Veire la font de Nòva Orleans

{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="270px"
|+<span style="font-size:large;">''New Orleans''</span>
|-
| style="background:#efefef;" align="center" colspan="2" |
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0"
|-
[[File:New Orleans header collage.png|300px]] 
|-
| align="center" width="140px" | [[File:Flag of New Orleans, Louisiana.svg|140px]]
| align="center" width="140px" | [[File:Seal_of_New_Orleans,_Louisiana.png|100px]]
|-
|}
|-
| [[Lista dels païses del mond|País]]
| {{Estats Units}}
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Aira|Superfícia]]
| 907 km²
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Populacion]]
| 378 715 <small>([[2005]])</small>
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Latitud]]
| 29°57′53″N
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Longitud]]
| 90°4′14″W
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Altitud]]
| 0-126 m
|----- bgcolor="#FFFFFF"
! colspan="2" bgcolor="lightblue" | Localizacion de la ciutat als [[Estats Units d'America]]
|-----
! colspan="2" bgcolor="#FFFFFF" | [[Fichièr:Map of Louisiana and USA highlighting Orleans Parish.png|190px]]
|}

'''La Nòva Orleans''' (''New Orleans'' en [[anglés]], ''La Nouvelle-Orléans'' en [[Francés]]) es la vila mai granda de l'[[Estats dels Estats Units|Estat]] de [[Loïsiana]], als [[Estats Units d'America]], comptant {{unitat|343829|abitants}} e {{formatnum:1167764}} dins l'aglomeracion (cens federal de 2010). Las limitas de la parròquia d'Orleans, una de las 64 [[Parròquia de l'Estat de Loïsiana|parròquias]] divisant l'Estat de Loïsiana, correspondon a las de la vila de La Nòva Orleans. 


Es un centre industrial e de distribucion, un pòrt de mar important e una vila de vida culturala rica, anciana e vibranta (que lo chafre de ''Big Easy'', la « gròssa aisida »), subretot per sa musica, lo [[jazz]], e sa cosina a basa de [[cauquilhum]] e [[crustacèu]]s ([[cambaròt]]s, [[ustra]]s, [[escaravissa]]s). La vila es situada sus las ribas de [[Mississipí (riu)|Mississipí]], près de la boca, sus las broas sud del [[lac Pontchartrain]].

== Istòria ==
=== Periòde colonial ===
En [[1691]], los [[explorator]]s franceses percorrèron la region del delta del [[Mississipí (riu)|riu Mississipí]]. Los ''[[coureur des bois|coureurs des bois]]'' (correires dels bòsques) e ''[[trappeur]]s'' (tendeires) franceses e [[canadians franceses|canadians]] percorrèron lo territòri e escambièron la [[forradura]] amb los [[amerindians]]. En [[1701]], un primièr establiment de comèrci de la fin del sègle XVII foguèt fortificat jol nom de [[Fort Saint-Jean (Loïsiana)|Fort Saint-Jean]] a la [[jonhent|confluéncia]] del [[Bayou Saint-Jean (riu)|bayou Saint-Jean]] e del [[lac Pontchartrain]] just al nòrd de la futura ciutat de La Nòva Orleans.

[[Fichièr:Bayou1720VeueNouvelleOrleans.jpg|thumb|left|200px|Vista de La Nòva Orleans en 1720.]]
La vila foguèt fondada pels [[França|Franceses]] capitanejats pel Canadian [[Jean-Baptiste Le Moyne de Bienville|Jean-Baptiste Le Moyne, Sieur de Bienville]], en [[1718]]. Lo nom de la vila foguèt causit en onor del regent, [[Felip d'Orleans (1674-1723)|Felip, duc d'Orleans]]. Al començament simple establiment de la [[Companhiá del Mississipí]], venguèt la capitala de [[Loïsiana (Nòva França)|Loïsiana francesa]] en [[1722]]<ref>{{fr}}Havard Gilles, Vidal Cécile, ''Histoire de l'Amérique française'', Flammarion, 2003, p. 393</ref>(la capitala fuguèt transferida de [[Biloxi (Mississipí)|Biloxi]] cap a La Novèla Orleans).

Lo site retengut foguèt aquel d'una corba del Mississipí, que la forma en creissent de la vila: es chafrada ''Crescent City'', la vila en forma de creissent. De barris la deurián encerrar, mas foguèron pas jamai realizats. Es solament en 1760 qu'una palancada de fusta foguèt levada en urgéncia.

