Veire la font de Oxigèn

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{{Element/Oxigèn}}

L’'''oxigèn''' es un [[element quimic]] de simbòl O e de [[numèro atomic]] 8. Se situa dins la linha II e dins la colona 16 de la [[taula periodica]]. A donc un [[pes atomic]] relativament feble (15,999) mai una [[electronegativitat]] fòrça importanta (la segonda pus auta). Fa partida dei [[non metau]]s e, dins lei [[condicions normalas de pression e de temperatura]], sa forma principala es lo [[dioxigèn]] O<sub>2</sub>. [[Gas]]ós, constituís 21% dau [[volum]] totau de l'[[atmosfèra]] [[Tèrra|terrèstra]].

[[Element quimic|Element]] frequent dins l'[[Univèrs]], l'oxigèn pòu formar de compausats fòrça variats coma d'oxids e divèrsei substàncias [[quimia organica|organicas]]. Tènon un ròtle fòrça important dins lei mecanismes dau [[vida|vivent]], especialament lo [[dioxigèn]], l'[[aiga]] e lo [[dioxid de carbòni]].

== Istòria ==

=== De l'Antiquitat a l'aparicion de la quimia ===

[[Fichièr:POL Michał Sędziwój.jpg|thumb|left|Retrach de [[Michael Sendivogius]].]]

Se la descubèrta de l'oxigèn es relativament recenta, d'observacions de sa preséncia ò de sei proprietats aguèron luòc tre l'[[Antiquitat]]. La pus anciana coneguda a l'ora d'ara es aquela de [[Filon de Bizanci]] (vèrs [[-280|280]]-[[-220|220 avC]]) que s'interessèt a la [[combustion]] d'una candèla plaçada dins una campana sotada dins d'[[aiga]]. Observèt una montada dau nivèu de l'[[aiga]] dins la campana mai expliquèt lo fenomèn per una transformacion d'un [[volum]] d'[[aire]] en [[quatre elements|element]] [[fuòc]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Jastrow, ''Story of Human Error'', Ayer Publishing, 1936, p. 171.</ref>. Durant la [[Renaissença]], [[Leonardo da Vinci]] ([[1452]]-[[1519]]) repetiguèt aquela experiéncia per la combustion e capitèt de l'estendre a la [[respiracion]]. 

A la fin dau sègle XVI ò au començament dau sègle XVII, l'[[alquimia|alquimista]] [[Polonha|polonés]] [[Michael Sendivogius]] ([[1566]]-[[1636]]) isolèt una mòstra de [[dioxigèn]] [[gas]]ós mai mau capitèt de d'identificar sa natura. En revènge, observèt una partida de sei proprietats [[biologia|biologicas]] e li donèt lo nom de ''cibus vitae''. Per aquela rason, [[Michael Sendivogius|Sendivogius]] es de còps considerat coma lo premier descubraire de l'oxigèn<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Didier Kahn, ''« Le Tractatus de sulphure de Michaël Sendivogius (1616), une alchimie entre philosophie naturelle et mystique »'', dins Claude Thomasset (éd.), ''L’Écriture du texte scientifique au Moyen Âge'', Presses de l’Université de Paris-Sorbonne, [[2006]], pp. 193-221.</ref>.

Dos sègles pus tard, [[Robert Boyle]] ([[1627]]-[[1691]]) demostrèt que l'[[aire]] es necessari a la [[combustion]]. Puei, totjorn au sègle XVII, lo [[quimia|quimista]] [[Anglatèrra|anglés]] [[John Mayow]] ([[1641]]-[[1679]]) capitèt d'isolar la partida de l'[[aire]] necessària a la [[combustion]] e a la [[respiracion]]. Estimèt son [[volum]] a 20% dau volum totau de l'aire e la diguèt ''spiritus nitroaereus''. [[John Mayow|Mayow]] mesurèt tanben l'aumentacion de [[massa]] d'una mòstra d'[[antimòni]] avans e après sa combustion. Concluguèt que lo ''spiritus nitroaereus'' deviá se combinar amb lo [[metau]]. Puei, generalizèt aqueu resultat a la [[respiracion]] dins un obratge paregut en [[1688]]. Marcant de progrès importants, sa teoria desvolopèt l'idéa d'una extraccion dau ''spiritus nitroaereus'' de l'[[aire]] per lei [[palmon|paumons]], de son transpòrt per lo [[sang]] e de sa consumacion dins lei [[muscle]]s<ref>'''[[anglés|(en)]]'''  Gale Thomson, ''World of Chemistry contributors'', article ''"John Mayow"'', [[2005]].</ref>.

