Veire la font de Odontologia

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}

[[Fichièr:GI at Guantanamo visits the dentist.JPG|thumb|right|Dentista tractant un pacient.]]

L''''odontologia''' es lo domeni de la [[medecina]] qu'es especializat dins l'estudi dei [[dent]]s, dei [[maxilar]]s e dei [[teissut (biologia)|teissuts]] atenents. S'ocupa generalament de la [[proxilafia]] dentària e dau tractament dei [[malautiá]]s parondontalas coma lei [[caria dentària|carias]]. Es exercida per de mètges que son dichs dentistas, cirurgians dentistas ò mètges dentistas segon lei país. De professions annèxas existisson per realizar de pretzfachs coma la fabricacion de protèsis dentàrias.

== Istòria ==

=== Dei practicas preïstoricas a l'aparicion de l'odontologia ===

Se divèrseis elements laissan pensar a l'existéncia d'intervencions sus lei [[dent]]s fa de centenaus de miliers ò de milions d'[[annada|ans]], lei [[paleontologia|paleontològs]] s'acòrdan puslèu per fixar l'aparicion de l'odontologia durant lo periòde de transicion entre lei societats de caçaires-cuelheires e lei premierei societats [[agricultura|agricòlas]]. D'efiech, avans aqueu periòde, lei [[caria]]s semblan d'èsser relativament raras, au mens en lei populacions d'[[Òme de Neandertal|òmes de Neandertal]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' F. David, V. d'Iatchenko, J. G. Enloe, M. Girard, M. Hardy, V. Lhomme, A. Roblin-Jouve, A. M. Tillier e C. Tolmie, « New Neandertal remains from the Grotte du Bison at Arcy-sur-Cure, France », ''Journal of human evolution'', vol. 57, n° 6, decembre de 2009, pp. 805-809.</ref><ref>En aquelei populacions, la causa principala de [[caria]] sembla d'èsser un [[esmaut]] damatjat per una norridura tròp dura.</ref>. Pasmens, aquò es de nuançar en foncion dau [[alimentacion|regim alimentari]] car un estudi a mostrat l'existéncia d'una populacion frequentament tocada per de [[caria]]s dins la [[bauma de Taforalt]] en [[Marròc]] fa {{formatnum:13700}} a {{formatnum:15000}} ans. Aquò es benlèu lo resultat d'una consumacion importanta d'[[aglan]]s, de [[pistacha]]s e de [[pinhon]]s<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Louise T. Humphrey, Isabelle De Groote, Jacob Morales, Nick Barton, Simon Collcutt, Christopher Bronk Ramsey e Abdeljalil Bouzouggar, « Earliest evidence for caries and exploitation of starchy plant foods in Pleistocene hunter-gatherers from Morocco », ''Proceedings of the National Academy of Sciences'', vol. 111,‎ 2014, pp. 954–959.</ref>. Tanben, existissián de [[rite]]s de fracturaccion dei [[dent]]s dins mai d'una region<ref>'''[[anglés|(en)]]''' John Robb, ''The Early Mediterranean Village. Agency, Material Culture, and Social Change in Neolithic Italy'', Cambridge, Cambridge University Press, 2007, p. 38.</ref>.

Segon la [[teoria]] actualament en vigor, l'adopcion d'un regim a basa de [[cereala]]s favorizèt l'aparicion de [[caria]]s en causa de la concentracion pus auta de [[glucid]]s dins aqueleis aliments. En parallèl, lo desvolopament de l'[[artesanat]] menèt a la confeccion d'otís mai e mai precís per trabalhar de materiaus fragils ([[cauquilhatge]]s, [[turquesa (minerau)|turquesa]], etc.). A partir de [[-7000|{{formatnum:7000}} avC]], leis indicacions de tractaments dentaris vènon mai e mai frequentas sus lei sites [[arqueologia|arqueologics]] dins mai d'una region dau mond ([[Balochistan]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' A. Coppa e L. Bondioli et al., « Palaeontology: early Neolithic tradition of dentistry », ''Nature'', vol. 440, n° 7085,‎ abriu de 2006, pp. 755–756.</ref>, [[Danemarc]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pia Bennike e Lise Fredebo, « Dental treatment in the Stone Age », ''Bulletin of the History of Dentistry'', vol. 34/35,‎ 1986, pp. 81-87.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pia Bennike, « Ancient Trepanation and Differential Diagnosis: A Re-Evaluation of Skeletal Remains from Denmark », dins Robert Arnott, Stanley Finger e Chris Smith, ''Trepanation. History, Discovery, Theory'', Lisse, Swets & Zeitlinger, 2005, pp. 95–115.</ref>, [[Eslovènia]]<ref name="Bernardini, Tuniz et al. 2012">'''[[anglés|(en)]]''' Federico Bernardini, Claudio Tuniz et al., « Beeswax as Dental Filling on a Neolithic Human Tooth », ''PloS one'', vol. 7, n° 9,‎ 2012, e44904.</ref>, etc.).

