Veire la font de Pergam

{{AbC}}'''Pergam'''  (en [[Grèc ancian|grèc]] {{Grèc ancian|Πέργαμον}} / {{Lang|grc-Latn|''Pérgamon''}}, literalament « ciutadèla », en [[latin]] ''Pergamum'') es una anciana vila [[Anatolia|anatoliana]], situada en [[Eolidia]] al nòrd d’[[Esmirna]], a la confluéncia del [[Bakırçay|Caïc]] e del [[Cetios]], a près de {{Nombre amb unitat|25|km}} de la [[mar Egèa]]. Ara, son nom es Bergama ([[Turquia]], província d'Izmir).

== Istòria ==
[[Fichièr:Karte_Pergamon_MKL1888.png|esquèrra|vinheta|Mapa istorica de l'[[acropòli]] de Pergam.]]
[[Fichièr:Cistophore_de_la_cité_de_Pergame.jpg|vinheta|Cistofòr de la ciutat de Pergam. Data: c. 123-100 AbC. Nom del talhièr/vila: Pergam Descripcion cara: Cista mistica de que s'escapa una sèrp; lo tot dins una corona dionisiaca. Descripcion revèrs: Arc e gorit ornat d'un aplustre<ref>ornament de la popa d'una nau</ref> entre doas sèrps; dins lo camp a drecha, lo pal d’Esculap; al dessús, una estela.]]
Lo pòblament de Pergama es atesta a partir del sègle VIII AbC. Quitament se la tradicion dich que foguèt fondada per de Grècs d'Arcadia, es pauc probable que siá estat Una colònia [[Grècia antica|grèga]], a causa son alunhament de la mar. Lo rei de Pèrsia la dona a l’Esparciat Demarat vèrs [[-480|-480.]] Una autra mencion atestada de la vila ven de [[-339]], data qu’es governada per un tiran grèc.

=== Lo reialme de Pergam ===
Pergam emergís après la mòrt d'[[Alexandre lo Grand]], en [[-323]]. Lo diadòc [[Lisimac]], un de sos generals, i a servava sos tresaurs gardat per l'eunuc Filetairos. Celui-ci s'empare de Pergame et fonde en [[-282|-282.]] l'Estat Pergamian. Règna primièr jos la tutèla dels [[empèri seleucida|seleucidas]]. Profiechant de la luta entre aquestes darrièrs, son nebòt e filh adoptiu [[Eumèn I]], verai fondator de la dinastia dels [[Atalids]], venç [[Antiòc Ièr]] en [[-262]] e realiza atal l'independéncia de Pergam, afortida per son successor [[Atal I]], primièr de la dinastia a prene lo títol de rei. Se liga amb los [[Roma antica|Romans]] Pendent la primièra guèrra macedoniana, contra Felip V de Macedònia. Après la victòria romana de Magnesia de l’Esipil en [[-189]], per la patz d'Apamèa, Pergam recep de [[Roma]] una granda partiada de l'[[Anatolia|Asia menora]]. Per la victòria d'Atal I contra los [[Galats]] (de [[Cèltas]] d'[[Anatolia|Anatolie]] centrala), Pergam espandís son territòri de l'[[Dardanèls|Ellespont]] a la Caria e l'[[Ionia]], a la [[Capadòcia]] e a la partida occidentala de la [[Frigia]]. Es alara un reialme continental, amb un sol pòrt important, Atalia, que los pòrts grècs de la mar Egèa gardan lor independéncia.

