Veire la font de País Valencian

{{Semiproteccion‎}}
{{omon|Valéncia (omonimia)}}
<!--Article redigit en lengadocian-->
{{Infobox Comunautat Autonòma Espanha|capitala=[[Valéncia]]|Escut=Emblema_de_la_Generalitat_Valenciana.svg
|nom auto= {{ca}} País Valencià/Comunitat Valenciana<br>{{es}} Comunidad Valenciana
|bandièra=Flag_of_the_Land_of_Valencia_(official).svg|Superfícia=23 255|reng=8|Lenga1=Valencian|Lenga2=Espanhòl|Gentilici_Lenga1=valencià,-iana|Gentilici_Lenga2=valenciano, -a|data autonomia=10 de julhet|annada autonomia=1982|senators=17|President=Carlos Mazón Guixot (PP-VOX) dempuèi 2023|ISO=VC|localizacion=Comunidad_Valenciana_in_Spain_(including_Canarias).svg|congressistas=33|Densitat=217,47|data populacion=2022|populacion=5 090 839|carta=es|proporcion_superfícia=4,6|reng populacion=4|devisa=(cap)}}
Lo '''País Valencian'''<ref>{{Ref-web|autor=[[Conselh de la Lenga Occitana]]|títol=Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana|consulta=23 de genièr de 2024|url=https://clo-occitan.com/wp-content/uploads/2021/08/CLO-preconizacions-2007.pdf|pagina=18|url_accès=pdf}}</ref> (en [[valencian]]: ''País Valencià''), oficialament la '''Comunautat Valenciana''' (en valencian: ''Comunitat Valenciana''; en [[Espanhòu|espanhòl]]: ''Comunidad Valenciana''),<ref>{{Ref-web|títol=Título I. La Comunitat Valenciana - Estatuto Autonomía|url=https://app.congreso.es/consti/estatutos/estatutos.jsp?com=79&tipo=2&ini=1&fin=7&ini_sub=1&fin_sub=1#:~:text=La%20Comunitat%20Valenciana%20-%20Estatuto%20Autonom%C3%ADa|consulta=2024-10-24}}</ref> es una [[Comunautat autonòma d'Espanha|comunautat autonòma]] sus la còsta mediterranèa d'[[Espanha]], reconeguda coma nacionalitat istòrica segon l'aprobacion de l'Estatut d'Autonomia de 2006<ref>{{Ligam web|títol=Estatut d'Autonomia de la Comunautat Valenciana|url=https://www.cortsvalencianes.es/es/composicion/normas/est-autonomia|sit=www.cortsvalencianes.es|autor=Corts Valencianes|lenga=ca, es}}</ref> en vertut de las disposicions del segond article de la Constitucion.<ref name="CONGRÈS">{{Ref-web|url=https://app.congreso.es/consti/constitucion/indice/titulos/articulos.jsp?ini=2&tipo=2|títol=Títol preliminari - La Consistitucion Espanhòla de 1978|sit=app.congreso.es|consulta=21 de genièr de 2024|lenga=es}}</ref> S'agís d'un país o d'una region d'Euròpa situat dins l'èst de la [[peninsula Iberica]], que se crida comunament simplament Valéncia.

La capitala n'es la [[Valéncia|ciutat omonima]], la tresena plus granda vila e zòna metropolitana d'Espanha. Sas institucions autonòmas se constituïsson de la [[Generalitat Valenciana]] (''Generalitat Valenciana''), qu'inclutz sustot lo Govèrn Valencian (''Consell'') e lo Parlament Valencian (''Corts Valencianes'').

Son territòri s'estend entre lo riu Sénia a Vinaròs e fins a Pilar de la Foradada, al delà de la desbocadura del riu [[Segura (riu)|Segura]], amb una delimitacion terrèstra de 840&nbsp;km de longor, e 518&nbsp;km de longor de còsta. De mai de mai, las islas mediterranèas de Nòva Tabarca e de las Columbretes, son tanben d'administracion valenciana. Sa posicion geografica es 40º 47' a l'extrèm nòrd, 37º 51' a l'extrèm sud, 0º 31' E a l'extrèm oriental, e 1º 32' W a l'extrèm occidental.

