un [[clergat|clergue]] dins son biais d'exerçar lo poder. A [[Constantinòple]], bastís son palais coma s'èra una glèisa; afirma aver recebut una vision del [[Jèsus Crist|Crist]] coma s’èra un [[apòstol]]; agís coma un [[evesque]] al [[Primièr concili de Nicèa|concili de Nicèa]] convocat per el meteis, mas l’es pas<ref name="dagron">{{fr}}[[Gilbert Dagron|G. Dagron]], ''Empereur e rêtre, étude sur le césaropapisme byzantin'', [[Gallimard]], [[1996]].</ref>. [[Constantin I lo Grand|Constantin]] afirma qu'es lo representant de Dieu sua la tèrra. Dins son intelligéncia rebat l’intelligéncia suprèma<ref name="Diehl">{{fr}}[[Charles Diehl|C. Diehl]], ''Histoire de l'Empire Byzantin'', Picard, 1920, ([http://www.mediterranee-antique.info/Auteurs/Fichiers/DEF/Diehl/Histoire_Byzance/HB_001.htm en linha]).</ref>. S'acompanha d'un faste incresible per exaltar la grandor de la foncion imperiala. Ara la romanitat e la religion crestiana son ligats. [[Eusèbi de Cesarèa]], torna sus las tèsis de [[Meliton de Sardas]]<ref name="X-Passion">{{fr}}''Christianisme e stoïcisme'', X-Passion, 2001 dans [https://web.archive.org/web/20080112190835/http://www.polytechnique.fr/eleves/binets/xpassion/article.php?id=42&page=3].</ref>, crea, l'epòca, la [[teologia]] de l'empèri crestian. Per el, l'unificacion politica permetèt l'unificacion religiosa. L'emperaire es dins aquel encastre, lo servicial de Dieu e coma l'imatge de filh de Dieu, mèstre de l'univèrs<ref>[[Eusèbi de Cesarèa]], {{fr}}''La théologie politique de l'empire chrétien'', Cerf, 2001.</ref>. L'emperaire recep tanben la mission de guide cap al salut e la fe crestiana. Son intervencion grandissenta dins las questions religiosas se trapan tanben legitimada dins lo [[cesaropapisme]].

==== Organizacion militara ====

Lo nombre de soldats per legion fa pas que mermar dempuèi la reforma de [[Cai Mari]] a la fin del sègle II passèt de 6000 a 5000 jos l'Empèri Naut e es de segur a l'entorn de 2000 al començament del règne de [[Dioclecian]]<ref>{{fr}}[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], ''L'antiquité tardive'', [[Presses universitaires de France|PUF]], coll. « Que sais-je ? » n° 1455, [[1997]], p.40.</ref>. [[Dioclecian]] aumenta lo nombre de militars. Confia a de soldats sovent d'origina barbara, las ''[[limitanei]]''<ref name="AntTarEnc"/>, la tasca de defendre lo ''[[limes]]''. Las legions de manòbra son de talha mai redusida — 1000 legionaris — mas son mai nombroses que jol periòde precedent. Passan de 39 a 60. Son encargadas d'interceptar los Barbars que capitèron a passar una frontièra totjorn mai fortificada. La necessitat de la defensa de l'Empèri justifica l'abandon de [[Roma]] coma demorança imperiala al benefici de vilas mai pròchas de las frontièras: [[Trevèri]], [[Milan]], [[Sremska Mitrovica|Sirmium]], [[Nicomedia]]. Constantin acaba la transformacion de l'armada e realiza lo ''comitatus'', l'armada de campanha. Son comandament es confiat a un ''magister peditum'' per l'infantariá e un ''magister equitum'' per la cavalariá<ref name="Christol214">[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.214.</ref>. En cas de besonh, de mèstres de las miliças pòdon èsser creadas per una region particulara coma en [[Illíria]]. Dins las províncias e los diocèsis expausats, las tropas pòdon èsser dirigidas per un ''[[Comes (Roma antica)|comes]]'' o un ''[[dux]]''. Aquela armada es plan tractada pels emperaires.

Se supausa que l'[[armada romana]] del sègle IV compta entre {{nobr|250 000}} e {{nobr|300 000}} òmes. Per respondre a las dificultats de recrutament, [[Dioclecian]] impausa de règlas novèlas. Los proprietaris devon ara donar d'òmes a l'armada romana. Pendent lo sègle IV, obtenon lo drech de remplaçar los òmes per una soma en aur, l'''aurum tironicum''<ref>{{fr}}[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], {{opcit}}, p.41.</ref>. Aquel sistèma es suprimit en [[375]], mas sonque per l'Orient. Un nombre significatiu de ciutadans cerca a fugir lo ròtle dins l'armada s'anant pel desèrt, se copant lo poce o venent clergue. Las condemnacions pesugas contra los desertors, l'ereditat del mestièr de soldat evitan pas las dificultats de recrutament, çò qu'obliga ls emperaires a far apèl als barbars.

Dioclecian e Constantin recrutan d'auxiliaris d'origina barbara per vigilar sul ''limes''. Aqueles an pauc l'esperit roman. La distincion entre [[comitatus]] e ''[[limitanei]]'' fa nàisser l'armada romana de l'Empèri Bas. Jos Teodòsi, l'armada se barbariza encara mai. L'Empèri roman d'Orient garda las meteissas disposicions del sègle II a VII. La principal novelum es lo remplaçament del sistèma de conscripcion, tant injuste, per aquel del volontariat. Per atirar las recrutas, recebon d'exempcions fiscalas sus lors tèrras. L'armada manca alara pas pus de soldats<ref>{{fr}}[[Alain Ducellier|A. Ducellier]], [[Michel Kaplan|M. Kaplan]] e [[Bernadette Martin|B. Martin]], ''Le Proche-Orient médiéval'', [[Hachette Livre|Hachette]], [[1978]], p.23.</ref>.

Al començament del sègle V, l'armada d'Occident compren teoricament {{nobr|200 000}} òmes a las frontièras, dels ''[[limitanei]]'' gaireben totes d'origina barbara, e {{nobr|50 000}} òmes dins l'armada de manòbra, lo [[comitatus]]. La paradòxa d'aquela armada es que las frontièras son defendudas per de soldats eissits de pòbles que cercan a envasir l'Empèri<ref>{{fr}}[[Michel Balard|M. Balard]], [[Jean-Philippe Genet|J.-P. Genet]] e [[Michel Rouche|M. Rouche]], ''Des Barbares a la Renaissance'', [[Hachette Livre|Hachette]], [[1973]], p.16.</ref>.

==== Administracion e fiscalitat ====

[[Fichièr:Flavius Felix 00.JPG|thumb|upright=1|''Flavius Felix'', [[Consul (Roma antica)|consul]] en [[428]], [[Roma]], evòri d'elefant, ancian tresaur de l’abadiá de Sant Junian de [[Limòtges]].]]

Jos [[Dioclecian]], las distincions entre províncias senatorialas e províncias imperialas son suprimidas. En [[297]], las divisa en d'entitats mai pichonas, las fasent passar de 47 a mai de 100. Aquelas novèlas províncias son amassadas en 12 [[Diocèsi (Roma antica)|diocèsis]] dirigits per de [[vicari]]s equèstres qu'obeïsson dirèctament als emperaires. Aquela multiplicacion de las circonscripcions administrativas e dels escalons administratius es percebuda coma essent mai eficaças per lutar contra los problèmas de l'Empèri. En [[312]], i a 108 províncias, 116 en [[425]]<ref>{{fr}}[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], {{opcit}}, p.32.</ref>.