L'apogèu de Pergama es atencha jos [[Eumèn II]] († [[-159]]), rei a partir de [[-197]]. La vila possedís una agricultura e una industria prospèras: l'industria realiza de teissuts, de ceramica e subretot, de [[Pergamin|pergamins]] (grèc ancian : περγαμηνή / {{Lang|grc-Latn|''pergamênế''}}, es a dire « pèl de Pergam), que l'industria se desvelopèt après l'interdiccion de Ptolemèu V, gelós de la bibliotèca de Pergam, d'exportar de [[Papir|papirs]] [[Egipte antica|egipcians]] cap a Pergam. Grand bastisseire, Eumèn II agrandís la vila, afortís los barris, edifica lo Grand Altar (ara al Pergamon Museum de [[Berlin]]) e lo temple d'[[Atena]], fòrça gimnases, e una granda bibliotèca. Crompa d’esculturas e protegís [[Dèlfes]]. A aquesta epòca, Pergam es a l’encòp l'alliada de Roma e un promotor de l'ellenisme en Asia Menora per far contrapé a aquesta alliança generatritz d'enemistats de la part de las vilas grègas. Ven un dels grands centres de la cultura ellenistica, amb [[Atenas]] e [[Alexàndria]]. Atira fòrça [[Escultura|escultors]] e [[Filosòf|filosòfs]].
[[Fichièr:Asia_Minor_188_BCE.jpg|vinheta|Lo reialme de Pergam a son apogèu territoriala 188.]]
Lo darrièr sobeiran atalid, Atal III ([[-139]] – [[-133]]), sens eritièr, causís per testament [[Empèri roman|Roma]] coma executor, en [[-133]], li daissent la causida de trobar lo melhor successor. Lo Senat roman preferís gardar l'administracion del ric reialme, que ne fa la província d'[[Asia (província romana)|Asia]]. Jos govèrn roman, la prosperitat e l'espandiment de Pergam contunhan. 

Al sègle II ApC., conéis un segond apogèu, amb l'edificacion de temples, coma lo temple dels dieus egipcians, dich « [[Basilica roja]] » ''(Kızıl Avlu)''. Lo sanctuari d'[[Asclèpi]] ven un centre medical plan conegur. Es la patria del grand mètge [[Galen]]. 

A la fin d’aqueste mème sègle II, Pergam se convertís al cristianisme. Lo temple de [[Serapis]], dins lo sanctuari dels dieus egipcians, es transforma en glèisa [[Cristianisme|crestiana]], es citada dins l'[[Apocalipsi]] d’entre las set Glèisa d'Asia<ref>Las set Glèisas d'Asia son [[Efès]], [[Esmirna]], Pergam, [[Tiateira]],  [[Sardes]], [[Filadèlfia (Asia Menora)|Filadèlfia]], e [[Laodicèa del Licos|Laodicèa]]. Voir l'{{Réf Bible|Ap|1|11|display=long}}.</ref>. E los crestianas de la vila son avisats contra los tenents del [[nicolaïsme]]<ref>{{Réf Bible|Ap|2|12-23|display=long}}</ref>. La vila coneis enseguida lo declin de l'[[Empèri roman]]. 

En [[716]], es conquerida pels [[Arabs]], puèi es presa pels [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e passa jos domina ion otomana al sègle XIV. Aquesta vila provinciala existís encara, jol nom de [[Bergama]].

=== La vila a son apogèu al sègle II Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C.</abbr> ===
[[Fichièr:Modell_Pergamonmuseum.jpg|vinheta|Maquèta de la vila antica de Pergam, Staatliche Museen de Berlin.]]
Pergam, bastida sus un puèg ({{Nombre amb unitat|335|m}}), est la superposicion de tres vilas, assembladas las unas a las autras per d’escalièrs, amb de belveser e de terrassas portant de portics de dos estatges. Dins la vila nauta se trapan los bastits administratius ([[agora]], palais, arsenal, bibliotèca, teatre, temples de [[Dionís]], d’[[Atena]] ''Polias'', Grand Altar dich Altar de [[Zèus]]) e dins la vila mejana, un magnific gimnàs, los temples de [[Demetèr]] e d’[[Èra]] ''Basileia'', lo Pritanèu. La vila bassa constituís le centre comercial. 

Admirabla capitada arquitecturala, la vila es al centre d’un ric terridor (blat, olivièrs, vinhas, elevatge). L’industria es diversificada (perfums, draps fins, pergamins). Sa bibliotèca rivaliza amb aquesta d’[[Alexàndria]]; es rica de 200 000 volums. Lo palais reial conten un verai musèu d’esculturas. Es celèbra per son escòla de retaires, sos talhièrs d’escultors. Sos artistas dionisiacs ne fan lo màger fogal de l’art dramatic.