Sas originas remontan a l'istoric [[Reialme de Valéncia]] creat al [[sègle XIII]] coma causa de la colonizacion feudala de catalans e aragoneses, fondamentalament e per aquel òrdre, dels reialmes de taifas islamics de Valéncia, [[Dénia]], e part de [[Múrcia]]. Après la supression del Reialme en 1707 pels Decrèts de Nòva Planta del rei Felip V d'Espanha, tanben conegut coma Felip ''el Socarrat'', e dels frustrats assages d'aténher l'autogovèrn a la fin del sègle XIX e al començament del XX, en 1982 obten fin finala l'autogovèrn amb un Estatut d'Autonomia qu'es estat reformat en [[2006]].

Administrativament limita a l'oèst amb [[Castelha - la Mancha|Castelha-la Mancha]] e [[Aragon]], al sud amb Múrcia, e al nòrd amb [[Catalonha]]. I vivon  5 051 250 personas (2021),<ref>{{Ref-web|url=https://datosmacro.expansion.com/ccaa/valencia|títol=Comunidad Valenciana|sit=Expansion|consulta=21 de genièr de 2024|lenga=es}}</ref> e mai se la chifra es fòrça superiora se comptabilizam los abitants de segonda residéncia d'autres païses d'Euròpa e los immigrants pas al cens. Aital, las vilas amb mai de 100&nbsp;000 abitants son [[Valéncia]] (785&nbsp;732 ab.), [[Alacant]] (310&nbsp;330 ab.), [[Elx]] (209&nbsp;439 ab.), e [[Castelló de la Plana]] (163&nbsp;088 ab.).

== Organizacion territoriala ==
[[Fichièr:Mapa_comarcal_del_País_Valencià.svg|thumb|220px|Comarcas del País Valencian]]
Lo País Valencian quitèt d'èsser un Estat administrativament e juridicament independent après la Batalha d'Almansa a l'an [[1707]] quand passèt jos administracion castelhana ''por derecho de conquista'' segon los [[Decrèts de Nòva Planta]] de Felip V de Borbon, en exclusent la localitat de [[Cabdet]] de las delimitacions del reialme conquistat. 

=== Províncias ===

Per de rasons politicas, al sègle XIX l'administracion espanhòla ensagèt sens succès de separar lo territòri entre la [[província d'Alacant]], per una banda, e las de [[província de Valéncia|Valéncia]] e de  [[província de Castelló|Castelló]] per autra, en apondent a la primièra las províncias espanhòlas de Múrcia e Albacete per crear un sud-èst espanhòl, e a la segonda Teròl e Conca per crear un orient espanhòl.

En 1822 se prepausa pel primièr còp de províncias semblablas a las actualas, que se dividís lo País, de nòrd a sud, en las províncias de Castelló, Valéncia, Xàtiva e Alacant. Fin finala, en 1833, es amb la division prepausada per Javier de Burgos, quand fin finala lo nombre de províncias demòra en tres, en suprimint la de Xàtiva.

En 1851 s'apondon al País Valencian los territòris istoricament castelhans de [[Villena]] dins la província d'Alacant, e de [[Requena]] dins la de Valéncia. D'autra banda, la localitat istoricament valenciana de Cabdet, malgrat qu'aja sollicitat sens succès en 1861 son annexion a la província d'Alacant, jamai pas a tornat far partida territorialament del País Valencian dempuèi [[1707]], e demòra a l'ora d'ara ligada al territòri istoric de Castelha, joncha amb la [[província d'Albacete]].

Aquela division provinciala demòra sens cambiaments fins ara, e seguís solament de critèris omogenèus d'estenduda territoriala e demografica per çò qu'es d'Espanha, e pas de critèris istorics, sociologics o lingüistics.

=== Comarcas e regions ===

D'autra banda, al País Valencian existís una fòrça enrasigada tradicion de ''comarcalisme'', se plan la division [[comarca]]la actuala, basada en la proposicion de delimitacion de Joan Soler i Riber en [[1970]], se diferéncia de la division comarcala tradicionala, descricha per Emili Beüt en [[1937]].