=== Lei premierei medecinas dentàrias ===

==== Lo periòde antic ====

Durant l'[[Antiquitat]], l'odontologia es practicada dins mai d'una region diferenta. De [[papirús]] [[Egipte Anciana|egipcians]] e de tauletas [[Mesopotamia|mesopotamianas]] presentan divèrsei [[tecnica]]s de tractament dentari tre la premiera mitat dau milleni II avC<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Astrid Hubmann, ''Der Zahnwurm. Die Geschichte eines volksheilkundlichen Glaubens : Dissertation'', 2008, p. 14.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bardinet, ''Les papyrus médicaux de l'Égypte pharaonique. Traduction intégrale et commentaire'', París, Fayard, 1995, pp. 190-193.</ref>. D'un biais generau, lei tèxtes antics son basats sus de teorias erronèas dei [[malautiá]]s, mai pòdon presentar de suenhs eficaç eissits d'observacions sus lei pacients. Per exemple, l'usatge dau [[dentrifici]] èra conselhat dins plusors societats e [[Plini lo Vièlh]] dona una recèpta fòrça detalhada dins son ''[[Istòria Naturala (Plini lo Vièlh)|Istòria Naturala]]''. Pasmens, i aviá tanben de tractaments ineficaç ò perilhós per lo malaut (sagnada per restablir leis umors, utilizacion de la [[jusquiama]], etc.<ref>En [[Occitània]], l'utilizacion de la [[jusquiama]] perdurèt fins au sègle XIX dins certanei regions per tractar lei [[caria]]s.</ref>).

Dins aquò, l'element pus important de la medecina dentària antica es la « teoria dau vèrme ». Probablament influenciats per l'aspècte de la dent cariada, lei [[medecina|mètges]] de plusors regions ([[Mesopotamia]], [[Egipte]], [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]], [[Índia]], [[RPC|China]], [[Mesoamerica]]...) imaginèron l'existéncia de vèrmes se desvolopament a l'interior de la dent per explicar aquela [[patologia]]. Mencionada per lo premier còp en [[-1800|1800 avC]], aquela teoria demorèt predominanta fins a la fin dau sègle XIX, en despiech de quauquei contestacions coma aquela emesa per [[Plini lo Vièlh]]<ref>Per exemple, l'[[anatomia|anatomista]] [[Michael Pius Erdl]] ([[1815]]-[[1848]]) ne'n prepausèt una adaptacion, dicha « teoria parasitica », en [[1843]]. Uei, es encara viva dins de territòris pauc desvolopats onte lo saber medicau modèrne es limitat.</ref>. Aquò menèt a la creacion de tractaments còntra lei vèrmes e, de còps, a d'accusacions de [[charlatanisme]].

Durant aqueu periòde, l'existéncia d'un còrs mai ò mens estructurat de dentistas es atestada dins mai d'un país. Per exemple, en [[Egipte]], de dentistas recebèron de títols prestigiós coma [[Hesire]] (v. [[-2600|2600 avC]]), lo pus ancian dentistas coneguts de l'[[istòria]], qu'es designat coma lo « Grand dei dents ». Aguèt tanben lo drech de liar son nom au dieu [[Ra]], privilègi normalament reservat a la [[familha (parentala)|familha]] dau [[faraon]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' John F. Nunn, ''Ancient Egyptian Medicine'', Norman, Oklahoma Press, 2002, p. 124.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Dilwyn Jones, ''An Index of ancient Egyptian titles, epithets and phrases of the Old Kingdom, vol. 1 BAR international Series'', Oxford, Archaeopress, 2000, p. 381.</ref>. Dins la [[Roma Antica]], lei [[protèsi dentària|protèsis dentàrias]] èran frequentas. Lei dentistas èran generalament d'[[esclavatge|esclaus]] grècs instruits que podián venir liure e aquistar sa [[libertat]] en cas de suenhs eficaç<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Werner E. Gerabek e Werner Gerabek, ''Enzyklopädie Medizingeschichte'', Walter de Gruyter, 2005, p. 1519.</ref>.

==== Lei medecinas dentàrias aràbia e chinesa ====

Durant l'[[Edat Mejana]], lei progrès principaus en odontologia foguèron l'òbra deis [[Arabs|Arabis]] e dei [[RPC|Chinés]]. Au nivèu teoric, [[Rhazès]] ([[865]]-[[925]]), [[Albucassis]] († [[1013]]) e [[Avicena]] ([[980]]-[[1037]]) contestèron la teoria dau vèrme en prepausant una teoria basada sus l'estat de l'[[arma|amna]]. De mètges arabis denoncièron tanben lo charlatanisme dei vendeires de remèdis còntra lei vèrmes<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Astrid Hubmann, ''Der Zahnwurm. Die Geschichte eines volksheilkundlichen Glaubens : Dissertation'', 2008, p. 26.</ref>. Pasmens, la teoria de l'[[arma|amna]] èra egalament erronèa e aguèt donc un succès limitat. Au nivèu tecnic, lei sabers arabis son mai que mai detalhats dins lei tèxtes d'[[Albucassis]]. Presenta de metòdes d'estabilizacion de la dent amb de fieus d'[[aur]] ò d'[[argent (metal)|argent]], perfecionna mai d'un instrument e encoratja la [[profilaxia]] e lo suenh regular dei [[gengiva]]s.