=== Lo periòde de la teoria dau flogistic ===

Durant lei sègles XVII e XVIII, plusors sabents realizèron d'experiéncias entraïnant una produccion importanta de [[dioxigèn]]. Entre lei pus famós, se pòdon citar [[Robert Hooke]]  ([[1635]]-[[1703]]), [[Ole Borch]] ([[1626]]-[[1690]]), [[Mikhail Lomonosov]] ([[1711]]-[[1765]]) e [[Pierre Bayen]] ([[1725]]-[[1798]])<ref>'''[[anglés|(en)]]''' John Emsley, ''"Oxygen"'', ''Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements'', Oxford University Press, p. 299.</ref>. Pasmens, foguèron pas capables d'identificar sa descubèrta probablament en causa de la [[teoria dau flogistic]] que dominava la [[quimia]] d'aqueu temps. D'efiech, aquela teoria explicava la [[combustion]] per l'existéncia d'una substància, dicha [[flogistic]], qu'èra perduda quand un materiau èra cremat. L'[[aire]] i aviá ges de rótle.

=== La descubèrta de l'oxigèn ===

La descubèrta de l'oxigèn es generalament atribuïda au [[farmacologia|farmacian]] [[Carl Wilhelm Scheele]] ([[1742]]-[[1786]]). Entre [[1771]] e [[1775]], isolèt de [[dioxigèn]] gasós a partir d'[[Oxid de mercuri (II)|oxid de mercuri]] e de nitrats. O diguèt « aire de fuòc ». A respèct de sei predecessors, identifiquèt la natura gasosa dau dioxigèn. Dins aquò, en [[1774]]-[[1775]], lo [[Reialme Unit|Britanic]] [[Joseph Priestley]] ([[1733]]-[[1804]]) realizèt d'experiéncias similaras d'un biais independent e arribèt a la meteissa conclusion<ref>Diguèt lo [[gas]] novèu « aire deflogisticat ».</ref>. Es ansin de còps creditat de la descubèrta de l'oxigèn car publiquèt sei resultats tre [[1775]] (contra [[1777]] per [[Carl Wilhelm Scheele|Scheele]]).

Pus tard, [[Antoine Laurent Lavoisier|Antoine Lavoisier]] ([[1743]]-[[1794]]) proclamèt aver  comprés la natura gasosa dau [[dioxigèn]] avans lei dos òmes mai aquò es pauc probable. En revènge, gràcias d'experiéncias de [[combustion]] pus precisas, capitèt d'identificar l'oxigèn coma [[element quimic]] en [[1777]]. Revolucion majora dins l'istòria de la [[quimia]], aquò li permetèt tanben de donar son nom definitiu a l'oxigèn a partir dei [[mot]]s [[grèc]]s ''ὀξύς'' (« acid » en [[occitan]]) e ''-γενής'' (« productor »). D'efiech, [[Antoine Laurent Lavoisier|Lavoisier]] pensava que l'oxigèn èra lo constituent deis [[acid]]s en causa de son ròtle dins la [[corrosion]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Antoine Lavoisier, ''Traité élémentaire de chimie'', edicion de 1864, p. 48.</ref>. Aquela error foguèt compresa en [[1812]] mai èra tròp tard per cambiar de nom.

<gallery>
Fichièr:Carl Wilhelm Scheele from Familj-Journalen1874.png|Retrach de [[Carl Wilhelm Scheele]]
Fichièr:PriestleyFuseli.jpg||Retrach de [[Joseph Priestley]]
Fichièr:Antoine lavoisier.jpg||Retrach d'[[Antoine Lavoisier]]
</gallery>

=== Lo desvolopament deis aplicacions industrialas de  l'oxigèn ===

[[Fichièr:A setup for preparation of Oxygen.jpg|thumb|right|Esquèma d'una experiéncia de [[1924]] destinada a produrre de [[dioxigèn]].]]

Après sa descubèrta, l'oxigèn demorèt un objècte d'estudi important tant per lo desvolopament de la [[quimia]] que de l'[[industria]]. En particular, mai d'un procès foguèt concebut per produrre de [[dioxigèn]] [[liquid]]. Lo premier foguèt inventat per lo [[Soïssa|Soís]] [[Raoul Pictet]] ([[1846]]-[[1929]]) que mesclèt [[reaccion quimica|reaccions quimicas]] e operacions [[fisica]]s per obtenir  una pichona quantitat de dioxigèn liquid en [[1877]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Daintith, John, ''Biographical Encyclopedia of Scientists'', CRC Press, [[1994]], p. 707.</ref>. Pasmens, foguèt necessari d'esperar lo trabalh de [[James Dewar]] ([[1842]]-[[1923]]) per de dispausar d'un [[volum]] sufisent per realizar de mesuras.

Lo premier procès comerciau foguèt l'òbra de [[Carl von Linde]] ([[1842]]-[[1934]]) e de [[William Hampson]] ([[1854]]-[[1926]]). Basat sus la destillacion d'aire liquefiat a [[temperatura]] bassa, permetèt la generalizacion d'aplicacions industrialas coma lo [[calamèu]] oxacetilenic.