Malgrat tot aquò, l'agropacion de las comarcas en quatre regions prepausadas per Joan Soler recebèt pas supòrt politic en la creacion de la comunitat autonòma valenciana en l'an [[1982]], e los s'ajustèt a la division provinciala espanhòla preexistent. Aquelas regions s'agissián d'agropacions comarcalas segon critèris istorics, lingüistics, e socioeconomics. Per darrièr, en l'an 1999 se crèa lo Consòrci de las Comarcas Centralas del País Valencian amb l'objectiu d'aténher una quatrena província espanhòla, que s'i apond una cinquena region valenciana.

== Societat ==

=== Demografia ===
[[Fichièr:Densitat de població del País Valencia (2004).png|200px|right|Densitat de populacion de las municipalitats valencianas]]La demografia del País Valencian se concentrava tradicionalament dins de localitats e de zònas de coitiu al bòrd dels rius mai importants ([[Xúquer]], [[Túria]], [[Segura (riu)|Segura]], [[Vinalopó]]), e mai dins de vilas litoralas importantas amb pòrts, segon las activitats agricòlas o comercialas. Las populacions mai importantas solien èsser, pus ancianament, [[Sagont]] o [[Dénia]], pendent una granda part de son istòria, [[Valéncia]], [[Xàtiva]], [[Oriola]], [[Alacant]], [[Elx]], [[Gandia]] o [[Vila-real]] e, pus recentament, [[Alzira]] e [[Castelló de la Plana]].

D'aquela distribucion tradicionala, qu'a son origina dins las caracteristicas orograficas e la possibilitat de l'agricultura amb aiga, se deriva que, encara a l'ora d'ara, la densitat de populacion es màger dins las comarcas del centre e del sud e mendre dins las comarcas del Nòrd e de l'interior. Afectèt tanben la demografia (e es benlèu l'excepcion a la distribucion mencionada) la granda activitat industriala o de produchs derivats de l'agricultura, pendent lo sègle XX, dins de vilas de l'interior coma [[Alcoi]], [[Elda]], [[Novelda]], [[Ontinyent]], [[Petrer]], [[Villena]] e la [[Val d'Uixó]].

Dins los darrièrs ans, s'es accentuat la concentracion dins las grandas capitalas e sas localitats dels airals metropolitans (en ne destacant [[Torrent (Valéncia)|Torrent]], [[Mislata]], [[Paterna]], [[Burjassot]], [[Sant Vicent del Raspeig]], èca.) e, fòrça mai que mai, dins pòbles e vilas litoralas. Aital, de localitats tradicionalament menudas, (coma [[Benidorm]] o [[Torrevella]]) an patit un aument demografic fòrça remarcable (encara mai remarcable pendent las sasons caudas de l'an) degut fondamentalament a las migracions generadas pel torisme.

Poiriam dire, doncas, que la demografia del País Valencian a l'ora d'ara es ja clarament majoritàriament urbana, amb granda influéncia de migracions a causa del torisme e de las migracions sasonièras de segonda residéncia, e amb una clara tendéncia cap a las populacions litoralas.
{|border=1  align="center"  style="background-color:navajowhite; "
|style="text-align:center; "|'''Localitats amb mai de 50 000 abitants'''
{|style="text-align:right;background-color:#FFF0D9; "
|-
|style="text-align:left;"| [[País Valencian]] 4 885 029 abitants
{|border="1" width=100% frame=void cellpadding="2" cellspacing="0" style="padding:5px;text-align:right;"
|-style="text-align:center;"
|Localitat||[[Fichièr:Escut de València.svg|30px]] <br />[[Valéncia]]||[[Fichièr:Escut d'Alacant 02.svg|25px]] <br />[[Alacant]]||[[Fichièr:Escut d'Elx.svg|28px]]<br /> [[Elx]]||[[Fichièr:Escut de Castelló ornamentat-2.svg|30px]] <br />[[Castelló de la Plana|Castelló]]||[[Fichièr:Escut de Torrevella (2001).svg|20px]]<br />[[Torrevella]]|| [[Fichièr:Escut d'Oriola.svg|35px]]<br /> [[Oriola]] ||[[Fichièr:Escut de Gandia.svg|25px]]<br /> [[Gandia]]||[[Fichièr:Escut de Torrent (l'Horta Oest).svg|25px]]<br /> [[Torrent (Horta Oest)|Torrent]]||[[Fichièr:Escut de Benidorm.svg|25px]] <br />[[Benidorm]]||[[Fichièr:Escut de Sagunt.svg|25px]] <br />[[Sagont]]||[[Fichièr:Escut d'Alcoi.svg|25px]]<br /> [[Alcoi]]||[[Fichièr:Escut de Paterna.svg|25px]]<br />[[Paterna]]||[[Fichièr:Escut d'Elda.svg|30px]]<br /> [[Elda]]
|-
|style="text-align:center;"|Populacion||797 654||322 673||222 422||172 624||94 006||80 468||77 421||75 131||72 845||63 359||60 700||59 043||55 289
|}
|-
|
|}
|-
|<small>''Font: [[INE|Institut Nacional d'Estadistica espanhòl]], [[2007]].''</small>
|}