Constantin divisa l'Empèri en grandas circonscripcions que los limits fluctuan, las prefecturas regionalas amb al cap un prefècte del pretòri. Los prefèctes i an de grandas prerogativas civilas e judiciàrias<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.213.</ref>. Cada nivèl administratiu — prefectura regionala, diocèsi, província — a la seuna capitala, los seus burèls, los seus foncionaris. Lo poder imperial es atal mai present a cada escalon, mas la massa salariala dels foncionaris es multiplicada per quatre e los grands poders que possedisson son de factors d'autonomia e de corrupcion<ref>{{fr}}[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], {{opcit}}, p.33.</ref>.

L'organizacion del poder central tanben es transformada. Lo [[prefècte del pretòri]] es remplaçat pel questeor del Palais sacrat que redigís los edictes. Aquel darrièr dirigís lo consistòri sacrat, que remplaça lo conselh de l'emperaire. Lo [[magister officiorum|mèstre dels oficis]] dirigís lo personal administratiu, las fabricas d'armas e las ''[[schole palatine|scholæ]]'' de la garda; lo [[magister militum|mèstre de las milícias]], l'infantariá e la cavalariá; lo comte de las larguesas sagradas, lo fisc; lo comte de la fortuna privada, la ''res privata'', es a dire la caissa privada de l'emperaire, los revenguts personals d'aquel darrièr essent eissits subretot del revengut dels seus immenses domenis. Çò novèl es lo grand aument dels foncionaris trabalhant dins los burèls centrals. Una fola de notaris, d'encargats de mission e agents secrets (los ''agentes in rebus'' tanben nomenats ''curiosi''), près de {{nobr|1 000}} foncionaris al sègle V<ref>{{fr}}[[Alain Ducellier|A. Ducellier]], [[Michel Kaplan|M. Kaplan]] e [[Bernadette Martin|B. Martin]], {{opcit}}, p.22.</ref>, e d'emplegats divèrses fan de l'Empèri roman una vertadièra buroracia<ref name="Christol214"/>. Aquela administracion centrala pletorica contribuís a l'isolament de l'emperaire al respècte del rèsta de la societat.

Las finanças son abans tot destinadas a sosténer l'armada. L'anóncia militara foguèt pauc a pauc realizat a partir de la dinastia dels [[Severs]]. Es, jos [[Dioclecian]], pagada en natura o en espècias. Per enfrentar las despensas aumentant, l'emperaire ordona que siá recensadas, totas las fonts de l'Empèri, òmes, bestials e autras riquesas. Lo cens, que se fa cada quinze ans, servís de basa per establir, un novèl impòst, la [[capitacion]]. La fiscalitat pesa subretot suls abitants dels camps. En mai de la capitacion, devon pagar la ''jugatio'' suls bens fonzièrs. Los senators devon pagar la ''collatio glebalis'' cada quatre ans. Jol règne de [[Teodòsi I|Teodòsi]], la fiscalitat aumenta encara provocant de revòltas ([[Antakya|Antiòquia]] en [[387]]). En teoria, los revenguts de la ''res privata'' devon provesir a la cort e a la familha imperiala, mas una partida totjorn mai granda d'aquela caissa es balhada als immenses besonhs de l’Estat.

==== Economia e societat====

L’[[economia romana]] es una economia subretot agricòla. La trilogia mediterranèa domiae la produccion: [[blat]], [[vinha]] ([[vin]]), [[Olivièr]] ([[òli d'oliva|òli]]). La [[Sicília (província romana)|Sicília]], l’[[Africa romana|Africa]], l’[[Periòde roman de l'Egipte|Egipte]], las [[Gàllia romana|Gàllias]] e l’[[Ispània]] produson las cerealas que noirisson las grandas vilas de l’Empèri. L’elevatge de cavals, indispensable pels jòcs e per l’armada es concentrada en [[Ispània]], en [[Africa romana|Africa]], en [[Siria (província romana)|Siriá]], en [[Tràcia]] e en [[Asia (província romana)|Asia]]. A aquela epòca, dos sectors de l’economia pòdon èsser qualificats d’industrials. Son l’espleitacion minièra e la produccion de [[ceramica sigillada]]. Aquela es ligada a l’exportacion de produchs agricòlas. Es donc dins las grandas regions de produccion que se trapan los principals talhièrs de ceramica. près quaranta fabricas d’armas son espandidas per l’Empèri. Son d'industrias de l’Estat, coma las fabricas d’armaduras, de vestits pels soldats e las tinturariás<ref>{{fr}}[[Yann Le Bohec|Y. Le Bohec]], [[Marcel Le Glay|M. Le Glay]] e [[Jean-Louis Voisin|J.-L. Voisin]], ''Histoire romaine'', [[París]], [[PUF]], [[1995]], p.505.</ref>.

[[Fichièr:Constantinople center.svg|thumb|left|Plan del centre de [[Constantinòple]].]]

Al sègle IV las prefecturas de la vila e del pretòri s’apondan al [[Consul (Roma antica)|consulat]] coma cargas permetent d’intrar dins la ''[[nobilitas]]''. [[Constantin I lo Grand|Constantin]] pren la decision de suprimir l’[[Cavalièr roman|òrdre equèstre]] que los membres intran gaireben totes dins l’[[òrdre senatorial]]. Lo nombre de senators passa de 600 a 2000 membres<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.221.</ref>. Lo [[Senat byzantin|Senat]] creat a [[Constantinòple]] compta tanben 2000 membres. L’òrdre senatorial oriental es recrutat d'entre los notables de las ciutats provincialas grègas<ref>{{fr}}[[Peter Brown (historien)|P. Brown]], ''Pouvoir e persuasion dans l’Antiquité tardive : vers un Empire chrétien'', [[Éditions del Seuil|Le Seuil]], [[1998]], p.37.</ref>. La ''[[nobilitas]]'' romana se caracteriza tanben per sa resisténcia a l’adopcion del cristianisme. Ligada al culte dels aujòls, a la cultura grecoromana, a la filosofia, espandís una nombrosa literatura anticrestiana<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.234.</ref>. Pasmens, a la mitat del sègle IV, las grandas familhas romanas se convertisson pauc a pauc al cristianisme. Las invasions barbaras empachan pas l’aristocracia senatoriala de gardar sa riquesa fonzièra e son influéncia fins al sègle VIII. Monopoliza las cargas de comte e d’evesque<ref>{{fr}}[[Michel Balard|M. Balard]], [[Jean-Philippe Genet|J.-P. Genet]] e [[Michel Rouche|M. Rouche]], {{opcit}}, p.28.</ref>.

Dempuèi lo sègle III, l’[[Empèri Roman]] se noirís de las aportacions barbaras. Lo ròtle fondamental dels [[pòble federat|pòbles federats]] dins l’[[armada romana]] es evocat çai naut. Tanben poblèron las regions septentrionalas de l’Empèri menaçadas de despopulacion. Los decrets de [[Valentinian Ièr|Valentinian I{{èr}}]] interdisent los maridatge romanobarbars mòstran qu’existís ja un mestissatge important a l'epòca. Los cas d'oficièrs barbars vivent dins l’Empèri e romanizats son frequents al sègle IV.

La ciutat demòra lo còr de la romanitat. Los luòcs tradicionals de la [[vida romana]], los [[Tèrmes romans|tèrmes]], los [[Circ roman|circs]] e los [[anfiteatre roman|anfiteatres]] son frequentats fins a la fin del sègle VI e quitament al delà per [[Constantinòple]]. Mas fòrça monuments ancians se deterioran, perque las finanças publicas son insufisentas per las poder mantenir, mai que lo periòde de l’[[Antiquitat tardièra]] es ric en [[tèrratrem]]s. Las vilas de l’Empèri coneisson de transformacions. Bastisson de barris als sègles III e IV per s'aparar. Lo grand novelum arquitectural es la construccion d’edificis crestians, una [[Basilica religiosa|basilica]], un [[baptistèri]] e la demòra de l’[[evesque]]<ref>{{fr}}[[Yann Le Bohec|Y. Le Bohec]], [[Marcel Le Glay|M. Le Glay]] e [[Jean-Louis Voisin|J.-L. Voisin]], {{opcit}}, pp.501-502.</ref>, qu'una partida dels materials utilizat ven dels ancians monuments abandonats. Las novèlas residéncias imperialas: [[Trevèri]], [[Milan]], [[Sremska Mitrovica|Sirmium]], [[Nicomedia]] benefician de la preséncia de las tropas e dels emperaires.