=== La descubèrta dei ròtles biologics de l'oxigèn ===



Coma o mòstra leis experiéncias  de [[Leonardo da Vinci]] ò [[Michael Sendivogius]], d'indicis dau ròtle de l'oxigèn foguèron observats tre lo periòde de la [[Renaissença]]. De mai, a la fin dau sègle XVIII quand l'element oxigèn foguèt descubèrt, la teoria de John Mayow permetiá d'explicar una partida dau foncionament de la respiracion animala.

Aquela dei vegetaus comencèt d'èsser compresa per [[Joseph Priestley]] que placèt alternativament una [[rata]] e una planta dins una mòstra de [[dioxigèn]]. Observèt que la respiracion de la rata « bleçava » lo gas de la mòstra qu'èra « restaurat » per la planta. Tre [[1778]], [[Jan Ingenhousz]] ([[1730]]-[[1799]]) demostrèt que la [[lutz]] [[Solelh|solara]] èra necessària au bòn debanament d'aqueu fenomèn. Enfin, [[Jean Senebier]] ([[1742]]-[[1809]]) concluguèt en [[1796]] que la respiracion vegetala èra basada sus un procès invèrs a aquela deis  animaus. Aquò menèt a la descubèrta de la [[reaccion quimica|reaccion]] de [[fotosintèsi]], tèrme formulat au sègle XIX, qu'es pas encara totalament compresa a l'ora d'ara.

== Proprietats quimicas ==

=== Proprietats atomicas ===

L'[[atòm]] d'oxigèn a uech [[electron]]s que son estat fondamentau es 1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>6</sup>. A donc sièis [[electron]]s de valéncia e doas proprietats de remarca :
* una [[electronegativitat]] fòrça importanta (3,44 segon l'[[escala de Pauling]]) en causa de la preséncia d'interaccions fòrtas entre lo nuclèu e lei sosjaç 2s e 2p.
* la cèrca d'una configuracion electronica establa similara an aquela de [[neon]].

L'oxigèn a donc una reactivitat que presenta de similituds amb leis autreis elements de la colona 16 de la [[taula periodica]] mai pòu pas practicar, au contrari d'aqueleis elements, l'ipervaléncia (es a dire plaçar 18 [[electron]]s dins sa valéncia per s'estabilizar). En causa d'aqueu limit, sei proprietats [[quimia|quimicas]] an donc una certana similitud amb aquelei de l'[[azòt]] qu'es son vesin dirècte, especialament sa capacitat de crear de [[liame quimic|liames quimics]] amb un [[atòm]] d'[[idrogèn]]. De mai, pòu, coma l'[[azòt]], formar de [[liame idrogèn|liames idrogèn]].

=== Ocurréncia e isotòpia ===

==== Ocurréncia ====

Segon lei mesuras [[espectrografia|espectrograficas]] realizadas dempuei la [[Tèrra]], l'oxigèn es lo tresen [[element quimic|element]] pus present dins la [[Via Lactèa]]. En [[massa]], sembla ansin formar 0,9% dau [[Solelh|Soleu]], 23,1% de l'[[atmosfèra terrèstra|atmosfèra]] de la [[Tèrra]]<ref>L'abondància de l'oxigèn dins l'[[atmosfèra]] de la [[Tèrra]] es una particularitat liada a la preséncia d'una [[biosfèra]] activa. Per exemple, 
l'atmosfèra de [[Mart (planeta)|Mart]] ne'n contèn que 0,1%.</ref>, 49,2% de sa [[crosta terrèstra|crosta]] e 88,8% de seis [[ocean]]s<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Gerhard A. Cook, Carol M. Lauer, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', article ''"Oxygen"'', Reinhold Book Corporation, [[1968]], p. 500.</ref>.

Aquela abondància relativa s'explica per lei mecanismes de [[fusion nucleara]] que se debanan  au còr deis [[estela]]s. D'efiech, quand an agotat sei resèrvas d'[[idrogèn]], leis [[estela]]s de tipe solar son capablas d'entraïnar de [[fusion nucleara|reaccions de fusion]] de seis [[atòm]]s d'[[èli]] que menan a la formacion d'oxigèn.

==== Isotòpia ====

En [[2019]], 17 [[isotòp]]s de l'oxigèn èran estats identificats. Tres son estables. Sus [[Tèrra]], lo pus frequent es l'[[oxigèn-16]] (99,76%) qu'es format per la fusion de l'[[èli]] contengut dins lei nuclèus estellars. Pasmens, existís tanben l'[[oxigèn-17]] (0,04%) e l'[[oxigèn-18]] (0,20%). Lo premier es eissit de cicles de fusion dichs [[cicle CNO]] que pòdon aver luòc la [[fusion nucleara|fusion]] de l'[[èli]]. Lo segond se fòrma a partir de nuclèus d'[[azòt]]-14 creats per lei cicles CNO<ref>'''[[anglés|(en)]]''' B. S. Meyer, ''Nucleosynthesis and Galactic Chemical Evolution of the Isotopes of Oxygen'', dins ''Workgroup on Oxygen in the Earliest Solar System'', ''Proceedings of the NASA Cosmochemistry Program and the Lunar and Planetary Institute'', Gatlinburg, [[2005]].</ref>.

