Veire la font de Ozbequistan

<!--{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}-->
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="270px"
|+<font size="+1">''O‘zbekiston Respublikasi<br />O‘zbekiston Jumhuriyati''</font>
|-
| style="background:#efefef;" align="center" colspan="2" |
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0"
|-
| align="center" width="140px" | [[Fichièr:Flag_of_Uzbekistan.svg|140px]]
| align="center" width="140px" | [[Fichièr:Coat of Arms of Uzbekistan.svg|90px]]
|-
|}
|-
| align="center" colspan=2 font size="-1"|''[[Devisa nacionala]]: '' (cap)</font>
|-
| [[Lenga oficiala]]
| [[ozbèc]]
|-
| [[capitala]]<br /><small>populacion (an)</small>
| [[Tashkent]]<br /><small> 2 154 649 abitants ([[2003]])</small>
|-
| align=center colspan=2 | [[Fichièr:LocationUzbekistan.png|290px]]
|-
| [[Lista dels presidents d'Ozbequistan|President]]
| [[Shavcat Mirziïaiev]] 
|-
| [[Lista dels primièrs ministres d'Ozbequistan|Primièr ministre]]
| [[Shavcat Mirziïaiev]]
|-
| [[Aira|Superfícia]]
| 447 400 km²
|-
| [[Populacion]]
| 26 851 195 <small>([[2005]])</small>
|-
| Independéncia<br /> - Jorn
| (de l'[[URSS]])<br /> [[1 de setembre]] de [[1991]]
|-
| [[Moneda]]
| [[som ozbèc]]
|-
| [[Ora]]<br />Ora d'estiu
| [[UTC]]+5<br />UTC+6
|-
| [[Imne nacional]]
| ''Imne nacional d'Ozbequistan''
|-
| ISO-3166 (Internet)
| .uz
|-
| Còde telefonic
| + 998
|}
La '''Republica d'Ozbequistan''' o simplament '''Ozbequistan''' (en ozbèc : ''Oʻzbekiston'') es un estat d'[[Asia]] [[Asia Centrala|Centrala]]. Confronta al nòrd [[Cazacstan]], al nòrd-oèst la [[mar d'Aral]], a l'èst [[Quirguizstan]] e [[Tatgiquistan]] e al sud, en una corta porcion de frontièra, [[Afganistan]], e [[Turcmenistan]].

La capitala es [[Tashkent]].

Lo gentilici es '''ozbèc -a'''.

== Geografia ==

== Istòria ==

=== Lo periòde preozbèc ===

Lo territòri ozbèc actuau correspond a la [[Transoxiana]] de l'[[Antiquitat]] qu'èra una region crosiera situada lòng de la [[Rota de la Seda]] e deis axes d'invasion vèrs lo sud dei [[Empèris nomadas|pòbles nomadas]] [[Eurasia|eurasiatic]]s. De l'[[Antiquitat]] a la disparicion de la [[Rota de la Seda]], l'endrech conoguèt donc una alternància de periòdes de prosperitat economica e d'epòcas guèrras [[sang|saunosa]]s e destructritz. D'efèct, segon un procès d'assimilacion regularament repetit en [[Asia]] e en [[Euròpa]], lei nomadas [[Eurasia|eurasiatic]]s èran militarament fòrça superiors ais armadas dei principats marchands mai èran gaire nombrós. Ansin, après un periòde de conquista e de pilhatges, avián besonh de l'ajuda de foncionaris locaus per administrar seis estats e adoptavan rapidament lei costumas de la majoritat deis abitants (forma de l'estat, [[religion]], [[capitala]]... etc.). Una ò doas generacions èran necessàrias per cumplir aquela evolucion. Puei, leis estats fondats per leis envasseïres començavan de declinar e èran alora destruchs per un novèu pòble nomada entraïnant lo començament d'un cicle novèu d'assimilacion.