==== Literatura e arts ====

A partir del sègle III e IV, los retrachs imperials venon imposant e colossal (coma l'estatua de [[Constantin I lo Grand|Constantin I{{èr}}]]), alara que la generalizacion de l’[[Rite funerari|inumacion]] dona un vam novèl a l’art del [[bas relèu]] suls [[sarcofag]]s, amb de tèmas decoratius [[Dionís|dionisiacs]] o [[sarcofag paleocrestian|paleocrestians]].

Los Romans revolucionan lo supòrt escrich dels libres, li donant la forma modèrna que coneissèm : generalizan lo [[codèx]], volum de fuèlhas religadas mai manipulable e mai aisit de legir que lo tradicional rotlèu. Lo libre ven un objècte manipulable, aisit de transportar, de servar, legible per un sol individú. Mas demòra un objècte car, quitament se lo nombre de volums en circulacion aumenta fòrça. L'usatge del pergamin, mai solide, mas mai costós s'espandís als despens del papir. Lo passatge de ''volumen'' al [[codèx]], a vegadas de talha plan redusida, a coma consequéncia la pèrda d'una partida dels tèxtes antics que son pas mai consultats<ref>{{fr}}[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], {{opcit}}, p.104.</ref>. La plaça de l'escrich dins la societat aumenta de contunh.

A partir del sègle IV, la font de la literatura es subretot crestiana. La correspondéncia entre de grands esperits del temps, fòrça plan conservada, permet d'aver una coneissença fina de las mentalitats de l'[[Antiquitat tardièra]]. La [[retorica]] grèga es utilizada pels [[Paires de la Glèisa]], que siá per redigir de sermons, explicar lo tèxtes sants o ensajar de convéncer los non crestians. L'[[agiografia]] se multiplica. Tot en contant la vida dels [[sant]]s coma o faguèt [[Sueton]] o [[Plutarc]], se concentra sus las vertuts crestianas de [[sant]]s per ne far d'exemples pel lector. Al sègle VI e VII, lo genre agiografic multiplica los recits de miracles, que l'empòrtan sus l'exemple moral<ref>{{fr}}[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], {{opcit}}, p.89.</ref>. Es donc pas susprenent que l'òbra màger de l'Antiquitat tardièra siá una òbra religiosa. S'agís de la ''[[La Ciutat de Dieu]]'' d'[[Agustin d'Ipòna]], acabada en [[423]]. Replica de biais magistral als detractors del cristianisme que fa la religion responsabla del [[Sac de Roma (410)|sac de Roma]] de [[410]]. Dins sa teoria de las doas ciutats, desvelopa l'idèa que Roma es una ciutat terrèstra donc mortala. La ciutat dels crestians es lo reialme de Dieu que los espèra après la mòrt. Devon donc pas ligar lor fei crestiana a l'existéncia de Roma quitament se devon servir l'Empèri amb leialtat.

==== Vam del cristianisme ====

[[Fichièr:Aquileia, storia di giona, pavimento della basilica, 1a metà del IV secolo.jpg|left|thumb|L'istòria de [[Jonas]], mosaïc del sègle IV, [[basilica religiosa|basilica]] patriarcala d'[[patriarcat d'Aquilèa|Aquilèa]].]]

Pendent longtemps èra avençada l'idèa qu'al començament del sègle IV, las províncias d'Orient son majoritàriament aqueridas al cristianisme. En Occident, las províncias mediterranèas son mai tocadas per la religion novèla que las autras. Mas de pertot dins aquela partida de l'Empèri roman, las campanhas demòran prigondament politeïstas<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.233.</ref>. Ara l’espandiment de la cristianizacion de l’Empèri es controverciada<ref>Entre autres per [[Alan Cameron|A. Cameron]] e [[Robin Lane Fox|R.L. Fox]] als Estats Units d'America, e [[Pierre Chuvin|P. Chuvin]] e [[Claude Lepelley|C. Lepelley]] en França.</ref>. Sembla qu'en [[312]], los crestians representan pas que 4 a 5 % de la populacion totala de l’Empèri.

[[Constantin I lo Grand|Constantin]] se convertís al [[cristianisme]] alara quel seu camp contra [[Maxenci]] en [[312]]. En [[313]], l'[[edicte de Milan]] proclama la libertat de culte e prevei de tornar als crestians los bens que lor foguèron confiscats pendent la granda [[persecucion de Dioclecian]]. Aquela conversion pausa lo problèma de las relacions entre la Glèisa e lo poder<ref name="dagron"/>. Acompanhat d'evesques, [[Constantin I lo Grand|Constantin]] interven dins las disputas doctrinalas de la Glèisa. Un dels seus objectius es de restablir la patz civila dins l'Empèri. Luta contra lo [[donatisme]] en Africa e l’[[arrianisme]] en Orient. Quitament presida le [[Primièr concili de Nicèa|concili de Nicèa]] en [[325]] que reconeis lo [[Jèsus Crist|Crist]] coma Dieu e òme a l’unanimité, quitament [[Arri]] aderís a aquela doctrina<ref name="X-Passion"/>. Mas contunha sa predicacion e es excomuniat. Los [[arrianisme|arrians]] adòptan de posicions fòrça favorablas al poder imperial, li reconeissent lo drech de trencar las questions religiosas d’autoritat. [[Constantin I lo Grand|Constantin]] acaba per se convertir a aquela mena de cristianisme e se fa batejar sus son lièch de mòrt per un [[prèire catolic|prèire]] arien<ref name="AntTarEnc"/>. Aquela conversion cap a l'arrianisme es contestada per la Glèisa catolica e d'istorians. Son filh, [[Constanci II]] es un arrian convençut. Esita pas a persecutar los crestians nicèus encara mai que los pagans. Malgrat sas intervencions dins fòrça [[concili]]s, escaç a far adoptar un credo qui satisfasca los arrians e los crestians ortodòxes. Los successors, volent la patz civila obsèrvan una estricta neutralitat religiosa arrians e nicèus. La [[Batalha d'Andrinòple (378)|desfacha d'Andrinòple]] fàcia als [[Visigòts]] arrians permet als catolics ortodòxes de passar a l'ofensiva. [[Ambròsi de Milan]], volent defendre lo [[credo]] de Nicèa contra los arrians, qualifica l'[[eretgia]] de dobla traïson, contra la Glèisa e contra l'Empèri<ref>[[Ambròsi de Milan|Ambròsi]], ''Letras'', 10, 9-10.</ref>.

[[Fichièr:AmbroseOfMilan.jpg|thumb|upright=0.5|Mosaïc de la [[basilica religiosa|basilica]] [[Basilica Sant Ambròsi|Sant Ambròsi]] de [[Milan]].]]