Leis [[isotòp]]s instables an de [[Periòde radioactiu|periòdes radioactius]] fòrça febles (122,24 s per la pus lònga). An pauc d'aplicacions franc de l'[[oxigèn-15]] qu'es utilizat en [[medecina]] per realizar de [[tomografia per emission de positrons|tomografias per emission de positrons]].

{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
|+ Isotòps de l'oxigèn
|-
! Simbòl<br />de l'isotòp
! Z ([[proton|p]])
! N ([[neutron|n]])
! Massa isotopica (u)
! Periòde
! Mòde(s) de<br />desintegracion
! Isotòp(s)-fiu<ref>Isotòps estables en gras.</ref>
! Espin nuclear
|-
| rowspan=2|<sup>12</sup>O
| rowspan=2 style="text-align:right" | 8
| rowspan=2 style="text-align:right" | 4
| rowspan=2|12,034405(20)
| rowspan=2|580(30)×10<sup>−24</sup> s<br/>[0,40(25) MeV]
| 2p (60,0 %)
| <sup>10</sup>C
| rowspan=2|0+
|-
| p (40,0 %)
| <sup>11</sup>N
|-
| rowspan=2|<sup>13</sup>O
| rowspan=2 style="text-align:right" | 8
| rowspan=2 style="text-align:right" | 5
| rowspan=2|13,024812(10)
| rowspan=2|8,58(5) ms
| β<sup>+</sup> (89,1 %)
| <sup>13</sup>N
| rowspan=2|(3/2-)
|-
| β<sup>+</sup>, p (10,9 %)
| '''<sup>12</sup>C'''
|-
| <sup>14</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 6
| 14,00859625(12)
| 70,598(18) s
| β<sup>+</sup>
| '''<sup>14</sup>N'''
| 0+
|-
| <sup>15</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 7
| 15,0030656(5)
| 122,24(16) s
| β<sup>+</sup>
| '''<sup>15</sup>N'''
| 1/2-
|-
| <sup>16</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 8
| 15,99491461956(16)
| colspan=3 align=center|'''Estable'''
| 0+
|-
| [[Oxygène 17|<sup>17</sup>O]]
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 9
| 16,99913170(12)
| colspan=3 align=center|'''Estable'''
| 5/2+
|-
| [[Oxigèn 18|<sup>18</sup>O]]
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 10
| 17,9991610(7)
| colspan=3 align=center|'''Estable'''
| 0+
|-
| <sup>19</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 11
| 19,003580(3)
| 26,464(9) s
| β<sup>−</sup>
| '''<sup>19</sup>F'''
| 5/2+
|-
| <sup>20</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 12
| 20,0040767(12)
| 13,51(5) s
| β<sup>−</sup>
| <sup>20</sup>F
| 0+
|-
| <sup>21</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 13
| 21,008656(13)
| 3,42(10) s
| β<sup>−</sup>
| <sup>21</sup>F
| (1/2,3/2,5/2)+
|-
| rowspan=2|<sup>22</sup>O
| rowspan=2 style="text-align:right" | 8
| rowspan=2 style="text-align:right" | 14
| rowspan=2|22,00997(6)
| rowspan=2|2,25(15) s
| β<sup>−</sup> (78,0 %)
| <sup>22</sup>F
| rowspan=2|0+
|-
| β<sup>−</sup>, n (22,0 %)
| <sup>21</sup>F
|-
| rowspan=2|<sup>23</sup>O
| rowspan=2 style="text-align:right" | 8
| rowspan=2 style="text-align:right" | 15
| rowspan=2|23,01569(13)
| rowspan=2|82(37) ms
| β<sup>−</sup>, n (57,99 %)
| <sup>22</sup>F
| rowspan=2|1/2+#
|-
| β<sup>−</sup> (42,0 %)
| <sup>21</sup>F
|-
| rowspan=2|<sup>24</sup>O
| rowspan=2 style="text-align:right" | 8
| rowspan=2 style="text-align:right" | 16
| rowspan=2|24,02047(25)
| rowspan=2|65(5) ms
| β<sup>−</sup>, n (57,99 %)
| <sup>23</sup>F
| rowspan=2|0+
|-
| β<sup>−</sup> (42,01 %)
| <sup>24</sup>F
|-
| <sup>25</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 17
| 25,02946(28)#
| 5,2×10<sup>−8</sup>s
| n
| <sup>24</sup>O
|(3/2+)#
|-
| rowspan=2|<sup>26</sup>O
| rowspan=2 style="text-align:right" | 8
| rowspan=2 style="text-align:right" | 18
| rowspan=2| 26,03834(28)#
| rowspan=2| 4,0×10<sup>−8</sup> s
| β<sup>−</sup>
| <sup>26</sup>F
| rowspan=2|0+
|-
| n
| <sup>25</sup>O
|-
| <sup>27</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 19
| 27,04826(54)#
| < 260 ns
| n
| <sup>26</sup>O
|(3/2+)#
|-
| <sup>28</sup>O
| style="text-align:right" | 8
| style="text-align:right" | 20
| 28,05781(64)#
| < 260 ns
| n
| <sup>27</sup>O
| 0+
|}