[[Samarcanda]] es un dei simbòls d'aqueu procès. Ciutat fòrça anciana conquistada per lei [[Reialme de Macedònia|Macedonians]] e per lei [[Empèri Sassanida|Sassanida]]s, èra venguda un centre comerciau e religiós major de l'[[Asia Centrala]]. Après la disparicion dei Sassanidas, passèt succesivament sota contraròtle arab, turc e chinés. Lo periòde chinés correspond a una epòca fast per la ciutat car lei marchands de la vila avián lo contraròtle de la màger part dau comèrci entre [[Pèrsia]], [[Índia]] e [[Republica Populara de China|China]]. Presa un segond còp per leis Arabs en [[710]], gardèt una posicion privilegiada lòng de la [[Rota de la Seda]] e foguèt una dei capitalas de l'[[Emirat Samanida]] ([[862]]-[[999]]), principat prospèr eissit de la dislocacion dau [[Califat abbassida|Califat Abbassida]]. Pasmens, lei Samanidas declinèron e foguèron reversats per de nomadas turcs au començament dau sègle XI. Maugrat una situacion politica caotica au sen de la vila, lei Turcs capitèron de mantenir l'activitat comerciala. En revènge, foguèt pas lo cas dei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] que pilhèron dos còps la ciutat dins lo corrent dau sègle XIII. [[Samarcanda]] conoguèt alora un periòde de declin que durèt fins a [[1369]]. Aquela annada, [[Tamburlan]] la chausiguèt coma [[capitala]] e la vila venguèt la capitala de l'[[Empèri Timurida]]. Après la disparicion d'aquel empèri, foguèt integrada au sen dau [[Khanat de Bukhara]]. Retrobèt pas son importància economica anciana en causa de la disparicion de la [[Rota de la Seda]] mai demorèt un centre demografic important d'[[Asia Centrala]].

Consequéncia importanta d'aquela istòria trebolada, quand la [[Rota de la Seda]] dispareguèt au sègle XVI, la demografia regionala èra ja fòrça complèxa e mesclava generalament de populacions [[iran]]ianas, turcas, turcomongòlas e mongòlas. Politicament, l'endrech èra dominat per leis Ozbècs — que venián de l'envaïr — que formèron lei Khanats de Khiva ([[1511]]), de Bukhara ([[1599]]) e de Kokand ([[1709]]).

=== Lo periòde ozbèc ===

Leis Ozbècs son eissits d'una [[dinastia]] [[Empèris nomadas|nomada]] turcomongòla, lei [[Chaïbanides]], descendenta de [[Gengis Khan]]. Installats au [[nòrd]] de la [[Mar d'Aral]] durant lo sègle XIV, migrèron vèrs lo sud. Au sègle seguent, [[Khwarezm]] e [[Transoxiana]] èran venguts lo còr de son territòri. Assaièron de fondar un khanat independent au sud de la [[Mar d'Aral]] mai lo projècte mau capitèt en causa de la proximitat dei tribüs [[Cazacstan|cazacas]]. En revènge, una segonda temptativa durant lo rèine de [[Muhammad Chaïbani]] ([[1500]]-[[1510]]) entraïnèt la creacion dau [[Khanat de Khiva]] après l'ocupacion de [[Samarcanda]], de [[Bukhara]], de [[Tashkent]] e de [[Fergana]]. Pasmens, la fragmentacion politica demorèt la nòrma au sen dei tribüs ozbècas e l'ensems d'aqueu pòble foguèt pas unificat avans lo rèine d'[[Abdullah Khan]] ([[1583]]-[[1598]]).

La dinastia [[Chaïbanides|chaïbanida]] conoguèt una crisi après la disparicion d'[[Abdullah Khan]]. Un an après sa [[mòrt]], aquò entraïnèt la fragmentacion dau [[Khanat de Khiva]] e la fondacion dau [[Khanat de Bukhara]]. Accelerèt tanben la sedentarizacion deis Ozbècs. D'efèct, blocats entre leis òrdas [[Cazacstan|cazacas]] au nòrd e lei [[Empèri Safavida|Safavidas]] au sud, deguèron demorar en [[Khwarezm]], en [[Fergana]] e en [[Transoxiana]]. En [[1709]], un tresen khanat se formèt ambé Kokand coma [[capitala]]. Sovent en lucha entre elei, lei khanats ozbècs deguèron tanben faciar d'incursions [[Turcmenistan|turcmènas]]. 

Leis Ozbècs prenguèron l'avantatge a la fin dau sègle XVIII e au començament dau sègle XIX ambé la presa dau poder per lei dinastias dei Mankit a [[Bukhara]] ([[1785]]) e dei Kungrat a [[Khiva]] ([[1804]]). D'efèct, lei dinastias novèlas capitèron de crear d'[[estat]]s centralizats e de desvolopar lei cambis comerciaus ambé [[Russia]]. Aquò favorizèt una renaissença de la vida urbana e una modernizacion deis estats ozbècs, especialament de la produccion [[agricultura|agricòlas]].

=== Lei periòdes coloniau e sovietic ===

==== La conquista russa ====

[[File:Asia Centrala - Expansion russa de 1725 a 1914.png|thumb|Expansion russa en Asia entre [[1725]] e [[1914]].]]

Lei [[Russia|Rus]] comencèron de s'interessar a l'[[Asia Centrala]] tre lo rèine de [[Pèire I de Russia|Pèire lo Grand]] ([[1682]]-[[1725]]). Pasmens, lei premiereis expedicions s'acabèron per de reviradas ambé l'anientament d'un còrs de soudats rus per lo [[Khanat de Khiva]] en [[1717]] e de problemas logistics liats au [[clima]] en [[1739]]. Pasmens, après la somission deis òrdas cazacas dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XIX, [[Russia]] èra venguda vesina dei khanats ozbècs, çò que facilitèt la conquista de khanats ozbècs minats per lei conflictes entre elei.