En parallèl, en [[RPC|China]], se desvolopèt l'utilizacion de l'[[amalgama dentària|amalgama]] per realizar de plombatges. Lei mencions pus vièlhas datan de [[659]] e son l'òbra dau mètge [[Su Kung]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Marshall J. Becker e Jean MacIntosh Turfa, ''The Etruscans and the History of Dentistry : The Golden Smile through the AgesRoutledge Monographs in Classical Studies'', Taylor & Francis, 2017.</ref>. Una autra mencion es presenta dins un document de [[1107]] e un tèxte de [[1505]] dona la composicion precisa de l'aliatge (« 100 partidas de [[mercuri (element)|mercuri]], 45 d'[[argent (metal)|argent]] e 900 de [[zinc]] »)<ref>'''[[Norvegian|(no)]]''' G. Bjørklund, ''Tidsskrift for den Norske lægeforening : tidsskrift for praktisk medicin, ny række'', vol. 109, n° 34–36,‎ decembre de 1989, pp. 3582–3585.</ref>. Lei Chinés contunièron tanben de melhorar la [[brüstia per lei dents]] e foguèron a l'origina de sa reintroduccion en [[Euròpa]] onte son usatge aviá disparegut<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Joseph Rechtman, « La Brosse à dents et son histoire (1780-1980) », ''Histoire des sciences médicales'', vol. 14, n° 2,‎ 1980, p. 222.</ref>

==== Lo periòde medievau en Euròpa ====

En [[Euròpa]], leis [[Invasions Barbaras]] entraïnèron una pèrda de saber medicau dins mai d'una region. Lei conoissenças teoricas evolucionèron gaire, en despiech de l'apòrt tardiu de la medecina aràbia. D'efiech, dins la màger part dei reiaumes medievaus, la cirurgia dentària èra practicada per lei [[barbier]]s. Aquò durèt fins au sègle XVII en [[França]] e en [[Anglatèrra]] e fins a la premiera mitat dau sègle XIX en [[Danemarc]] e dins plusors [[Estat]]s alemands. Òr, coma lei barbiers fasián pas partida dau còrs medicau, èran unicament autorizats a realizar de gèsts curatius simples. Per exemple, en [[1450]], una [[lei|lèi]] [[Anglatèrra|anglesa]] limitèt lor activitat ai sagnada, ai derrabatges de dent e au suenh dei peus. Aquò favorizèt pauc ò pas la profilaxia, mai permetèt de progrès dins leis instruments d'intervencion.

=== L'estructuracion de l'odontologia ===

==== L'adopcion dau metòde scientific ====

L'adopcion dau metòde scientific dins la medecina dentària comencèt lentament au sègle XVI amb lo tractat ''De humani corporis fabrica libri septem'' d'[[Andreas Vesalius]] ([[1514]]-[[1564]]). I contestèt per lo premier còp l'autoritat de [[Galen]] ([[131]]-[[201]]) qu'èra totjorn la referéncia de l'[[anatomia]] en [[Euròpa]]. Depintèt l'organizacion de la [[boca (anatomia)|boca]], la racina de la dent e la pulpa<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Jürgen Kinzel, ''Der Zahnersatz in Jacob Callman Linderers Schrift « Lehre von den gesamten Zahnoperationen » (1834) : Dissertation'', 2003.</ref>. Aquela introduccion de l'[[empirisme]] s'accelerèt a partir de la segonda mitat dau sègle XVII en [[Euròpa Occidentala]].

Lo premier obratge d'odontologia modèrna foguèt escrich en [[1724]] per lo [[França|Francés]] [[Pierre Fauchard]] ([[1679]]-[[1761]]) en [[1728]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' P. Fauchard, ''Le Chirurgien Dentiste, ou Traité des dents'', P.-J. Mariette, 1746.</ref>. Se son tractat es encara largament dominat per la presentacion deis instruments, a tanben de partidas importantas consacradas au saber anatomic e au foncionament de la boca. [[Pierre Fauchard|Fauchard]], gràcias a d'observacions realizadas amb un [[microscòpi]], contestèt tanben la teoria dau vèrme, encoratjèt lo netejatge regular dei dents per un dentista e condamnèt l'usatge de l'[[acid nitric]] e de l'[[acid sulfuric]] per levar lo [[tartre]]. 