== Quimia e proprietats dei compausats oxigenats ==

En causa de sa reactivitat, l'oxigèn es susceptible de formar de compausats amb mai d'un autre [[element quimic|element]]. Son [[estat d'oxidacion]] i es sovent egau a -2 car son [[electronegativitat]] auta li permet d'atraire fòrtament leis [[electron]]s deis autreis [[atòm]]s. Pasmens, se tròba tanben l'estat -1 dins lei [[peroxid]]s e d'estats fòrça rars son estats identificats en certanei [[molecula]]s (-1/2, -1/3, +1/2, +1 e +2).

=== Dioxigèn ===

{{veire|Dioxigèn}}

Dins lei [[condicions normalas de temperatura e de pression]], lo [[dioxigèn]] O<sub>2</sub> es la forma pus frequenta de l'oxigèn. 

==== Generalitats ====

[[Fichièr:Liquid oxygen in a beaker 4.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una mòstra de dioxigèn liquid.]]

La [[molecula]] de [[dioxigèn]] es formada de dos [[atòm]]s d'oxigèn liats per un [[liame quimic]] doble que son [[energia]] es relativament febla (498 kJ/mol) per un liame d'aqueu tipe. Conjugada amb una talha pichona (121 pm de longor), aquò li conferís una reactivitat relativament importanta, especialament amb lei materiaus [[combustion|combustibles]], que mena generalament a la formacion d'oxids. De mai, explica lo caractèr exotermic de mai d'una reaccion implicant lo dioxigèn.

Au nivèu fisic, es una substància inodòra, incolòra e sensa gòst. Son [[ponch d'ebullicion]] se situa a 90,20 [[Kelvin|K]] (-182,95 [[gra Celsius|°C]]) e son [[ponch de fusion]] a 54,36 [[Kelvin|K]] (-218,79 [[gra Celsius|°C]])<ref>'''[[anglés|(en)]]''' David R. Lide, ''"Section 4, Properties of the Elements and Inorganic Compounds; Melting, boiling, and critical temperatures of the elements"'', ''CRC Handbook of Chemistry and Physics (84th ed.)'', CRC Press, 2003.</ref>. Sei formas [[liquid]]a e [[solid]]a son [[blau|blavas]].

==== Ròtle biologic ====

Dins la [[biosfèra]] [[Tèrra|terrèstra]], lo [[dioxigèn]] tèn dos ròtles [[biologia|biologics]] fondamentaus dins lo foncionament dei mecanismes dau [[vida|vivent]]. D'efiech, es present tant dins l'atmosfèra que dins lei mitans aqüatics gràcias a sei proprietats de solubilitat dins l'[[aiga]] (6,04 mL/L a 25 °C<ref>Aquela valor aumenta quand la [[temperatura]] demenís.</ref>). I participa a la [[respiracion]] dei [[Vegetalia|vegetaus]] e deis [[animalia|animaus]]. La premiera es liada a la [[fotosintèsi]] e vetz la liberacion de [[dioxigèn]] per una reaccion permetent ai plantas de produrre de [[sucre]] a partir de [[dioxid de carbòni]], d'[[aiga]] e de [[lutz]] :
:: 6 CO<sub>2</sub> + 6 H<sub>2</sub>O + [[foton]]s → C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> + 6 O<sub>2</sub>
La segonda pertòca la respiracion animala qu'es una reaccion globalament contrària a la fotosintèsi e qu'entraïna la liberacion de [[dioxid de carbòni]] e d'[[energia]] a partir de [[dioxigèn]] e de [[sucre]] :
:: C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> + 6 O<sub>2</sub> → 6 CO<sub>2</sub> + 6 H<sub>2</sub>O + {{formatnum:2880}} kJ/mol

=== Ozòn ===

[[Fichièr:Shkarkese elektrike.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un generator d'[[ozòn]].]]