=== Lenga ===
[[Fichièr:Extensió del valencià al País Valencià.svg|thumb|220px|Extension del [[valencian]] al [[País Valencian]]]]{{Article detalhat|Valencian}}
Lo [[valencian]], apartenís al diasystème del catalan-valencian, nomenat [[catalan]] dins los autres territòris [[Païses occitans|catalofons]] ([[Illas Balearas|Illas Balearas,]] [[Catalonha (comunautat autonòma)|Catalonha]], [[L'Alguer]], [[Rosselhon]]), es reconegut coma lenga pròpria de la [[Generalitat Valenciana]] dempuèi [[1983]] amb la Lei d'Usatge e Ensenhament del Valencian (en valencian: ''Llei d'Ús i Ensenyament del Valencià''),<ref>{{Ref-web|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-1984-1851|títol=Ley 4/1983, de 23 de noviembre, de uso y enseñanza del Valenciano|autor=Agencia Estatal Boletín Oficial del Estado|sit=www.boe.es|lenga=es}}</ref>per l'Estatut d'Autonomia de 2006. L'[[Acadèmia Valenciana de la Lenga]] es l'institucion cargada per las normativas lingüisticas de l'idiòma valencian.<ref name="CONGRÈS"/>

Cossí totas las variantas d'una lenga, a unes traches lingüistics diferencials, e la siá evolucion dempuèi l'[[Edat Mejana]] es estada -en fòrça aspèctes- mai conservadors que, per exemple, en [[Catalonha]]. Existisson a l'ora d'ara al País Valencian doas zònas de predominança lingüistica: lo valencian e lo [[castelhan]]. Istoricament, dempuèi la colonizacion feudala medievala, lo valencian foguèt la lenga majoritària dins tot lo país, mercé a una leugièra majoritat en lo nombre de colons provenents de Catalonha. L'excepcion foguèron las comarcas amb frontièra amb [[Aragon]] (Racó d'Ademós, Alt Millars, Alt Palància e Serrans), ont los colons aragoneses foguèron majoritaris e implantèron lo castelhan. La rèsta de las comarcas castelhanoparlantas actualas (Foia de Bunyol, Canal de Navarrés, Vall de Cofrents, e qualques municipalitats del Vinalopó) son produch de la repoblacion amb castelhans del [[sègle XVII]], après la percaça dels moriscos, doncas qu'aquelas comarcas foguèron de majoritat andalusina dempuèi lo [[sègle XIII]] fins al XVII. La comarca del Baix Segura patiguèt un procès de substitucion lingüistica del castelhan pel catalan que s'atenguèt al sègle XVII après una epidèmia de [[pèsta]], en 1648, qu'afectèt la populacion anteriora valencianoparlanta. La comarca de la Plana d'Utiel, coma la municipalitat de [[Villena]], apertenián pas fins al [[sègle XIX]] al País Valencian, e son de parlar e cultura castelhans. Lo Reialme de Valéncia, doncas, foguèt pas a l'Edat Mejana un país amb dualitat lingüistica valencian/castelhan, coma a l'ora d'ara, mas que las doas lengas que se parlavan majoritàriament èran lo valencian e l'arabi, a l'excepcion de las comarcas de parlar castelhan dins la frontièra amb Aragon.