[[Gracian]] acaba decidir la condamnacion de l'[[arrianisme]] jos la dobla influéncia de son collèga [[Teodsòi Ièr|Tedòsi]] e d’[[Ambròsi de Milan|Ambròsi]]. L’emperaire d’Orient promulga de leis qu'enebisson las doctrinas s’opausan a la fe de Nicèa<ref>[[Còdi de Teodòsi]], 16,1,2 e 16,5,4.</ref>. L'emperaire de la ''pars orientalis'', en [[380]], dins l'edicte de Tessalonica, fa del Cristianisme una religion d'Estat. Coma son collèga, promulga de leis antiereticas<ref>[[Còdi de Teodòsi]], 16,5,5.</ref>. Convòca un concili a [[Aquilèu]], en [[381]], dirigit per [[Ambròsi de Milan|Ambròsi]]. Dos evesques arrians son excomuniats. La Glèisa catolica èra alara pro fòrta per resistir a la cort imperiala. Après la mòrt de [[Gracian]], lo partit arrian torna èsser influent a la cort. Fan promulgar una lei, lo [[23 de genièr]] de [[386]], que prevei la mòrt per tota persona que s’opausariá a la libertat de las consciéncias e dels cultes<ref>[[Còdi de Teodòsi]], 16,1,4.</ref>. [[Ambròsi de Milan|Ambròsi]] rebuta de concedir una [[basilica religiosa|basilica]] ''extra muros'' als arrians amb lo sosten del pòble e de los notables de [[Milan]]. La cort imperiala es obligada de cedir. Mercé a d'òmes coma [[Ambròsi de Milan|Ambròsi]], la Glèisa pòt se liberar de la tutèla imperiala, subretot en Occident e quitament revendicar la primautat del poder esperital sul temporal remembrant a l'emperaire los seus devers de crestian. Los crestians tanben los cal la fòrça publica per far prevaler lor vejaire. Atal [[Porfiri de Gaza]] obten de l'imperatritz [[Eudoxia (esposa d'Arcadi)|Eudoxia]], que lo seu espós [[Flavius Honorius|Honori]] faga tampar los temples politeïstas de Gaza.

Los emperaires donan als membres del clergat fòrça privilègis. Son dispensats de las prestacions fiscalas impausadas als ciutadans. Los [[evesque]]s prenon de poders de juridiccion civila. Las personas percaçadas pel poder benefícian del drech d'asil, atal son sortidas de la justícia imperiala. Fin finala los clergues passan pas la juridiccions ordinàrias e se tròban atal plaçats al dessús del drech comun. [[Constantin I Lo Grand|Constantin]] dona a la Glèisa una personalitat juridica que li permet de recebre de donas e de legs. Atal pòt aumentar sa poténcia materiala. Al sègle V, possedís d'immenses domenis que d'unes dependon de las institucions caritablas de la Glèisa. Lo desvelopament de las seunas institucions li permet d'ocupar un void daissat pels sistèmas de redistribucions pagans, s'interèssan als paures per çò que son e pas mai coma ciutadans o clients<ref>{{fr}}[[Peter Garnsey|P. Garnsey]] e [[Caroline Humfress|C. Humfress]], ''L'Évolution del monde de l'antiquité tardive'', cap 4, La Découverte, 2005.</ref>.

==== Permanéncia del paganisme ====

Pendent tot lo sègle IV, los cultes politeïstas tradicionals contunhan, coma los cultes de mistèri d'origina orientala que son aqueles de [[Mitra (mitologia persana)|Mitra]], de [[Cibèla]], d'[[Isis]] e de [[Sarapis]] malgrat de restriccions progressivas. Los tèxtes crestians que los denóncian violentament, las dedicaças, los ex voto, o d'atestacions d'òbras dins los temples ne testimònian<ref>{{fr}}La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain par Yves Modéran dans [http://aphgcaen.free.fr/conferences/moderan.htm].</ref>. En Egipte, Chenouté, abat del monastèri Blanc en Egipte Nauta e mòrt vèrs [[466]], conta dins sas òbras sa luta contra los pagans, que nomena « los Grècs »<ref>{{fr}}Le Monde de la Bible, entretien avec Anne Boud’hors dans [https://web.archive.org/web/20070928200733/http://www.mondedelabible.com/article/index.jsp?docId=2300670].</ref>. L'istorian pagan [[Zosim (istorian)|Zosim]] nos apren al subjècte que la novèla religion èra pas encara espandida dins tot l'[[Empèri Roman]], lo [[paganisme]] que se mantenguèt pro de temps dins los vilatges après son audament dins las vilas.

Constantin interven pas que per enebir los sacrificis nocturnes, las practicas de [[mascariá]] e de [[Magia]], los rites d’[[aruspici]] privada, çò que ten de la ''superstitio''. Totjorn cequèt, quitament après [[324]], a estalviar los pagans. Garda a vida lo títol de [[pontifex maximus|grand pontife]], çò que ne fa lo cap de la religion tradicionala manifesta mai sovent mai granda tolerància al respècte de totes los biais de paganisme<ref name="conversion Constantin"/>. En efièch, la granda majoritat dels subjèctes de l'emperaire es encara pagana. Deu donc los estalivar. En [[356]], [[Constanci II]] enebís totes los sacrificis, de nuèch coma de jorn, fa tampar de temples isolats e menaça de mòrt aqueles que practican la magia e l'endevina<ref>{{fr}}[[André Chastagnol|A. Chastagnol]], ''Le Bas-Empire'', [[Armand Colin]], [[1999]].</ref>. L'emperaire [[Julian (emperaire roman)|Julian]], adèpte del paganisme, promulga en [[361]] un edicte de tolerància permetent de practicar lo culte de sa causida. Exigís que los crestians qu'avián pres de tresaurs dels cultes pagans los tornan. Los successors son totes crestians. En [[379]], [[Gracian]] abandona la carga de [[Pontifex maximus|Grand Pontife]]. A partir de [[382]], segon l'idèa d'[[Ambròsi de Milan|Ambròsi]], evesque de Milan, l’altar de la Victòria, son simbòl al [[Senat roman|Senat]], es arrancat de la [[Curia (Roma antica)|Curia]], alra que las [[Vestala]]s e totes los sacerdòcis perdon lors immunitats. Lo [[24 de febrièr]] de [[391]], una lei de Teodòsi enebís a quin que siá d’intrar dins un temple, d’adorar las estatuas dels dieus e de celebrar de sacrificis, « jos pena de mòrt »<ref>{{fr}}[[Pierre Chuvin|P. Chuvin]], ''Chronique des derniers païens'', [[Les Belles Lettres]], [[1994]].</ref>.

En [[392]], [[Teodòsi I|Teodòsi]] enebís los [[Jòc Olimpics]] ligats a [[Zèus]] e a [[Èra]], mas tanben a causa de la nuditat del còs dels competitors, lo culte del còs e la nuditat, essent rebutat pel cristianisme. Pauc a pauc, los temples abandonats cason en roïnas. D’autres son destruits coma lo [[Serapé d'Alexandria]] a partir de [[391]], lo temple de Caelestis, la granda divessa cartaginesa eritièra de [[Tanit]] en [[399]]. D'autra mena, lo quite cristianisme se trapa impregnat d'ancians rites pagans. De fèstas tradicionalas romanas son totjorn festejadas a la fin del sègle V, coma la fèsta de [[Lupercals]] consacrada a la feconditat e als amoroses. Per l'eradicar, lo papa [[Gelasi Ièr]] decidís en [[495]] de festejar [[Valentin de Terni|sant Valentin]], lo [[14 de febrièr]], un jorn abans la fèsta dels [[Lupercals]] per celebrar los amoroses. Es de segur un ensag de cristianizacion d'un rite pagan. Los Africans contunhan de celebrar de taulejadas los jorns anniversaris dels mòrts directament sus las tombas. Al sègle VI, [[Cesari d'Arles]] denóncia dins los seus sermons pels fidèls las practicas paganas que demòran dins lo pòble. La potada d'amulets, los cultes als arbres e a la fonts desapareguèron pas de la Gàllia miègjornala. Las denonciacions dels clergues son nombroses fins a la fin de l'[[Antiquitat tardièra]].