{{veire|Ozòn}}

L'[[ozòn]] (ò [[trioxigèn]]) es una substància de formula quimica O<sub>3</sub> qu'es formada de tres [[atòm]]s d'oxigèn. Sa [[temperatura]] de [[liquefaccion]] es de 161,3 [[Kelvin|K]] (−111,9 [[gra Celsius|°C]]) e sa temperatura de solidificacion de 80,7 [[Kelvin|K]] (−192,5 [[gra Celsius|°C]]). [[Blau]] clar a l'estat [[gas]]ós, es [[blau]] sorn sota forma [[liquid]]a e [[roge]] [[porpre]] sota forma [[solid]]a. A una [[odor]] similara a l'[[aiga de javèl]] e es un [[gas]] [[toxicitat|toxic]] (CL<sub>50</sub> de 8 a 12 mg/m<sup>3</sup>), [[corrosion|corrosiu]] e [[comburant]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' INRS, Fiche toxicologique n°43 « Ozone », consultada lo 23 de genier de [[2020]], [http://www.inrs.fr/publications/bdd/fichetox/fiche.html?refINRS=FICHETOX_43]</ref>.

Descubèrt en [[1789]] per lo [[quimia|quimista]] [[Províncias Unidas|olandés]] [[Martin van Marum]] ([[1750]]-[[1837]]), es naturalament present dins l'[[atmosfèra terrèstra]]. I es generalament produch per l'accion de raionaments [[ultraviolet]]s ò de corrents [[electricitat|electrics]] sus de [[molecula]]s de [[dioxigèn]]. Sa concentracion es maximala entre 20 e 40 [[quilomètre|km]] d'[[altitud]] onte forma un jaç protector còntra lo raionament solar. Pasmens, existís d'autrei procès de formacion implicant de polluents eissits de la combustion de [[combustible fossil|carburants fossils]]. Relativament instable, l'[[ozòn]] a una durada d'existéncia febla e se descompausa per tornar formar de [[dioxigèn]].

Dins l'[[industria]], l'ozòn es utilizat per sei proprietats oxidantas e desinfectantas, especialament per produrre d'[[aiga]] [[aiga potabla|potabla]] e per tractar d'aigas corrumpudas. Dins aqueu domeni, son instabilitat es un avantatge important car laissa pas de traças de produchs de tractament dins l'[[aiga]]. D'utilizacions segondàrias existisson en [[medecina]] (coma desinfectant), en [[bugadariá]], en [[papetariá]] (coma agent de blanquiment) e en [[quimia]] (dins certanei sintèsis).

=== Tetraoxigèn ===

{{veire|Tetraoxigèn}}

Lo [[tetraoxigèn]] es una espècia quimica de formula O<sub>4</sub> qu'es compausada de quatre [[atòm]]s d'oxigèn. Suggerida en [[1924]] per explicar certanei proprietats dau [[dioxigèn]] [[liquid]], son existéncia foguèt confiermada per d'observacions realizadas entre [[1999]] e [[2006]]. Es una [[molecula]] instabla que sa formacion necessita de pressions d'au mens 20 GPa. Son estructura es encara mau determinada.

=== Aiga ===

[[Fichièr:Water surface hit by water drop.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una mòstra d'[[aiga]].]]

{{veire|Aiga}}

L'[[aiga]] es una substància [[quimia|quimica]] constituïda de dos [[atòm]]s d'[[idrogèn]] e d'un [[atòm]] d'oxigèn. Sus [[Tèrra]], es presenta sota [[ubiqüitat|sei tres formas]] ([[solid]]a, [[liquid]]a e [[gas]]osa) car sei ponchs de solidificacion e de vaporizacion son respectivament de 0 [[gra Celsius|°C]] e de 100 [[gra Celsius|°C]]. Relativament estable, presenta pasmens una [[reaccion quimica|reactivitat]] importanta e es egalament un bòn [[solvent]] per lei compausats [[polaritat|polars]]. Es tanben susceptibla de formar aisament de [[liame idrogèn|liames idrogèn]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' W. L. Jorgensen e J. D. Madura, ''"Temperature and size dependence for Monte Carlo simulations of TIP4P water"'', ''Mol. Phys.'', [[1985]], '''56''' (6): 1381.</ref>.

L'[[aiga]] es una substància indispensabla a la [[vida]] [[Tèrra|terrèstra]]. D'efiech, es lo constituent majoritari de la màger part deis [[espècia (biologia)|espècias]] conegudas amb un [[percentatge]] [[massa|massic]] mejan de 60% en leis [[animalia|animaus]] e de 75% en lei [[Vegetalia|vegetaus]]<ref>Dins aquò, de formas de [[vida]] existisson onte l'[[aiga]] es un constituent minoritari. Per exemple, es lo cas dei [[grana]]s que ne'n contènon generalament 10%.</ref><ref>En l'[[Homo sapiens|òme]], lo taus mejan es de 65% per un individu [[adult]].</ref>.