Aquelei trabalhs foguèron difusats e desvolopats per dos autrei pioniers importants de la medecina dentària, [[Philipp Pfaff]] ([[1713]]-[[1766]]) en [[Alemanha]] e [[John Hunter (cirurgian)|John Hunter]] ([[1728]]-[[1793]]) en [[Anglatèrra]]. Aquò permetèt de renforçar l'importància dei recèrcas e de l'experiéncia dins la disciplina. Au sègle XIX, entraïnèt l'aparicion d'una vertadiera recèrca fondamentala en odontologia amb de personalitats coma [[Jan Evangelista Purkinje]] ([[1787]]-[[1869]]), [[Anders Retzius]] ([[1796]]-[[1860]]) e [[Albert von Kölliker]] ([[1817]]-[[1905]]).

==== Lo desvolopament dei protèsis dentàrias ====

L'utilizacion de [[ciera]] per realizar una [[obturacion dentària]] es atestada en [[-4500|{{formatnum:4500}} avC]]<ref name="Bernardini, Tuniz et al. 2012"/>. L'utilizacion d'[[aur]] es estat identificat en [[Orient Mejan]] vèrs [[-2700|2700 avC]] e en [[RPC|China]] vèrs [[-1000|1000 avC]]<ref>'''[[alemand|(de)]]''' Walter Kamann, ''Werkstoffkundliche und klinische Untersuchungen der Füllungstherapie der Zähne mit plastischem Gold : Habilitationsschrift'', Universität Witten/Herdecke, 2000.</ref>. Aquela tecnica se difusèt dins d'autrei regions e leis amalgamas dentàrias apareguèron en [[RPC|China]] au començament de l'[[Edat Mejana]]. Dins fòrça país, l'utilizacion de dents vertadieras foguèt tanben utilizada per remplaçar una dent perduda. Aquò menèt a l'aparicion dei vendeires de dent, mestier aguent laissat un sovenir sinistre.

La premiera protèsi modèrne, una dent de [[porcelana]], foguèt imaginada en [[1774]] per l'[[apoticari]] [[Alexis Duchâteau]] ([[1714]]-[[1792]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Guy Devaux, « Le dentier de l'archevêque, ou l'apothicaire Alexis Duchâteau et les premières prothèses dentaires en porcelaine », ''Revue d'Histoire de la Pharmacie'', 2007, vol. 353, pp. 109-111.</ref>. En [[1789]], [[Nicolas Dubois de Chémant]] ([[1753]]-[[1826]]) demandèt un [[brevet]] per l'idèa, mai l'utilizacion d'aquelei dents demorèt malaisada fins ai trabalhs de [[Charles Goodyear]] ([[1800]]-[[1860]]) sus la [[vulcanizacion]] en [[1839]]. D'efiech, aquò permetèt de crear de protèsis soplas de [[cauchó]] onte plaçar de dents de porcelana<ref>'''[[anglés|(en)]]''' H. D. Kimball, « Modern denture base materials, and what to expect of them », ''J. Am. Dent. Assoc.'', vol. 25,‎ 1938, pp. 243–252.</ref>. A la fin dau sègle XIX, la porcelana foguèt de còps remplaçada per de [[ceramica]]s. A partir de [[1928]], lo [[polimetacrilat de metil]] (PMMA) foguèt sovent utilizat per remplaçar lo cauchó<ref>'''[[alemand|(de)]]''' A. Schmidt, « Die Geschichte der Methacrylate in der Stomatologie », ''Zahntechnik'', vol. 19,‎ 1978, p. 436.</ref>. Pasmens, totei lei materiaus adoptats durant aqueu periòde foguèron pas de succès. Per exemple, lei dents de [[celluloïd]] foguèron lèu abandonadas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Saundra Goodman, ''Got Teeth? a Survivor's Guide : How to Keep Your Teeth Or Live Without Them!'', Dog Ear Publishing, 2007, p. 52.</ref>.

En parallèl, a partir de [[1850]], se desvolopèt l'utilizacion de l'[[amalgama dentària]] modèrna a basa de [[mercuri (element)|mercuri]] e d'[[estanh (element)|estanh]]. De quantitats pichonas de [[coire]] ò de [[zinc]] i foguèron aponduts per ne'n melhorar lei proprietats. En particular, la preséncia de [[zinc]] permetiá de protegir l'[[aliatge]] còntra l'[[oxidacion]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. F. McCabe e A. W. G. Walls, ''Applied Dental Materials'', Blackwell Publishing Ltd, 2008.</ref>. Pasmens, l'interfàcia entre la dent e aquela amalgama èra de còps victima de fragilitats<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. L. Sakaguchi e J. M. Powers, ''Craig's Restorative Dental Materials'', Mosby, 2018.</ref>. Dins leis [[ans 1960]], d'aliatges d'[[argent (metal)|argent]], de [[coire]], d'[[estanh (element)|estanh]] e de [[mercuri (element)|mercuri]] foguèron prepausats per resòuvre aqueu problema. Lo zinc intra egalament totjorn dins la composicion de certaneis amalgamas, generalament quand es necessari de fabricar un aliatge sensa [[coire]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Jack L. Ferracane, ''Materials in Dentistry: Principles and Applications'', Lippincott Williams & Wilkins, 2001, p. 3.</ref>.