{{clr}}

== De l’Empèri roman al mond medieval ==

=== Invasions o migracions germanicas en Occident ? ===

En [[376]], rebutats pels [[Huns]], los [[Visigòts]] demandan asil a l’Empèri. Dos cent mila d’entre eles son establits al sud del [[Danubi]], en [[Mesia]]<ref name="Diehl"/> en cambi de levada de las recrutas. Mas son espleitats pels foncionaris romans e lèu se revòltan. D'esclaus, de colons e de trabalhadors de las minas se liga amb eles per ravatjar [[Tràcia]]. Sens esperar l'arribada de son nebot [[Gracian]], retengut pels [[Alamans]] en Occident, l'emperaire [[Valens]] engatja lo combat amb sa sola armada e es tuat pendent la [[Batalha d'Andrinòple (378)|batalha d’Andrinòple]] en [[378]] ont la cavalariá visigòta tòca la legion romana. Lo novèl emperaire de la partia orientala de l'Empèri, [[Teodòsi I]], pacifica aviadament los Balcans e capita a conclure un novèl ''fœdus'' amb los [[Gòts]] en [[382]]<ref>[[Idaci de Chaves|Idaci]], ''Chronica'', an.382.</ref>{{,}}<ref>[[Étienne Demougeot|É. Demougeot]], ''De l’unité a la division de l’Empire romain, 395-410. Essais sur le gouvernement impérial'', París, 1951, p.22-24.</ref>. Los [[Gòts]] an lo drech de s'installar en [[Tràcia]]. Conservon la lors leis e son pas somés als impòstes romans. Son donc gaireben independants quitament se s'engatjan a servir dins l'armada romana coma federats, es a dire jol comandament de lors pròpris caps. Teodòsi Ièr profiècha d'aquel periòde de relambi amb los [[Gòts]] per conclure una patz amb los [[Sassanids]] que durèt fins a [[502]]<ref>[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.248.</ref>.

[[Fichièr:Routes of the barbarian invaders, 5th century AD.gif|thumb|Las [[grandas invasions]] del sègle IV a V.]]

Après la mòrt de Teodòsi ([[395]]), los [[Visigòts]] dirigits per [[Alaric Ièr|Alaric]] sacatjan [[Macedònia (província romana)|Macedònia]], [[Tessàlia]], Grècia. [[Flavius Arcadius|Arcadi]] negocia fòrça car lor retirada cap a l'oèst. [[Estilicon]], general d'origina vandala e tutor dels dos joves emperaires, es empachat de los combatre pel sobeiran d'Orient. En [[402]], alara que los [[Ostrogòts]] envasison las províncias danubianas, los [[Visigòts]] penètran en [[Itàlia]]. En [[410]], sacatjan [[Roma]]. L'episòdi es sentit coma una catastròfa pels Romans. Los pagans i veson la consequéncia de l'abandon dels dieus tradicionals. [[Jiròni de Stridon|Sant Jiròni]] i vei lo castig dels pecats dels òmes<ref>[[Jeròni d'Estridon|Jeròni]], ''Letras'', 60, 17.</ref>. [[Agustin d'Ipòna|Sant Agustin]] afirma qu'i a pas cap de ligam entre lo cristianisme e l'Empèri<ref>[[Agustin d'Ipòna|Sant Agustin]], ''Sermons'', 81, B.</ref>. L’establiment definitiu dels [[Visigòts]] en [[Gàllia]] e en Espanha acaba amb lors atacas.

Mas mentretant, lo [[31 de decembre]] de [[406]], los [[vandals]], los [[Sarmats]], los [[sueus]], los [[alans (pòble)|alans]] e los [[alamans]] passan lo [[Ren]] lèu seguits pels [[burgonds]]. Ravatjan [[Gàllia]] e [[Britània]], qu'es, alara, definitivament abandonada. Lo poderós partit antibarbar present a la cort imperiala obten una epuracion de l'armada e de l'administracion en Itàlia, la privant dels defensaires eficaces e fidèls<ref>{{fr}}[[Michel Christol|M. Christol]] e [[Daniel Nony|D. Nony]], {{opcit}}, p.251.</ref>. L'emperaire, installat a [[Ravena]], deu acceptar l'installacion de novèls reialmes barbars en Gàllia<ref>Memo, le site de l'histoire, Hachette Multimédia dans [http://www.memo.fr/article.asp?ID=ANT_ROM_007].</ref>. En [[429]], los [[Vandals]] envasisson l'[[Africa romana]] que ne fan la conquista en 10 ans. Copan Itàlia d'un dels seus granièrs de blat, de lor flota contraròlant la Mediterranèa occidentala. En mai son d'[[arrianisme|arrians]] fanatics e persecutan los Romans ortodòxes<ref name="DKM19">[[Alain Ducellier|A. Ducellier]], [[Michel Kaplan|M. Kaplan]] e [[Bernadette Martin|B. Martin]], {{opcit}}, p.19.</ref>. La cort imperiala deu de conclure de ''fœdus'' amb los envasaires. En [[435]], los Vandals obtenon a lor torn l'estatut de federats en Africa orientala<ref>[[Michel Balard|M. Balard]], [[Jean-Philippe Genet|J.-P. Genet]] e [[Michel Rouche|M. Rouche]], {{opcit}}, p.17.</ref>. Lo rei sueu [[Ermeric]] crea un vertadièr [[Reialme sueu|reialme]] a l'entorn de sa capitala [[Braga]] obtenent un ''fœdus'' en [[437]]-[[438]]. Las províncias danubianas demòran fidèlas a l'Empèri, mas passan jos l'autoritat de [[Constantinòple]]. L'[[Empèri Roman d'Occident]] se redusís a l'[[Itàlia]] e una partida de Gàllia.

[[Fichièr:628px-Western and Eastern Roman Empires 476AD(3).PNG|left|thumb|A l'alba de la casuda de l'Empèri Roman d'Occident]]

[[Aeti]], general de [[Valentinian III]] d'origina barbara, contunha a lutar contra los Barbars. Rebuta los [[Francs]] cap al nòrd, los [[Visigòts]] cap al sud de Gàllia e Ispània. Venç ls [[Burgonds]] mercé a son armada compausada d'[[Huns]] — [[Aeti]] aviá estat ostatge a la cort dels Huns pendent son enfança, ont venguèt un amic del jove [[Atila]] — e los transferís en ''[[Esapaudia]]'' ont en [[434]], Valentinian III los autorisa a s'installar coma pòble federat. En [[451]], mercé una armada mai barbara que romana, — compren un fòrt contingent visigòt —, capita a rebutar [[Atila]] a la [[Batalha dels camps Catalaunics (451)|batalha dels camps Catalaunics]]. Mas es sagnat en [[454]] pel quita Valentinian III, gelós dels seus succès. L'emperaire es a son torn assassinat pels partisans d'[[Aeti]]. L'[[Empèri Roman d'Occident]] coneis alara una instabilitat politica amb d'emperaires despoderats, contestats per d'usurpators. En [[455]], [[Roma]] es sacatjada pendent mai d'un mes pels Vandals de [[Genseric]]. Los Barbars s'espandisson alara en Gàllia malgrat l'accion de defensors de la romanitat coma [[Egidi]] e son filh [[Siagri]]<ref name="DKM19"/>. Un d'aqueles, [[Odoacre]], despauda lo jove emperaire [[Romul Augustul]] e torna los insignes imperials a [[Constantinòple]] en [[476]]. Aquel eveniment passa sens bruch en Occident coma en Orient, tant l'emperaire d'Occident aviá perdut son importància. Pasmens pendent longtemps, los istorians occidentals lo marquèron coma data de la fin de l'Empèri roman, tant Roma èra vista coma una entitat occidentala.