Leis utilizacions e aplicacions de l'[[aiga]] son innombrablas en causa de sei proprietats [[fisica|fisico]][[quimia|quimicas]] e [[biologia|biologicas]]. La pus importanta es son utilizacion coma bevenda tant que per leis [[homo sapiens|umans]] que per leis [[animalia|animaus]] [[domesticacion|domestics]]. Es tanben força utilizada per leis [[agricultura|agricultors]] qu'an besonh d'[[aigatge]]. Enfin, a mai d'un usatge dins la vida vidanta e dins l'[[industria]] onte pòu servir de reactiu, de solvent, de liquid de refrejament... etc.

=== Dioxid de carbòni ===

[[Fichièr:Dry Ice Pellets Subliming.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de pastilhas de [[dioxid de carbòni]] [[solid]] en cors de [[sublimacion]].]]

{{veire|Dioxid de carbòni}}

Lo [[dioxid de carbòni]] es una espècia quimica de formula CO<sub>2</sub> qu'es compausada d'un [[atòm]] de [[carbòni]] e de dos [[atòm]]s d'oxigèn. Dins lei condicions [[atmosfèra|atmosfericas]] [[Tèrra|terrèstras]], a ges de fasa [[liquid]]a. Sa [[temperatura de sublimacion]] es de −78,48 [[gra Celsius|°C]] (194,7 [[Kelvin|K]]). Inodòr e incolòr, a una savor cosenta. Au contrari d'una opinion populara frequenta, sa [[toxicitat]] es nulla mai, coma totei lei gas, pòu causar d'[[asfixia]]s en l'abséncia de [[dioxigèn]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' INRS, Fiche toxicologique n°238 « Dioxyde de carbone », consultada lo 22 de genier de [[2020]], [http://www.inrs.fr/publications/bdd/fichetox/fiche.html?refINRS=FICHETOX_238]</ref>.

Lo [[dioxid de carbòni]] a un ròtle [[biologia|biologic]] important qu'es consumat per lei plantas per produrre sa [[biomassa]] a partir de la [[fotosintèsi]] e qu'es regitat per leis [[animalia|animaus]]. De mai, sa preséncia dins l'atmosfèra congrea un efiech de sèrra que permet de la rescaufar en aumentant sa [[temperatura]]. Dins aquò, dempuei lo sègle XIX e la consumacion generalizada de [[combustible fossil|combustibles fossils]], sa concentracion es venguda tròp importanta entraïnant una aumentacion de la [[temperatura]] globala ([[rescaufament climatic]]).

Dins l'[[industria]], es subretot utilizat per la produccion d'[[engrais]] e per l'industria petroliera afin de facilitar l'esplecha de jaciments d'[[idrocarbur]]s. Leis aplicacions segondàrias son fòrça variadas. Sota forma gasosa, lo dioxid de carbòni pòu èsser utilizat en [[agricultura]] per favorizar la creissença dei plantas ò en seguretat coma agent d'extincion dei [[fuòc]]s. Sa forma liquida pòu èsser utilizada coma [[caloportaire]] e sa forma solida pòu servir de refrigerant. Enfin, dins son estat supercritic, es utilizat coma agent d'extraccion en [[quimia]] (per exemple, per descafeïnar lo [[cafè]]).

=== Oxids ===

[[Fichièr:Robin (Índia).png|thumb|[[Fotografia]] d'un [[robin]] (varietat [[roge|roja]] de [[corindon]]), forma [[minerau|mineralizada]] d'[[oxid d'alumini]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>.]]

{{Veire|Oxid}}

Un [[oxid]] es un compausat associant l'oxigèn amb un [[element quimic|element]] mens [[electronegativitat|electronegatiu]]. Lo nombre d'oxidacion de l'oxigèn i es egau a -2. Son de substàncias força frequentas a la superficia [[Tèrra|terrèstra]]. Per exemple, es lo cas d'un nombre important de [[minerau]]s coma lo [[corindon]] ([[oxid d'alumini]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) ò lo [[qüars]] ([[dioxid de silici]] SiO<sub>2</sub>). L'[[aiga]] e lo [[dioxid de carbòni]], compausats primordiaus dei mecanismes dau [[vida|vivent]], son pereu d'[[oxid]]s.

Una proprietat de remarca deis oxids es sa capacitat de reagir amb l'[[aiga]] per formar d'[[acid]]s. La quimia deis oxids es pron reducha. D'efiech, sa preparacion es relativament aisada  car necessita sovent de grasilhar una substància en preséncia d'[[aire]]. De tractaments quimics ulteriors son possibles per eliminar d'impuretats. Pasmens, lo problema per lei [[quimia|quimistas]] es generalament pas de fabricar d'[[oxid]]s mai d'asssegurar sa transformacion. En particular, aquela question es centrala dins lei procès de [[metallurgia]] destinats a produrre de [[metau]]s purs.