Los plans de La Nòva Orleans foguèron dessenhats per [[Adrien de Pauger]] e Le Blond de la Tour sul modèl tradicional de las vilas novèlas, es a dire un damièr simetric, que la talha maximala deuriá èsser de 88 ectaras divisadas en 66 illòtas<ref>{{fr}}Havard Gilles, Vidal Cécile, ''Histoire de l'Amérique française'', Flammarion, 2003, {{p.|402}}.</ref>, amb una plaça ont i a la glèisa (la futura catedrala Sant Loís), l'ostal del governador e de casèrnas. Suls cais foguèron bastits des magazins, un espital e lo convent de las Ursulinas. Foguèt [[Adrien de Pauger]] que dessenèt los plans del ''Vieux Carré'' amb sas carrièras d'angle drech. La construccion venguèt fòrça dificil a causa del clima mas tanben dels bosques denses qu'ocupavan lo site: l'auragan de 1722 causa de grands damatges<ref>{{fr}}Havard Gilles, Vidal Cécile, ''Histoire de l'Amérique française'', Flammarion, 2003, {{p.|403}}.</ref>. La manca de man d'òbra, las epidamias e los moissals alentisson tanben los trabalhs. L'escavament del grau comencèt en 1723. La levada lo long del Mississipí foguèt acabada en 1724.
[[Fichièr:New orleans plan 1728.jpg|thumb|left|200px|La Nòva Orleans en 1728.]]
[[Fichièr:New Orleans Fort map 1763.jpg|thumb|left|200px|Plan de La Nòva Orleans en 1763.]]
[[Fichièr:NouvelleOrléansTouristes.jpeg|thumb|200px|Lo ''vieux carré'', lo quartièr francés.]]
[[Fichièr:JaxSq9Jul07CircCathedral.jpg|thumb|200px|La catedrala Sant Loís vista de Jackson square.]]
Lo fach que la Loïsiana foguèt desprovesida d'estructuras socialas, politicas e religiosas rigidas donavan e totes le sentiment d'una libertat aumentada. Segon los registres parroquial de l'epòca, la mitat dels catolics de La Nòva Orleans fasián pas lors pascas e entrèron sonque rarament dins la glèisa Sant Loís. La frequentacion dels [[Amerindians]] de mors mai liuras, coma en matèria sexuala, deguèt contribuir a l'evolucion de las mentalitats. Mas subretot la manca de la femnas èra un problèma màger. Lo Reialme de França envièt de contingents de femnas per la Nòva França e tanben per la Loïsiana francesa. De [[Filhas del Rei]] foguèron enviadas a la fin del sègle XVII. Al sègle XVIII arribèron las [[Filhas de la caisseta]], provesidas d'un trocèl constituit suls fond de la caisseta reiala. En qualques ans, arribèron de França mai de {{unitat|1300|femnas}}, que 160 prostituidas. Los cas de [[bigamia]] èran pas rares e fòrça colons franceses prenián de joves amerindianas e subretot de joves femnas negras coma calinhairas, qu'installavan dins lor proprietat mercé al sistèma del [[plaçatge]], lo [[Còdi negre]] empachant tot maridatge interracial. Brèu, la vila de La Nòva Orleans abrigava una comunautat cosmopolita, multiraciala e quitament equivòca. 

En [[1733]], quand [[Jean-Baptiste Le Moyne de Bienville]] tornèt èsser governador de Loïsiana, La Nòva Orleans aviá ja la reputacion d'una vila liura e alègra, amb de fèstas, bonas taulas e danças. Pendent tot aquel periòde, lo francés de França demorèt la lenga oficiala de la colonia: èra la sola lenga dels Blancs, mas los Negres parlavan lo creòl (de basa de francesa) e los amerindians, lors lengas ancestralas.

La Nòva Orleans venguèt la capitala economica de la Loïsiana. Exportavan de pèls vengudas de l'interior e tanben des produchs de las plantacions (indigòt, tabat…).