En [[488]], [[Teodoric lo Grand]], rei dels [[Ostrogòts]] conqueriguèt Itàlia, alara dins las mans d'[[Odoacre]] a la demanda de l'emperaire d'Orient [[Zenon (emperaire bizantin)|Zenon]]<ref name="DKM18">{{fr}}[[Alain Ducellier|A. Ducellier]], [[Michel Kaplan|M. Kaplan]] e [[Bernadette Martin|B. Martin]], {{opcit}}, p.18.</ref> que se considèra coma lo sol mèstre de l'Empèri. Après la presa de [[Ravena]] en [[493]], la poténcia dels [[Ostrogòts]] s'espandís en Itàlia, [[Sicília]], [[Dalmàcia]] e al nòrd d'Itàlia<ref>{{fr}}De l'Aleph a l'@ [http://aleph2at.free.fr/index.html?http://aleph2at.free.fr/hommes/ostrogoth/general.htm].</ref>. Coma representant del poder imperial, Teodoric ensaja d'espandir son poder suls autres reialmes barbs, arrians coma el. Per Teodoric, los Gòts son los protectors dels Romans. L'administracion romana encara existís donc. La politica e la cultura romanas an una granda influéncia suls Gòts. L'emperaire roman li confèra quitament lo títol de rei. Lo reialme ostrogòt d'Itàlia es un excellent exemple de la collaboracion entre [[Constantinòple]] e los reis barbars.

=== La romanitat en Orient ===
{{Article detalhat|Empèri Bizantin}}

[[Fichièr:Justinien 527-565.svg|thumb|Las conquistas de [[Justinian]].]]

Al sègle V, l'Orient conéis un long periòde de prosperitat economica. Las caissas de l'Estat son plenas d'aur<ref>[[Bertrand Lançon|B. Lançon]], {{opcit}}, p.39.</ref>. Jol règne de [[Teodòsi II]], la vila de [[Constantinòple]] contunha a grandir e recep un barri nòu, lo [[paret de Teodòsi]]. Un còdi juridic es publicat, lo [[Còdi de Teodòsi]]. Mas l'Empèri es destabilizat per de conflictes religioses violents, entre [[Primièr concili de Nicèa|nicèus]] e [[arrianisme|arrians]] e a partir de [[430]] entre [[Nestòri|nestorians]] e [[Monofisisme|monofisitas]]. A partir de [[440]], los [[Huns]] menaçan l'Empèri d'Orient. Un tribut e l'autreg d'una dignitat romana a [[Atila]] permeton d'alunhar lo dangièr. [[Marcian]], espós de Pulcheri, la sòrra de [[Teodòsi II]] règne de [[450]] a [[457]]. [[Leon Ièr (emperaire bizantin)|Leon I{{èr}}]] es lo primièr emperaire d'Orient a recebre la corona de las mans del [[patriarca de Constantinòple]]. Son felen [[Leon II (emperaire bizantin)|Leon II]] règne pas que d'unes meses. Es donc son gendre [[Zenon (emperaire bizantin)|Zenon]] que vestís la porpra imperiala pendent quinze ans de [[476]] a [[491]]. Es jos lo seu règne que lo darrièr emperaire roman d'Occident [[Romul Augustul]] es destituit per [[Odoacre]]. Es donc lo sol emperaire del mond roman, mas son autoritat sus l'Occident es sonque teorica<ref>{{fr}}[[Alain Ducellier|A. Ducellier]], [[Michel Kaplan|M. Kaplan]] e [[Bernadette Martin|B. Martin]], {{opcit}}, p.20.</ref>. Jol règne d'[[Anastasi Ièr (emperaire bizantin)|Anastasi]] ([[491]]-[[518]]), la guèrra contra los Pèrses torna. Lo [[Senat bizantin|Senat]] causís enseguida un oficièr macedonian, [[Justin Ièr|Justin]] ([[518]]-[[527]]) que lo nebot, [[Justinian]] passa totes los escalons de la carrièra administrativa.

[[Fichièr:Meister von San Vitale in Ravenna 004.jpg|left|thumb|upright=0.5|[[Justinian]].]]

Justinian ([[527]]-[[565]]) es lo darrièr emperaire roman. Estimant que tot territòri qu'èra estat roman o demòra inalieniablament<ref name="DKM18"/>, Consacra una granda partida de son règne a tornar prene als Barbars las tèrras de la romanitat e fa de l'Occident son objectiu primièr. Conquerís Africa suls Vandals en qualques meses. Utiliza l'aflaquiment d'Itàlia après la mòrt de [[Teodoric lo Grand|Teodoric]] per intervenir dins la peninsula en [[535]]. La conquista es mai dificila que s'esperava e es definitiva sonqu'al tèrme d'una guèrra devastatritz entre [[552]] e [[554]]. En [[554]], los Bizantins fan la conquista d'una partida de l'[[Reialme visigòt de Tolosa|Espanha visigòta]] fins a [[Còrdoa]]. De mai, las conquistas de Justinian son fòrça costosas. Negligís la menaça persana qu'escarta un temps pel pagament d'un tribut e aquela dels Eslaus qu'apareisson al nòrd de l'Empèri d'Orient. Sacrifica atal l'avenir de regions vitalas per l'Empèri d'Orient o bizantin per contunhar lo sòmi d'un empèri universal. Tanplan capita a reconciliar los tenents de l'ortodoxia romana e los monofisitas.

Aquela reconquista agota Roma e l'Itàlia e gaire pas durabla. En [[568]], solas las regions de [[Ravena]] e de [[Roma]] son encara dins las mans dels Bizantins. Lo rèste d'Itàlia ven lombard. Jol règne d'[[Heraclius]] ([[610]]-[[641]]) l'Empèri d'Orient pren un caractèr grèc ineluctable. Lo títol de ''[[Basileus]]'' remplaça aquel d'[[August (títol)|August]], las províncias venon de ''tèmas''. Es tanben l'epòca de las primièras conquistas aràbias. [[Siria (província romana)|Siria]], [[Jerusalèm]], [[Egipte]], [[Mesopotamia]] son definitivament perdudas après sièis sègles de romanitat. Lo mond bizantin remplaça definitivament lo mond roman oriental.