=== La bibliotèca de Pergam al sègle II AbC. ===
{{Article detalhat|Bibliotèca de Pergam}}La bibliotèca de Pergama afronta la celèbra [[bibliotèca d'Alexàndria]] en [[Egipte]], se disputant amb ela los melhorrs manuscrits e los melhors especialistas, dins dos vejaires divergents: 

* A [[Alexàndria]] se practicava l'estudi del lexic, de tèxtes vèrs per vèrs, mot per mot. L'establiment de conclusions se fasiá per de confrontacions de tèxtes abordats de biais meninós.
* A Pergam al contrari, se cercava lo sens prigond - veire amagat - dels tèxtes, considerant que çò qu’èra veriament significat correspondava pas necessàriament a çò qu’èra escrich.

== Lista dels reis de Pergam ==

* [[-322|322]]–[[-281|281]] : [[Lisimac]], rei de Tràcia
* [[-281|281]]–[[-263|263]] : [[Filetari]], dinaste
* [[-263|263]]–[[-241|241]] : [[Eumèn I]], dinaste
* [[-241|241]]–[[-197|197]] : [[Atal I]], dinaste puèi rei en [[-238]]
* [[-197|197]]–[[-160|160]] : [[Eumèn II]]
* [[-160|160]]–[[-139|139]] : [[Atal II]], Filadelfe
* [[-139|139]]–[[-133|133]] : [[Atal III]], Filometor
* [[-133|133]]–[[-129|129]] : [[Eumèn III]], Aristonicos

[[Fichièr:Sanctuary_of_Asclepius,_Pergamon.jpg|vinheta|Vista generala de l'Asclepieion]]


== Nòtas e referéncias ==
{{Referéncias}}

== Annèxes ==

=== Articles connèxes ===

* [[Grand altar de Pergam]]
* [[Teatre de Pergam]]
* Autres establiments crestians del sègle I: [[Antioquia d’Olont]], [[Tars]], Derbe, [[Perge]], [[Listra]], [[Antioquia de Pisidia]], [[Ierapolis]], [[Efès]], [[Milet]], [[Icòni]], [[Tròia (Anatolia)|Tròia]]

=== Bibliografia ===

* ''Le grand Mourre, dictionnaire encyclopédique d'histoire'', {{ISBN|2-04-006517-2}}
* (de) Klaus Grewe et Ünal Özis, « Die antiken Flußüberbauungen von Pergamon und Nysa (Türkei) », Antike Welt, vol. 25, no 4,‎ 1994, p. 348–352
* Hansen, Esther V. (1971). ''The Attalids of Pergamon''. Ithaca, New York: Cornell University Press; London: Cornell University Press Ltd. {{ISBN|0-8014-0615-3}}.
* Kekeç, Tevhit. (1989). ''Pergamon''. Istanbul, Turkey: Hitit Color. {{ISBN|9789757487012}}.
* Kosmetatou, Elizabeth (2003) "The Attalids of Pergamon", in Andrew Erskine, ed., ''A Companion to the Hellenistic World''. Oxford: Blackwell: {{P.|159–174}}. {{ISBN|1-4051-3278-7}}.
* McEvedy, Colin (2012). ''Cities of the Classical World''. Penguin Global
* Nagy, Gregory (1998). "The Library of Pergamon as a Classical Model", in Helmut Koester, ed., ''Pergamon: Citadel of the Gods''. Harrisburg PA: Trinity Press International: 185-232.
* Nagy, Gregory (2007). "The Idea of the Library as a Classical Model for European Culture", https://web.archive.org/web/20130415063306/http://chs.harvard.edu/publications.sec/online_print_books.ssp/. Center for Hellenic Studies
* Jack Tucker, Innocents Return Abroad: Exploring Ancient Sites in Western Turkey, 2012 (<nowiki>ISBN 9781478343585</nowiki>).
* [[Xenofont|Xenophon]]. ''Xenophon in Seven Volumes'', Carleton L. Brownson. Harvard University Press, Cambridge, MA; William Heinemann, Ltd., London. vol. 1. 1918, vol. 2. 1921, vol 3. 1922.
* Ventroux, Olivier, ''Pergame. Les élites d'une ancienne capitale royale à l'époque romaine'', Presses universitaires de Rennes, 2017, Rennes, {{ISBN|978-2-7535-5524-2}}

[[Categoria:Mond ellenistic]]
[[Categoria:Asia Menora]]