==== Lo desvolopament de l'anestesia dentària ====

En [[1363]], lo [[cirurgia|cirurgian]] [[Occitània|occitan]] [[Gui de Chaulhac]] ([[1298]]-[[1368]]) suggeriguèt, dins ''[[Chirurgia Magna]]'', d'utilizar l'[[òpi]] e la [[mandragora]] per solatjar la [[dolor]] dei malautiás parodontalas, mai avisava lo legeire còntra leis efiechs segondaris<ref>'''[[latin|(la)]]''' Guigonis de Caulhiaco, ''Inventarium sive Chirurgia magna'', Leiden, BRILL, 1997.</ref>. Leis aplicacions deis anestesics foguèron raras fins a la descubèrta dei proprietats medicalas dau [[protoxid d'azòt]] N<sub><small>2</small></sub>O en [[1799]] per [[Humphry Davy]] ([[1778]]-[[1829]]). La premiera utilizacion d'aqueu [[gas]] en medecina dentària sembla de datar de [[1844]] durant d'assais menats per [[Horace Wells]] ([[1815]]-[[1848]]) e per [[John Mankey Riggs]] ([[1811]]-[[1885]])<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Horace Wells, ''A History of the Discovery of the Application of Nitrous Oxide Gas, Ether and Other Vapors to Surgical Operations'', J. Gaylord Wells, 1847.</ref><ref>'''[[alemand|(de)]]''' Thomas E. Keys, ''Die Geschichte der chirurgischen Anaesthesie'',  Berlin Heidelberg, Springer, 2013, pp. 43-44.</ref>.

Durant leis annadas seguentas, d'autreis anestesics foguèron adoptats per lei dentistas en despiech de l'oposicion de plusors glèisas, opausadas a una disciplina que suprimissiá la [[dolor]] prevista per [[Dieu]]. D'autra part, i aguèt tanben d'assais de [[compausat quimic|substàncias]] perilhosas coma la [[cocaïna]]<ref>'''[[alemand|(de)]]''' G. Kluxen, « Sigmund Freud: Über Coca – Versäumte Entdeckung », ''Deutsches Ärzteblatt'', vol. 88, n° 45,‎ 1991, A-3870.</ref>. Dins aquò, la [[procaïna]] s'impausèt pauc a cha pauc a partir deis [[ans 1880]]. Puei, venguèt la [[lidocaïna]] a partir deis [[ans 1940]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Jahr Sinatra, ''The Essence of Analgesia and Analgesics'', Cambridge University Press, 2010.</ref>. Aquò permetèt d'anestesia pus precisas per realizar d'intervencions localas. Uei, la gama deis anestesics s'es alargada amb l'introduccion de la [[mepivacaïna]] ([[1957]]), la [[prilocaïna]] ([[1958]]), la [[bupivacaïna]] ([[1960]]) e l'[[articaïna]] ([[1976]])<ref>'''[[alemand|(de)]]''' H. C. Niesel, H. Wulf e H. K. Van Aken, ''Lokalanästhesie, Regionalanästhesie, Regionale Schmerztherapie : 117 Tabellen'', Georg Thieme, 3{{a}} edicion, 2010, p. 5.</ref>.

==== L'estructuracion de la profession ====

L'estructuracion dei diferentei professions de la medecina dentària foguèt un procès lòng que comencèt en [[Euròpa Occidentala]], mai que mai en [[França]] que creèt un examen de cirurgia orala tre [[1700]]. Aquela separacion entre lei mestiers de dentista e de [[barbier]]s s'acabèt dins lo corrent dau sègle XIX. En parallèl, de formacions universitàrias e d'associacions professionalas apareguèron<ref>Per exemple, l’''[[American Dental Association]]'' en [[1867]] ais [[USA|Estats Units]] ò la [[Federacion Dentària Internacionala]] en [[1900]].</ref>, çò que permetèt d'estructurar mai lei professions. Pasmens, fins ais [[ans 1930]], lei generalistas revendiquèron lo drech de practicar l'odontologia dins mai d'un país. De mai, lo prestigi sociau limitat deis « arrancaires de dents » demorèt lòngtemps un problema per integrar totalament lei dentistas au sen de la medecina modèrna.

=== L'odontologia modèrna ===

==== Lo desvolopament de l'imatjariá ====

Descubèrts en genier de [[1896]] per [[Wilhelm Röntgen]] ([[1843]]-[[1925]]), lei rais X foguèron rapidament utilizats en medecina dentària gràcias ai trabalhs de [[Charles Edmund Kells]] ([[1856]]-[[1928]])<ref>'''[[anglés|(en)]]''' P. H. Jacobsohn, M. L. Kantor e B. L. Pihlstrom, « The X-ray in dentistry, and the legacy of C. Edmund Kells : A commentary on Kells CE. (The X-ray in dental practice. J Natl Dent Assoc 1920;7(3):241–272) In: Journal of the American Dental Association (1939). », ''Journal of the American Dental Association'', vol. 144, octòbre de 2013, pp. 15S–19S.</ref>. Lo mètge [[Polonha|polonés]] [[Antoni Cieszyński]] ([[1882]]-[[1941]]) melhorèt lo sistèma en estudiant leis angles de projeccion pus adaptats per obtenir d'imatges pron detalhats<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Barbara Bruziewicz-Miklaszewska, « Le Professeur Antoine Cieszynski, fondateur de la stomatologie polonaise (1882-1941) », ''Actes. Société française d'histoire de l'art dentaire'', 2006, vol. 11, pp. 50-53.</ref>.