{{clr}}

== Annèxes ==

=== Bibliografia ===

==== Fonts anticas ====

Un nombre pro important de tèxtes istorics de l'Antiquitat, escrich en [[latin]] o en [[grèc]] ancien, nos venon mejans de còpias. Pasmens que lor contenguts siá sovent controversiat, son una font màger d'informacion sus l'istòria politica de la Roma antica. Se pòt citar: 
* [[Tit Livi]] (trad. {{fr}} [[Désiré Nisard]]), ''Histoire romaine'', [[París]], [[1864]] <small>([https://web.archive.org/web/20110514180344/http://bcs.fltr.ucl.ac.be/LIV/Intro.html en linha])</small>. Òbra monumentala cntant l'istòria de Roma dempuèi los començaments fins a la mòrt de [[Nero Claudius Drusus|Drus]] en [[-9|9 AbC]] Mas demòra pas que los primièrs libres, fins a las [[guèrras samnitas]], puèi la [[Segonda Guèrra Punica]] fins a la [[batalha de Pydna]] en [[-168|AbC]]. Pels periòdes mai ancians, Tit Livi admet ne poder diferenciar la legenda e la realitat, mas es una font pro fisabla a partir del sègle IV
* [[Denís d'Alicarnàs]] (trad. {{fr}} [[Earnest Cary]]), ''Antiquités romaines'', [[Université Harvard|Harvard University Press]], [[1937]] a [[1950]] <small>({{en}} >[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dionysius_of_Halicarnassus/home.html en li,nha])</small>. Òbra principala dels començament de la [[Republica Romana]], fòrça mai detalhada que lo recit de [[Tit Livi]], mas tanben, gaireben totes los libres son perduts, e demòra pas mai que l'istòria de la [[fondacion de Roma]] a la mitat del sègle V. Entre tradicion e realitat, aquel recit es pro fisable dins las grandas linhas.
* [[Ciceron]] (trad. {{fr}} [[Abel-François Villemain]]), ''De la République'', [[París]], [[1864]] <small>([http://remacle.org/bloodwolf/orateurs/republique1.htm en linha])</small>. Tractat en sièis libres del filosòf roman tractant de las [[Institucions de la Republica romana|institucions e lo govèrn de la Republica romana]] abans la crisi del sègle I
* [[Polib]] (trad. {{fr}} [[Fustel de Coulanges]]), ''Histoire générale'', [[Amians]], [[1858]] <small>([http://remacle.org/bloodwolf/historiens/polybe/index.htm en linha])</small>. Font preciosa sus las [[guèrras punicas]] e expausat de las institucions de la Republica romana
* [[Dion Cassi]] (trad. {{fr}}[[Étienne Gros]]), ''Histoire romaine'', [[Famille Didot|Didot]], [[París]], [[1864]] <small>([http://remacle.org/bloodwolf/historiens/Dion/table.htm en linha])</small>. Òbra que conta l'istòria de Roma dels començaments fins a [[229|229 ApC]], mas levat qualques fragments suls començament de la Republica, demòra pas que la darrièra mitat, fisabla, tractant de las [[guèrras civilas romanas]] e de l'[[Empèri Roman|Empèri]].
* [[Eutròp (istorian)|Eutròp]] (trad. {{fr}} [[Nicolas-Auguste Dubois]]), ''Abrégé de l'Histoire Romaine'', [[1865]] <small>([[:s:Abrégé de l’histoire romaine (Eutrope)|en linha]])</small>. Òbra qui cobrís lo periòde mai long de l'istòria de Roma: de la [[fondacion de Roma|fondacion de la vila]] fins a [[364|364 ApC]]
* [[Luci Anneu Flor|Flor]] (trad. {{fr}} [[Désiré Nisard]]), ''Abrégé de l'Histoire Romaine'', [[1840]] <small>([[:s:Abrégé de l’histoire romaine (Florus)|en linha]])</small>. Òbra que cobrís lo mème periòde que la precedenta.
* [[Sueton]] (trad. {{fr}} [[Jean-Louis Burnouf]]), ''[[Vie des douze Césars]]'', [[1855]] <small>([[:s:Suétone| en linha]])</small>. Es una òbra biografica dels dotze primièrs ''imperatores'' de Roma, de [[Juli Cesar]] fins a [[Domician]]. Es gaireben fisable pasmens s'es, a vegada, pauc critic e esita pas a contar de rumors e calomnias.
* [[Tacit]] (trad. {{fr}} [[Jean-Louis Burnouf]]), ''Histoires'' e ''Annales'', [[1858]] <small>([[:s:Tacite|en linha]])</small>. Las ''Annalas'' van de [[14]] fins [[68]] e son en partida perdudas. Las ''Istòrias'' van teoricament de [[68]] a [[96]], mas sola la partida tractant dels ans [[69]] e [[70]] demora
* [[Eusèbi de Cesarèa]] (trad. {{fr}}[[Émile Grapin]]), ''Histoire ecclésiastique'', [[1911]] <small>([http://remacle.org/bloodwolf/historiens/eusebe/index.htm en linha])</small>. Son recit es mai sovent racional e precís, mas es pas un istorian objectiu: cossí d'esperel l'indica, fa òbra d'apologista e de propaganda pel cristianisme e omet d'informacions.
* [[Ammian Marcellin]] (trad. {{fr}}[[Désiré Nisard]]), ''Histoire romaine'', [[1860]] <small>([[:s:Histoire de Rome| en linha]])</small>. Sola la partida tractant dels ans [[353]] a [[378]] demora
D'autres tèxtes donan d'informacions preciosas sus d'eveniments precises. En mai, la literatura latina, que demòra fòrça tèxtes, dona fòrça informacions sus la mentalitat e l'istòria culturala de Roma.

==== Obratges generals ====

* [[Theodor Mommsen]] (trad. {{fr}} [[Charles Alfred Alexandre]]), ''Histoire de la Rome antique'', [[París]], [[1863]]-[[1872]] <small>([http://www.mediterranee-antique.info/Auteurs/Fichiers/MNO/Mommsen/Histoire_romaine/HR_000.htm en linha])</small>.
* {{fr}}[[Jean Dautry]], [[Georges Hacquard]] e [[Olivier Maisani]], ''Le Guide romain antique'', éd.[[Hachette Livre|Hachette]], [[París]], [[1952]] {{ISBN|978-2-01-000488-9}}.
* {{fr}}[[Pierre Grimal]], ''La Civilisation romaine'', ed.[[Flammarion]], [[París]], [[1960]] (ed. nov. [[1981]]) {{ISBN|978-2-08-081101-1}}.
* {{fr}}[[Michel Christol]] e [[Daniel Nony]], ''Des origines de Rome aux invasions barbares'', ed.[[Hachette Livre|Hachette]], [[París]], [[1974]] (ed. nov. [[2003]]) {{ISBN|978-2-01-145542-0}}.
* {{fr}}[[Lucien Jerphagnon]], ''Histoire de la Rome antique: Les armes e les mots'', ed.[[Fayard]], [[París]], [[1987]] (4a ed. [[2010]]) {{ISBN|978-2818500958}}.
* {{fr}}[[Yann Le Bohec]], [[Marcel Le Glay]] e [[Jean-Louis Voisin]], ''Histoire romaine'', ed.[[PUF]], [[París]], [[1991]] (2a éd. [[2011]]) {{ISBN|978-2-13-055001-3}}.
* {{fr}}[[Mireille Cébeillac-Gervasoni]], [[Alain Chauvot]] e Jean-Pierre Martin, ''Histoire romaine'', ed.[[Armand Colin]], [[París]], [[2006]] (2a ed. [[2010]]) {{ISBN|978-2-200-26587-8}}.

==== Monarquia e Republica ====

* {{fr}} [[François Hinard|Hinard, François]], ''République romaine'', ed.[[PUF]], coll. « [[Que sais-je ?]] », [[París]], [[2000]] {{ISBN|978-2-13-044546-3}}.
* {{fr}}Jacques Heurgon; ''Rome e la Méditerranée occidentale jusqu'aux guerres puniques'' 3a ed [[PUF]]; col. ''Nouvelle Clio : l'histoire e ses problèmes''; París, 1980; p. 477, isbn 2-13-045701-0
[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rbph_0035-0818_1970_num_48_1_2811_t1_0046_0000_2 en linha]
* [[Marcel Le Glay]], ''Rome, grandeur e déclin de la République'', ed.[[Éditions Perrin|Perrin]], [[París]], [[1990]] (ed. nov. [[2005]]) {{ISBN|978-2-262-01897-9}}.
* [[Claude Nicolet]], ''Rome e la conquête del monde méditerranéen, 264-27 av. J.-C.'', ed.[[PUF]], [[París]], t. I, [[2001]] {{ISBN|978-2-13-051964-5}} e t. II, [[1997]] {{ISBN|978-2-13-043913-4}}.
* [[Danièle Roman]], '' Rome : la République impérialiste (264 - 27 av. J.-C.)'', ed.[[Ellipses]], [[París]], [[2000]] {{ISBN|978-2-7298-0425-1}}.
* Dominique Briquel, ''La Prise de Rome par les Gaulois'', París, PUPS, 2008