Uèi jorn, dins las grandas vilas de las comarcas istoricament valencianoparlantas (e a quina part que siá del territòri, se plan de forma pas tan acusada), la preséncia del valencian es cada còp mendre, a causa del procès de minorizacion d'aquela lenga que s'i patís en favor del castelhan, en bona mesura per fauta de supòrt politic. En fach, lo darrièr sondatge de [[2005]] revèla que près de 37% dels enquestats de la predominança valenciana afirma l'emplegar preferentament, del temps qu'en [[1995]] lo percentatge èra de 50%. Se dona la circonstància que lo [[Partit Popular]] governa en la Generalitat del País Valencian dempuèi l'an 1995, que causa divèrsa associacions culturalas e lingüisticas assòcian per el la descenuda per motius politics. De mai de mai, aquel procès s'es vist agravat los primièrs ans del [[sègle XXI]], amb la granda immigracion qu'a supausat, en pauc mens de cinc ans, almens mièg milion d'abitants mai, de parlar castelhan original (provenents de la rèsta d'[[Espanha]] o [[America del Sud]]), o d'autres endrechs e qu'aprenon solament lo castelhan.

Existís una varietat dialectala en caduna de las regions del País Valencian. Aital, dins las Comarcas del Nòrd se considerada zòna de transicion lingüistica e se tròban los dialèctes de [[Valencian de transicion]] e [[valencian castellonenc]]; dins las Comarcas del Xúquer se parla lo [[valencian apitxat]], lo dialècte parlat al "cap i casal"; dins las Comarcas Centralas e a la Marina Baixa se parla lo [[valencian meridional]], la varietat mai utilizada pels valencianoparlants, en tèrmes demografics; e, per darrièr, dins las Comarcas del Sud (a l'excepcion de la Marina Baixa) se parla lo [[valencian alacantí]], un dialècte fòrtament castelhanizat, benlèu a causa de la substitucion lingüistica istorica del Baix Segura.

== Istòria ==
[[Fichièr:Dama d'Elx.jpg|thumb|Dama d'Elx]]
De la [[Preïstòria]], s'es constat la primièra preséncia umana dins las tèrras valencianas près de l'an 40000 aC, amb dèishas dels neandertals a la ''Cova Negra'' (Bellús), las ''coves del Salt'' ([[Alcoi]]) e del ''Cochino'' ([[Villena]]). De l'Epòca Anciana, se considèra lo País Valencian coma brèç de la civilizacion ibera, los que s'i assenton a comptar de l'an 5000 aC de provenença pas esclarida del tot, se se sap plan qu'èran de raça semita. Aquel pòble portava un intens escambi comercial e cultural amb tartessos, [[Grècia|grècs]], e [[Cartage|cartagineses]], e culminarián amb son esplendor près del [[sègle V aC]], coma reflèxe de son expression artistica, que la mai coneguda n'es la Dama d'Elx.

Las guèrras entre cartagineses e romans s'acabèron amb la civilizacion autoctòna, lo resultat que ne foguèt l'integracion de tot lo litoral valencian a l'autoritat de Roma a la debuta del sègle III aC. L'origina de la vertebracion del País Valencian sorgís pendent la romanizacion, a l'entorn de la fondacion de ''Colonia Valentia'' (Valéncia) en l'an 158 aC e de ''Colonia Julia Illici Augusta'' (Elx) al sègle I aC, e las divisions provincialas d'Ilercavònia, al nòrd, Edetània, al centre e Contestània, entre lo [[Xúquer]] e lo [[Segura (riu)|Segura]], en se basant sus la preséncia anteriora de pòbles ibèrs.

Après la desintegracion de l'[[Empèri Roman]], dempuèi lo començament del [[sègle VII]] fins a la debuta del [[sègle VIII|VIII]] grand part del territòri foguèt subjècte al [[reialme visigòt de Toledo]], e l'autra part, dempuèi Dénia fins a [[Cartagena]] foguèt jos dominacion de Bizanci primièr, e del [[Reialme de Tudmir]] après amb centre a Oriola. Lo pacte de Abd al-Aziz amb Tudmir en l'an 713 permetèt l'intrada dels arabis a la Peninsula, que i comença amb el una de las estapas mai importantas del País Valencian, l'epòca de l'[[Al Andalús]]. Malgrat qu'aquela epòca siá pas encara pro estudiada e constituisca un dels periòdes pus escurs de l'Istòria del País Valencian, es generalament acceptada l'importància de l'influéncia de sa cultura e sa lenga sus la cultura valenciana actuala, que faguèron del [[Xarq al-Andalós]] un dels endrechs amb mai cultura d'Euròpa.