En [[1934]], lo [[Japon]]és [[Hisatugu Numata]] inventèt lo premier aparelh capable de realizar de panoramics X dentaris. Element important dei suenhs dentaris modèrnes, aquel aparelh foguèt melhorat mai d'un còp durant lo rèsta dau sègle XX. En particular, apareguèron lei ''Panoramix'' dins leis [[ans 1940]] e lei ''Panorex'' dins leis [[ans 1960]]. Son basats sus un movement de rotacion sincròne a l'entorn de la tèsta dau pacient dei tubes emetors e dei films de seguit. Enfin, dins leis [[ans 1980]], la numerizacion foguèt introducha dins leis aparelhs d'imatjariá dentària<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Richard Carlton e Arlene Adler, ''Principles of Radiographic Imaging : An Art and a Science'', Cengage Learning, 5{{a}} edicion, 2012, p. 323.</ref>.

==== L'igièna bucodentària modèrna ====

L'igièna bucodentària modèrne es l'eiretiera dei practicas europèas dau sègle XVII basada sus l'utilizacion de la [[brüstia per lei dents]] e dau [[dentifrici]]. Fau nòtar qu'aquelei sabers èran eissits de contactes amb d'autrei civilizacions, especialament lei [[RPC|Chinés]]. Pasmens, aquelei tecnicas foguèron fòrça melhoradas a partir dau sègle XIX gràcias ai progrès scientifics dau periòde. Ansin, en [[1840]], la produccion de brüstias foguèt [[industria manufacturiera|industrializada]], çò que permetèt d'assegurar sa difusion au sen de la societat. Lo [[fieu dentari]] la completèt a partir de [[1815]] e l'aparicion dei [[polimèr]]s modèrnes menèt a l'aparicion de la brüstia modèrna a partir deis [[ans 1930]]-[[ans 1940|1940]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Alan G. Robinson e Sam Stern, ''Corporate Creativity'', Berrett-Koehler Publishers, 1998, p. 187.</ref>. La premiera brüstia electric data de [[1956]].

En parallèl, foguèron demostradas leis efiechs dau [[fluòr]] sus la profilaxia dentària. Ansin, en [[1895]], la fabricacion de [[dentifrici]] fluorat venguèt pus frequenta. Pasmens, en causa de la toxicitat supausada dei fluorurs, l'usatge d'aquelei produchs s'impausèt pas en [[Euròpa]] avans la fin de la [[Segonda Guèrra Mondiala]]<ref>'''[[alemand|(de)]]''' W. Jankowiak, ''Die Vorgeschichte der Kariesprophylaxe mit Fluoriden : Dissertation'', Universität Berlin, 1974, p. 28.</ref>. En revènge, se difusèron pus aisament ais [[USA|Estats Units]]. Puei, durant la segonda mitat dau sègle XX, foguèron pauc a cha pauc utilizadas per lo rèsta dau mond, en despiech de la persistància de preparacions localas dins mai d'una region. Dins aquò, lei crenhenças relativas ai fluorurs aguèron un efiech positiu. Per n'establir l'inexisténcia, plusors agéncias e laboratòris desvolopèron d'[[estatistica|otís estatistics]] per seguir l'estat de santat bucau de la populacion. Lo pus conegut es probablament l'indici DMF<ref>'''[[anglés|(en)]]''' P. Meiers, « Fluoride and dental caries: second thoughts in view of recent evidence from Germany », ''Fluoride'', vol. 44, genier-març de 2011, pp. 1–6.</ref>.

==== Lei suenhs dentaris modèrnes ====

Lei suenhs dentaris modèrnes son un camp de la medecina que conoís d'evolucions frequentas dins mai d'un domeni. D'efiech, en causa de sa necessitat e de son aspècte [[tecnologia|tecnologic]], son una branca fòrça rendabla per leis industriaus e lei laboratòris medicaus. Per exemple, son apareguts d'instruments d'intervencion utilizant un [[lasèr]] per cavar la dent ([[1964]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' C. K. Patel, « Interpretation of CO2 Optical Maser Experiments », ''Physical Review Letters'', vol. 12, n° 21,‎ 1964, pp. 588–590.</ref>), d'aliatges sensa metau preciós ò de metòdes de [[Concepcion e fabricacion assistidas per ordinator|CFAO]] per fabricar lei protèsis (ans 1970-1980).