La conquista comencèt en [[1865]] après la reduccion en esclavatge d'un grop de soudats e de colons rus per leis autoritats ozbècas. Per lei Rus, aquò èra l'ocasion d'abolir l'[[esclavatge]] dins la region, de limitar la progression [[Reialme Unit|britanica]] e de prendre lo contraròtle de tèrras agricòlas drudas. Lei [[generau]]s locaus aprofichèron tanben son autonòmia per organizar d'expedicions que seis objectius podián èsser diferents dei projèctes iniciaus dau [[govèrn]] centrau. [[Tashkent]] foguèt conquistada en [[1865]], [[Samarcanda]] en [[1868]] e la riba drecha d'[[Amodarià]] en [[1873]]. Dos ans pus tard, una revòuta de [[Vau de Fergana|Fergana]] entraïnèt l'annexion dau [[Khanat de Kokand]]. Lei dos khanats restants perdiguèron la màger part de son territòri e foguèron obligats d'acceptar un [[protectorat]] rus.

Lei Rus considèron lei territòris conquistats coma de [[colonialisme|colonias]] e i installèron una administracion militara e de colons. Dins aquò, la preséncia dei colons se limitèt sustot a la faissa septentrionala dau [[Cazacstan]] actuau e ai vilas principalas. En Ozbequistan, franc dei centres urbans majors coma [[Tashkent]], i a aguèt donc pas de comunautats russas importantas. Pasmens, leis efècts de la colonizacion foguèron pus importants dins lo sector economic ambé lo desvolopament de la produccion [[coton]]ièra.

==== La formacion de la RSS d'Ozbequistan ====

En [[1917]], lei combats de la [[Guèrra Civila Russa]] conoguèron una declinason ozbèca. Menèt a la formacion de la [[Republica Socialista Sovietica d'Ozbequistan]] que sei frontieras foguèron pauc a pauc establidas dins lo corrent deis annadas 1920-1930. Constituva de l'[[URSS]], aquela [[republica]] es a l'origina de l'Ozbequistan actuau.

En Ozbequistan, la populacion indigèna foguèt inicialament pauc pertocada per lei luchas entre Roges e Blancs. Aquò permetèt a la comunautat russa de prendre lo contraròtle de [[Tashkent]] e d'i fondar un poder favorable ai Bolchevics. Pasmens, a partir de [[1919]], lei Roges se turtèron a d'insureccions dei populacions [[islam|musulmanas]] e a la volontat dei khans de Khiva e de Bukhara de restaurar son [[independéncia]]. De combats confüs entraïnèron l'annexion dei dos Khanats e causèron de destruccions considerablas. Ansin, quand leis autoritats sovieticas centralas poguèron mandar de renfòrç significatius en Ozbequistan, la famina aviá ja vencut leis insurgents. En [[1923]], la totalitat de l'Asia Centrala èra tenguda per l'Armada Roja.

La definicion dei limits entre lei diferents pòbles comencèt en [[1924]] e foguèt principalament dirigit per [[Estalin]]. Lo principi de la formacion de republicas « nacionalas » dictèt lo decopatge mai la demografia complèxa de la region empachèt una aplicacion estricta, especialament dins la [[Vau de Fergana]]. Ansin, de minoritats importantas foguèron formadas au sen de cada republica. La [[Republica Socialista Sovietica d'Ozbequistan|RSS d'Ozbequistan]] i deroguèt pas ambé l'inclusion de minoritats cazacas, tatgicas e quirquizas. En mai d'aquò, en [[1936]], un segond traçat donèt a la [[Republica Socialista Sovietica d'Ozbequistan|RSS d'Ozbequistan]] la [[Republica Socialista Sovietica Autonòma de Caracalpaquistan|RSSA de Caracalpaquistan]] situada au sud de la [[Mar d'Aral]].

==== Lo periòde sovietic ====

[[File:Asia Centrala Sovietica en 1936.png|thumb|Asia Centrala Sovietica en 1936.]]

Lo periòde sovietic foguèt marcat per l'eliminacion dau [[clergat]] [[islam|musulman]] e dei « nacionalistas » ozbècs durant lo periòde estalinian. Pasmens, la [[Segonda Guèrra Mondiala]] permetèt l'industrializacion de la region e de progrès sociaus importants (disparicion de l'illetrisme, drechs de la frema... etc.) e Ozbequistan venguèt la republica sovietica pus desvolopada d'[[Asia Centrala]].