==== Empèri roman ====

* {{fr}} Pierre Grimal ''L'Empire romain'' ed. Fallois 1993 París
* {{fr}} Paul Petit ''Histoire générale de l'Empire romain'' Le Seuil París 1974
* {{fr}} Paul Veyne ''L'Empire gréco-romain'' Le Seuil 2005 París isbn 978-2-02-057798-4
* {{fr}} René Ponthus; illustarcions Emmanuel Cerisier ''Atlas des Romains'' 2005 Casterman isbn 2-203-11651-X


==== Antiquitat tardièra ====

* {{fr}}[[Michel Balard]], [[Jean-Philippe Genet]] e [[Michel Rouche]], ''Des Barbares a la Renaissance'', éd.[[Hachette Livre|Hachette]], [[París]], [[1973]] {{ISBN|978-2-01-145540-6}}.
* {{fr}}[[Peter Brown (historien)|Brown, Peter]], [[Aline Rousselle|Rousselle, Aline]] e [[Paul Veyne|Veyne, Paul]], ''Genèse de l'Antiquité tardive'', ed.[[Gallimard]], [[París]], [[2001]] {{ISBN| 2070700267}}.
* {{fr}}[[Alain Ducellier|Ducellier, Alain]], [[Michel Kaplan|Kaplan, Michel]] e [[Bernadette Martin|Martin, Bernadette]], ''Le Proche-Orient médiéval'', ed.[[Hachette Livre|Hachette]], [[París]], [[1978]] {{ISBN|978-2-01-005523-2}}.
* [[Edward Gibbon|Gibbon, Edward]], ''[[Histoire de la décadence e de la chute de l'Empire romain]]'', [[1828]] <small>([http://gallica.bnf.fr/scripts/catalog.php?Mod=i&Titre=&FondsTout=on&FondsTxt=on&FondsImp=on&FondsPer=on&FondsImg=on&FondsAud=on&FondsMan=on&Auteur=Gibbon&Sujet=&RPT= en linha])</small>.
* [[Bertrand Lançon|Lançon, Bertrand]], ''L'antiquité tardive'', ed.[[PUF]], [[París]], coll. « [[Que sais-je ?]] », [[1997]], {{ISBN|978-2-13-048125-6}}.

==== Societat romana ====

* {{fr}}Andreae Bernard, ''L’Art de l’ancienne Rome'', ed. Mazenod, [[París]], [[1973]] {{ISBN|978-2-85088-004-9}}.
* {{fr}}Christophe Bade, ''La noblesse de l'Empire romain. Les masques e la vertu'', ed.Champ Vallon, [[Seyssel (Ain)|Seyssel]], [[2005]] {{ISBN|978-2-87673-415-9}}.
* {{fr}}[[Gaston Boissier|Boissier, Gaston]], ''La religion romaine d’Auguste aux Antonins'', [[1909]] <small>([http://www.mediterranee-antique.info/Auteurs/Fichiers/ABC/Boissier/R_Romaine/RR_000.htm en linha])</small>.
* {{fr}}[[Martin Breaugh|Breaugh, Martin]], ''L'Expérience plébéienne. Une histoire discontinue de la liberté politique'', ed.[[Payot & Rivages]], [[París]], [[2007]] {{ISBN|978-2-228-90260-1}}.
* {{fr}}[[Georges Dumézil|Dumézil, Georges]], ''Mythe e Épopée I. II. & III.'', éd.[[Gallimard]], [[París]], [[1995]] {{ISBN|978-2-07-073656-0}}.
* {{fr}}[[Henri-Irénée Marrou|Marrou, Henri-Irénée]], ''Histoire de l’éducation dans l’Antiquité'', ed.[[Le Seuil]], [[París]], [[1948]] {{ISBN|978-2-02-006015-8}}.

==== Institucions politicas ====

* [[Theodor Mommsen|Mommsen, Theodor]] (trad. {{fr}} [[Paul Frédéric Girard]]), ''Le droit public romain'', [[París]], [[1871]]-[[1892]] <small>([http://www.mediterranee-antique.info/Auteurs/Fichiers/MNO/Mommsen/Droit_Romain/DPR_000.htm en linha])</small>.
* {{en}} [[Frank Frost Abbott|Abbott, Frank Frost]], ''A History and Description of Roman Political Institutions'', [[Elibron Classics]], [[1901]] {{ISBN|978-0-543-92749-1}}.
* {{en}} [[Robert Byrd|Byrd, Robert]], ''The Senate of the Roman Republic'', {{Ligam|fr=Lightning Source|lang=en|trad=Lightning Source|tèxte={{en}} Lightning Source}}, [[1995]] {{ISBN|978-0-89875-393-6}}.
* {{en}} [[Andrew Lintott|Lintott, Andrew]], ''The Constitution of the Roman Republic'', [[Oxford University Press]], [[1999]] {{ISBN|978-0-19-926108-6}}.
* {{en}} [[Lily Ross Taylor|Taylor, Lily Ross]], ''Roman Voting Assemblies : From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar'', [[Université del Michigan|University of Michigan Press]], [[1966]] {{ISBN|978-0-472-08125-7}}.

==== Article de l'''Encyclopædia Britannica'' ====

* {{en}} « ''[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/507905/ancient-Rome Ancient Rome]'' », [[Encyclopædia Britannica]], [[2008]].

=== Discografia ===
* {{en}} '' Synaulia, Music of Ancient Rome, Vol. I – Wind Instruments - Amiata Records, ARNR 1396, Florence, 1996<ref>[http://www.amiatarecords.com ''Amiata Records'']</ref>
* {{en}} '' Synaulia, Music of Ancient Rome, Vol. II – String Instruments - Amiata Records, ARNR 0302, Rome, 2002

=== Nòtas e referéncias ===
<Small>{{colomnas|nombre=2|<references/>}}

=== Ligams extèrnes ===
* {{fr}} [http://histoire-fr.com/Rome_antique.htm Site Histoire-fr]: istòria de la Roma antica.
* {{fr}} [http://www.roma-quadrata.com Site Roma Quadrata]: istòria e civilizacion romaine.
* {{fr}} [http://www.etudes-litteraires.com/origines-de-rome.php Site Études littéraires]: sus las originas de Roma e [http://www.etudes-litteraires.com/religion.php mème site] sus la religion.
* {{fr}} [http://www.empereurs-romains.net/ Site Empereurs romains]: suls emperaires romans.
* {{fr}} [http://web.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak The Roman Law Library]: recuèlh de fonts del drech roman.
* {{fr}} [http://www.mediterranees.net/civilisation/Rich/Index/Table_A.html Site ''Méditerranées'']: diccionari de las antiquitats romanas e gracas, d'Anthony Rich (3{{a}} ed. [[1883]]).
* {{fr}} [http://dagr.univ-tlse2.fr/sdx/dagr/index.xsp Site [[Universitat Pau Sabatièr]]]: Diccionari de las antiquitats gregas e romanas segon los tèxtes e monument (Saglio, Daremberg)
* {{fr}} [http://agoraclass.fltr.ucl.ac.be/concordances/intro.htm Site BCS - Itinera Electronica]: Antiquitat latina.
* {{fr}} [http://hodoi.fltr.ucl.ac.be/concordances/intro.htm Site BCS - Hodoi Elektronikai]: Antiquité grega.
* {{fr}} [http://remacle.org/ Site Remacle]: antiquitat grega e latina.
* {{fr}} [http://perseus.uchicago.edu Site de Perseus Chicago]: antiquitat grega e latina.
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20090821144211/http://kordics.zenfolio.com/p650669606 Roma Antiqua]: fotos d'arquitectura e escultura de la Roma antica.

[[Categoria:Roma antica]]