== Concèptes principaus ==

=== Dent ===

[[Fichièr:Tooth section international.png|thumb|right|Esquèma d'una dent : [[Esmaut (dent)|esmaut]] (1), [[dentina]] (2), pulpa (3 e 4), [[cement]] (5), teissut ossós (6), vaissèu sanguin (7) e nèrvi (8).]]

{{veire|Dent}}

La [[dent]] es un [[organ]] dur e fòrça [[minerau|mineralizat]] implantat dins lo [[palader]] dei [[clavelada]]s, dins la [[gengiva]]s dei [[làmia]]s ò dins lei maissèlas dei [[peis]], dei [[reptil]]s e dei [[mamifèr]]s. Sa foncion principala es d'arrapar, de retenir, d'estraçar e de trissar leis [[alimentacion|aliments]], mai pòdon tanben èsser utilizada per se defendre còntra un [[Predacion|predator]] ò un rivau. Lei [[dent]]s son sovent caracterizadas per lo regim alimentari de l'[[espècia (biologia)|espècia]] que condiciona sa forma, son nombre, son implantacion e sa perennitat. Per exemple, lei [[felin]]s an de [[dent]]s [[carnassiera]]s fòrça desvolopadas mentre que lei dents dei [[bovin]]s son adaptadas a un regim [[erbivòr]].

A l'excepcion dei [[veterinari]] e de certanei [[biologia|biologistas]], la màger part dei dentistas s'ocupan subretot de la denticion [[Homo sapiens|umana]]. Lei dents umanas son adaptadas a un regim omnivòr e son entre 20 e 32 segon l'estadi de desvolopament de la denticion de l'individú. Son formadas de tres partidas distintas. La premiera es la corona visibla en [[Boca (anatomia)|boca]] qu'es constituïda d'un jaç dur exterior (l'[[esmaut (dent)|esmaut]]), d'un jaç dur interior (la [[dentina]]) e de la cavitat (la chambra pulpària) que permet s'assegurar l'innervacion e la vascularizacion de la dent. La segonda partida, la racina, correspònd a la partida implantada dins l'[[òs]] de la [[maissèla]]. Es compausada d'un jaç exterior (lo [[cement]]), d'un jaç interior de [[dentina]] e d'un canau pulpària que permet l'alimentacion de la chambra pulpària. Enfin, la tresena partida es lo ligament alveolodentari permet de mantenir la liason entre la dent e la [[maissèla]]. Contèn pereu de [[cellula (biologia)|cellulas]] permetent la regeneracion de certanei [[teissut (biologia)|teissuts]] dentaris.

En l'uman, doas denticions se succedisson. La premiera es una denticion provisòria (« [[dents de lach]] ») qu'aparéis a partir de sièis mes. Es pauc a cha pauc remplaçada per la denticion definitiva que se met en plaça entre 6 e 35 ans. Es compausada de quatre tipes de dents diferentas : leis [[incisiva]]s que permèton de copar ò de trencar leis aliments, leis [[ulhau]]s son de dents solidas amb una racina prefonda qu'an un ròtle dins la consumacion de [[carn]] e lei [[premolara]]s e lei [[molara]]s son de dents amb plusors racinas que tènon una foncion centrala dins la masticacion.

=== Igièna bucodentària ===

[[Fichièr:Tooth paste.jpg|thumb|right|[[Dentifrici]] aplicat sus una [[brüstia per lei dents]].]] 

{{veire|Igièna bucodentària}}

L'[[igièna bucodentària]] (ò igièna bucala) es un ensemble de practicas permetent d'eliminar la [[placa dentària]] que se forma naturalament a la superficia dei [[dent]]s. Aquela eliminacion permet de limitar lo desvolopament dei [[malautiá parondotala|malautiás parodontalas]] e lei [[caria]]s. D'efiech, lei [[bactèri|bacterias]] presentas sus la [[gengiva]] pòdon entraïnar una [[irritacion]] dicha [[gengivita]]. Lei gengivitas vènon alora rojas, gonfladas e ulceradas, çò que pòu entraïnar de sagnaments importants en cas de sollicitacion mecanica. Se la malautiá s'agrava, pòu causar una [[parodontita]], una mobilitat e una pèrda dei dents.

En parallèl, lo [[sucre]] norrís lei [[bactèri|bacterias]] presentas dins la [[placa dentària]]. Transforman tanben lei [[sucre]]s en [[acid lactic]], çò que mena a una demineralizacion de la dent en causa de l'accion d'aquel [[acid]] sus l'[[esmaut (dent)|esmaut]]. A tèrme lòng, aquò entraïna la formacion d'un trauc qu'es dich [[caria]]. L'accion tampon de la saliva permet de limitar aqueu fenomèn en neutralizant lo [[pH]] de la boca. Pasmens, la [[boca (anatomia)|boca]] d'un individú que manja sovent pòu demorar regularament [[acid]]a, çò que redutz lo ròtle protector de la saliva. En cas de sagnaments, lo [[fèrre]] contengut dins lei [[ematia|globuls roges]] favoriza la creissença bacteriana<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Michael Eisenstein, « Homing in on an oral link to inflammatory disease », ''Nature'',‎ 27 d'octòbre de 2021.</ref>.