Pasmens, una partida importanta de son territòri foguèt especializat dins la produccion intensiva de [[coton]]. Aquò necessitèt de desviar lei fluvis [[Amodarià]] e [[Sirdarià]], per alimentar lei rets d'aigatge, e entraïnèt l'assecament progressiu de la [[Mar d'Aral]]. De mai, se desvolopèt una corupcion importanta au sen de la direccion dau PC Ozbèc per falsificar lei chifres de la produccion de coton. Descubèrta en [[1983]], aquel afaire entraïnèt una reaccion viva de [[Moscòu]] que renforcèt son contraròtle sus leis autoritats de [[Tashkent]].

A la fin deis annadas 1980, la crisi economica sovietica entraïnèt de tensions intèrnas entre lei diferents pòbles de la RSS d'Ozbequistan. En particular, en [[1989]], de [[pogròm]]s foguèron organizats dins la [[Vau de Fergana]] còntra lei Meshkets, una minoritat [[Caucàs|caucasenca]] deportada per [[Estalin]] en [[1944]]. Dins aquò, en causa de sa dependéncia ai republicas sovieticas europèas, Ozbequistan assaièt de mantenir en plaça l'[[URSS]]. Ansin, lo 31 de març de [[1991]], leis Ozbècs votèron largament en favor de l'Union (93,7% de sufragis exprimits en favor dau mantenement). Pasmens, quand lei Rus proclamèron la superioritat de la [[lei|lèi]] russa sus la lèi sovietica, [[Tashkent]] se resignèt a la disparicion de l'Union e proclamèt son [[independéncia]] lo 31 d'aost.

=== L'Ozbequistan independent ===

Dempuei son [[independéncia]], Ozbequistan es dirigit per [[Islom Karimov]] que foguèt elegit a la presidéncia en decembre de [[1991]]. Una [[constitucion]] novèla foguèt adoptada lo 8 de decembre de [[1992]]. Pasmens, lo president a establit un regime autocratic ambé l'enebiment dei partits d'oposicion e la presa de contraròtle dei ressorsas economicas principalas dau país. Una susvelhança e una censura atentiva permèton a l'ora d'ara d'empedir la resurgéncia de movements politics ostils au [[govèrn]]. Dins aquò, aquela repression a favorizat la formacion de guerilhas armadas, especialament dins lei regions frontalieras d'[[Afganistan]] ò pobladas per de minoritats mau representadas au sen dau govèrn.

== Politica ==

Constitucionalament, lo govèrn d'Ozbequistan establís la separacion de poders, la libertat d'expression e la [[democracia]] representativa. En realitat, l'[[poder executiu|executiu]] deten gaireben tot lo poder. Lo [[poder judiciari]] es pas independent e lo [[parlament]], que s'amassa solament qualques jorns a l'an, a pauc de poder per donar forma a las leis. 

Lo [[president]] nomena e remplaça los governadors provincials. 

Al [[referendum]] de decembre de [[1995]], lo primièr mandat de [[Islam Karimov]] foguèt prorogat. Un autre referendum nacional se debanèt lo [[27 de genièr]] de [[2002]] per, de nòu, prorogar lo sieu mandat. Lo referendum s'aprovèt e lo mandat de Karimov foguèt estendut per una lei del Parlament fins a decembre de [[2007]]. 

La majoritat dels observaires internacionals declinèron participar al procèssus e reconeguèron pas los resultats perque reunissián pas los estandards basics. 

Lo referendum del 2002 compreniá tanben un plan per crear un Parlament [[bicameral]]. L'edifici que deviá assostar lo parlament es a l'ora d'ara en construccion. Las eleccions pel nòu Parlament bicameral se debanèron lo [[26 de decembre]] mas cap de candidat o partit opausant vertadièrament independent aguèt l'oportunitat d'i participar. La mission d'observacion limitada de l'[[OSCE]] concluguèt que las eleccions arribèron a pena als estandards internacionals per d'eleccions democraticas. 

Divèrses partits politics son estats formats amb l'aprobacion del Govèrn mas an pas mostrat encara d'interès per defendre d'alternativas a la politica del govèrn. Malgrat la preséncia de multiples mejans de comunicacion ([[ràdio]], [[TV]], [[premsa]]), aqueles se tròban tanben jol contraròtle del govèrn e tractan rarament de tèmas politics.



== Economia ==
{{Veire|Economia d'Ozbequistan}}

== Cultura ==

== Bibliografia ==

== Liames intèrnes ==

== Nòtas & referéncias ==
<references/>

{{Commons|Uzbekistan|Ozbequistan}}
{{païses d'Asia}}
[[Categoria:Ozbequistan|*]]
[[Categoria:Comunautat dels Estats Independents]]