[[Fichièr:Regne de valencia.png|thumb|Lo Reialme de Valéncia]]Malgrat aquò, l'origina dirècta e mai prèp de País Valencian d'uèi jorn es principalament ligat amb la fondacion del Reialme de Valéncia, de caractèr feudal: en l'an 1233 lo rei [[Jacme Ièr d'Aragon|Jacme lo Conquistaire]] enceta la conquista dels territòris marcats per tres sègles de preséncia sarrasina: los reialmes taifa de Balansiya, Dénia e Múrcia. A pena fondat lo reialme, s'i demòra plan la populacion tagarina, inicialament majoritària, se faguèron de repoblacions amb colons crestianes d'origina catalana e aragonesa, fondamentalament. Aqueles crestians reestructurèron l'economia e organizèron lo territòri a l'entorn de las vilas amb representacion a las Corts Valencianas. A l'an [[1304]] lo Reialme s'estend fins a [[Oriola]] per la [[Senténcia de Torrellas]], e èra ja provesit d'un estatut politicament independent amb los [[Fòrs de Valéncia]] dempuèi l'an 1261, e la societat valenciana desvolopa son identitat pròpria malgrat partejar rei, cultura, e lenga amb los territòris ispanics de la [[Corona d'Aragon]].

Après lo prestigi economic, social e cultural al cors del [[Sègle d'Aur valencian|Sègle d'Aur]] propiciat per l'expansion mediterranèa de la Corona d'Aragon dins lo [[sègle XV]], lo reialme se vei somés a una pression de mai en mai creissenta del centralisme castelhan. Après divèrses conflictes socials, lo país cedís fin finala pels [[Decrèts de Nòva Planta]] en 1707, que se suprimís lo Reialme en abolissent sos [[fòr]]s, òm passa amb el far partida del [[Reialme d'Espanha]] en l'assimilant a la legislacion castelhana, e lo se priva d'autonomia, lenga, e cultura pròpria.

Al [[sègle XIX]] lo País Valencian agrandís los airals d'agricultura, sustot ligats al coitiu de de la mòta, lo [[ris]], los [[irangièrs]], e l'[[ametlièr]]. Lo passatge cap a l'indústria lo situarà en lo quatren luòc d'Espanha fins l'actualitat. Al començament del [[sègle XX]] la societat valenciana reivindica l'autogovèrn del País Valencian e, après un primièr assag pendent la Segonda Republica Espanhòla e après un periòde de totalitarisme de 1939 a 1975, dispausa fin finala d'autonomia en [[1977]] pendent la [[Transicion Espanhòla]]. Pendent la segonda mitat d'aquel sègle sorgís un nòu sector economic que substituissi practicament lo luòc de l'agricultura en çò que tanh al nivèl d'intradas economicas, lo torisme. Amb l'aprovacion de son Estatut en [[1982]] recupèra son pròpri govèrn, la [[Generalitat Valenciana]], que n'assegura l'administracion.

== Articles connèxes ==

* [[Generalitat Valenciana]]
* [[Reialme de Valéncia]]
* [[Valéncia]]
* [[Valencian]]

== Bibliografia ==

* {{Ref-libre|cognòm=Furió i Diego|nom=Antoni|títol=Història del País Valencià|isbn=9788478221592|editor=Institució Alfons el Magnànim}}
* {{Ref-libre|títol=La Gran Historia de la Comunidad Valenciana. La impronta de Roma|cognòm=Martínez|cognòm2=Laguna|nom=Francesc|nom2=Antonio|luòc=Badalona|editor=Prensa Valenciana|isbn=978-84-87502-89-7}}

== Referéncias ==

[[Categoria:País Valencian]]
<references />{{Comunautats autonòmas d'Espanha}}{{Paleta Comarcas valencianas}}