Per eliminar la [[placa dentària]] en formacion, es necessari d'exercir una accion mecanica sus lei [[dent]]s. Lo pus eficaç es d'utilizar una [[brüstia per lei dents]] e de [[dentrifici]] amb de [[fluòr]] e de [[bicarbonat de sòdi]]. Lo [[fluòr]] permet la formacion d'[[esmaut (dent)|esmaut]] pus resistent e mens soluble. Lo [[bicarbonat de sòdi]] favoriza la neutralizacion dau [[pH]] e sei bofigas pòdon melhorar l'accion mecanica dau brustiatge<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Sebastian G. Ciancio, « Baking soda dentifrices and oral health », ''The Journal of the American Dental Association'', vol. 148, n° 11, 1{{èr}} de novembre de 2017, S1-S3.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Srinivas R. Myneni, « Effect of baking soda in dentifrices on plaque removal », ''The Journal of the American Dental Association'', vol. 148, n° 11,‎ 1{{èr}} de novembre de 2017, S4–S9.</ref>.

=== Instruments e protèsis dentaris ===

[[Fichièr:Crown dentistry.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una protèsi dentària.]]

{{veire|Instrument dentari|Protèsi dentària}}

Leis [[instrument dentari|instruments dentaris]] son l'ensemble deis otís utilizats per lei dentistas per dispensar de suenhs dentaris. Dedicats a aquelei pretzfachs, permèton d'examinar, de manipular, de restaurar ò de retirar de [[dent]]s e leis estructuras oralas situadas a proximitat. Entre lei pus coneguts, se tròban lei [[mirau dentari|miraus]], lei [[sonda dentària|sondas]] e lei [[fresa dentària|fresas]]. Lei [[protèsi dentària|protèsis dentàrias]] son de dispositius que permèton de remplaçar una ò plusors [[dent]]s absentas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nòrma internacionala ''ISO 1942:2009(fr) Médecine bucco-dentaire — Vocabulaire''.</ref>. Aquò permet generalament de reconstituïr una dent tròp gastada. Sa fabricacion es l'òbra d'un especialista dich protesista dentari.

=== Anestesia dentària ===

{{veire|Anestesia dentària}}

L'[[anestesia dentària]] es generalament una [[anestesia]] locala que permet d'insensibilizar una [[dent]]. N'existís quatre tipes principaus que permèton d'endormir de partidas mai ò mens importantas coma la basa de la racina, lo ligament parodontau ò una partida de la maissèla. Lei [[compausat quimic|substàncias]] pus utilizadas son l'[[articaïna]] e la [[mepivicaïna]], çò que permet de suprimir la dolor durant de duradas anant de 30 mn a 3 h. Per d'operacions pus importantas, una [[anestesia generala]] es possibla, mai aquò es pus riscat per lo pacient.

== Profession e especialitats ==

Uei, dins lei [[país desvolopats]], l'exercici de la profession de dentistas ò d'un mestier associat ai suenhs dentaris necessita la possession de certanei qualificacions. Lei dentistas son ansin de [[medecina|mètges]] que dèvon aver capitat d'estudis medicaus. D'associaccions ò d'institucions suplementàrias pòdon enquadrar mai aquelei professions coma l'Òrdre dei Cirurgians-Dentistas en [[França]]. D'efiech, l'odontologia modèrna es un domeni relativament complèx amb un nombre important d'especialitats coma l'odontologia conservatritz s'ocupa dei suenhs sus la partida exteriora coma lo tractament dei carias, l'endodoncia s'ocupa dei suenhs sus la partida intèrna coma la devitalizacion d'una dent, l'ortodoncia que s'ocupa de l'alinhament dei dents ò la fabricacion de protèsis adaptadas.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Amalgama dentària]].
* [[Anestesia dentària]].
* [[Boca (anatomia)|Boca]].
* [[Brüstia per lei dents]].
* [[Caria]].
* [[Dent]].
* [[Dentifrici]].
* [[Esmaut]].
* [[Igièna bucodentària]].
* [[Incisiva]].
* [[Instrument dentari]].
* [[Molara]].
* [[Placa dentària]].
* [[Protèsi dentària]].
* [[Ulhau]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Augustin Cabanès, ''Dents et dentistes à travers l'histoire'', París, Laboratoires Bottu, 1928.
* '''[[alemand|(de)]]''' Walter Hoffmann-Axthelm, ''Die Geschichte der Zahnheilkunde'', Quintessenz, 1985.
* '''[[francés|(fr)]]''' Françoise Tilotta, Gérard Lévy e Alain Lautrou, ''Anatomie dentaire'', Elsevier Health Sciences, 2018.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

{{Paleta medecina}}