Leis utilizacions deis [[oxid]]s son variadas en causa de sa gròssa diversitat. Pasmens, es possible de destriar dos ensems. Dins lo premier, se tròban leis [[oxid]]s aguent de proprietats materialas interessentas (materiaus de construccion, [[semiconductivitat|semiconductors]], [[catalisi|catalizaires]] quimics...). Lo segond gropa leis [[oxid]]s servissent de [[reaccion quimica|reactius ò d'intermediaris]] dins de procès quimics (preparacion de [[metau]]s, sintèsi [[quimia organica|organica]]...).

=== Compausats organics ===

L'oxigèn es un [[element quimic|element]] força present dins lei compausats [[quimia organica|organics]]. Entre lei pus importants, se pòdon citar leis [[alcòl]]s R–OH, leis [[aldeïd]]s R–CO–H, lei [[cetona]]s R–CO–R, leis [[acid carboxilic|acids carboxilics]] R–COOH, leis [[estèr]]s R–COO–R, leis [[anidrid d'acid|anidrids d'acid]] R–CO–O–CO–R e leis [[amid]]s R–C(O)–NR<sub>2</sub>. Divèrsei [[solvent]]s [[quimia organica|organics]] contènon tanben d'oxigèn coma lo [[fenòl]], lo [[Dimetilformamid|DMF]] ò lo [[Dimetilsulfoxid|DMSO]].

<gallery>
Fichièr:Alcohol-(general)-skeletal.png|[[Alcòl]]
Fichièr:Aldehyd - Aldehyde.svg|[[Aldeïd]]
Fichièr:General struct ketone group.svg|[[Cetona]]
Fichièr:Carbonsäure - Carboxylic acid.svg|[[Acid carboxilic]]
Fichièr:Ester-skeletal.svg|[[Estèr]]
Fichièr:Acid anhydride.png|[[Anidrid d'acid]]
Fichièr:Amide-general.png|[[Amid]]
Fichièr:Ether-(general).png|[[Etèr]]
Fichièr:Peroxy general.svg|[[Peroxid]]
Fichièr:Peroxy-acid-skeletal.svg|[[Peracid]]
Fichièr:Epoxide generic.png|[[Epoxid]]
Fichièr:Phenol 200.svg|[[Fenòl]]
</gallery>

== Produccion ==

La produccion d'oxigèn se fa sota la forma de [[dioxigèn]]. Plusors procès existisson segon lei besonhs e lei luòcs. Lei metòdes [[industria]]us principaus son :
* la [[destillacion]] d'[[aire]] liquefiat que permet d'evaporar de [[diazòt]] gasós e de gardar de [[dioxigèn]] liquid.
* l'[[adsorpcion per inversion de pression]] que permet de separar lo [[diazòt]] e lo [[dioxigèn]] de l'[[aire]] gràcias a de modificacion de pression e de cambis amb de [[zeolit]]s.

L'[[electrolisi]] de l'[[aiga]] es pereu un mejan d'obtenir de [[dioxigèn]]. Per aquò, es necessari d'utilizar un corrent continú que permet de recuperar de dioxigèn a un [[electròde]] e de [[diidrogèn]] a l'autre<ref>Un corrent alternatiu entraïna la formacion d'una mescla força [[explosion|explosiva]] de [[diidrogèn]] e de [[dioxigèn]].</ref>. Es possible de melhorar lo procès en realizant l'electrolisi de mesclas d'[[oxid]]s e d'[[oxoacid]]s.

Enfin, de dispositius son estats concebuts per produrre de [[dioxigèn]] dins de situacions d'urgéncia ([[sosmarin]]s en dificultat, minaires blocats per un afondrament...). Son basats sus de [[reaccion quimica|reaccions]] de descomposicion de superoxids coma lo [[clorat de sòdi]] NaClO<sub>3</sub>, lo [[peroxid de bari]] BaO<sub>2</sub> e lo [[perclorat de potassi]] KClO<sub>4</sub>.

== Liames intèrnes ==

* [[Combustion]].
* [[Dioxid de carbòni]].
* [[Dioxigèn]].
* [[Oxid]].
* [[Ozòn]].

== Bibliografia ==

* '''[[anglés|(en)]]''' Gerhard A. Cook e Carol M. Lauer, ''"Oxygen"'' dins ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, [[1968]], pp. 499-512.
* '''[[anglés|(en)]]''' John Emsley, ''"Oxygen"'', ''Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements'', Oxford University Press, 2001, pp. 297–304.
* '''[[anglés|(en)]]''' Peter H. Raven, Ray F. Evert e Susan E. Eichhorn, ''Biology of Plants (7th ed.)'', W. H. Freeman and Company Publishers, 2005, pp. 115-127.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

{{Portal Quimia}}
[[Categoria:Element quimic]]