En [[1762]], la colonia foguèt daissada a l'[[Empèri espanhòl]] per un acòrdi secret: lo [[Tractat de Fontainebleau (1762)|tractat de Fontainebleau]], que foguèt confirmat pel [[tractat de París (1763)|tractat de París]], mas cap governador espanhòl ([[Antonio de Ulloa]]) venguèt per prene lo contraròtle de la vila abans de [[1766]]. Tanpauc, pauc d'ispanofòns venguèron s'installar dins la capitala loïsianesa. Uns dels primièrs colons franceses jamai foguèron satisfachs del regime espanhòl e faguèron fòrças peticions per tornar jol precedent. Lo 28 d'octobre de 1768, un grop de colons creòls ensagèron de caçar los Espanhòls de la vila a la seguida de l'establiment de l'exclusiu. Lo retorn a l'òrdre se faguèt per una tropa enviada en julhèt de 1769. Los menaires foguèron arrestats e nòu d'entre eles foguèron condamnats a mòrt<ref>{{fr}}Philippe Jacquin, Daniel Royot, ''Go West ! Histoire de l'Ouest américain d'hier à aujourd'hui'', Paris, Flammarion, 2002, page 59</ref>. Un conselh municipal foguèt instaurat per satisfar las revendicacions localas.

[[Grand_incendie_de_La_Nouvelle-Orléans_(1788)|Un incendi]] destruiguèt 856 immòbles de La Nòva Orleans lo 21 de març de 1788 e [[Grand_incendie_de_La_Nouvelle-Orléans_(1794)|un autre]] 212 en decembre de [[1794]]. En consequéncia, un reglament d'urbanisme impausèt la [[Brica (material)|brica]] en remplaçament de fusta pels ostals a estatges, e las [[teule]]s per las coberturas.

La populacion de la vila se limita a {{unitat|4985|abitants}} en 1785, amb un total de {{unitat|32000|abitants}} per tota la [[Loïsiana]], alara espanhòla e comprenent la partida occidentala de Florida, subretot vèrs [[Biloxi]]<ref>http://books.google.fr/books?id=jq_9Hq8rnlMC&pg=PA20&dq=%22Louis+Duclot%22+Louisiane&ei=k2GBS9qZMZfCM7iE1ecP&cd=7#v=onepage&q=%22Louis%20Duclot%22%20Louisiane&f=false</ref>.

En [[1791]], lo nòu governador de la Loïsiana, [[Francisco Luis Hector de Carondelet|Carondelet]], comencèt una politica culturala tot en desvelopant l'amelioracion e lo confòrt dels loïsianeses, coma l'installacion de l'esclairatge de las carrièras. Un teatre foguèt bastit carrièra ''Saint-Pierre'', qu'es un bastit de fusta dins lo centre vila de la Nòva Orleans, situada dins lo quartièr del ''[[Vieux carré]]''. 

En [[1795]], [[Espanha]] autorisèt los [[Estats Units d'America]] a utilizar lo pòrt. La vila tornèt jol contraròtle francés en [[1800]] mas en [[1803]] [[Napoleon Bonaparte]] vendèt la Loïsiana (que compreniá un territòri fòrça mai espandida) als [[Estats Units d'America]] per {{unitat|800000000|francs}}. A l'epòca, la vila comptava pès de uèit mila abitants. Lo mèsme an, lo primièr cónsol de la via, [[Étienne de Boré]], nomenat pel governador [[William C. C. Claiborne]], instituiguèt una [[New Orleans Police Department|fòrça de polícia]], capitanejada per Pierre Achille Rivery, al cap de vint e cinc òmes. 

La populacion patiguèt d'epidemias de [[fèbre jauna]], [[malària]] e [[vairòla]], eradicadas après [[1905]].

[[Fichièr:Colorful houses in New Orleans.jpg|thumb|250px|Lo ''Vieux carré'' (quartièr francés) de La Nòva Orleans, Loïsiana.]]

=== Lo sègle XIX ===
[[Fichièr:View of New Orleans Under My Wings Every Thing Prospers Crop 2.jpg|lupright=3|thumb|center|450px|Vista de La Nòva Orleans en 1803]] 

La Loïsiana venguèt un dels Estats dels Estats Units d'America en 1803. La Nòva Orleans, en 1805, comptavan al total {{unitat|8475|abitants}}. Recebèt de 1806 fins a decembre 1809 un total de {{unitat|9059}} [[refugiats franceses de Sant Domingo en America]], que {{unitat|2731|Blancs}}, {{unitat|3102|Negres liures}} e {{unitat|3326|eslaus}}, çò que faguèt mai que doblar sa populacion. En 1810, la vila comptava {{unitat|24552|abitants}} que sonque {{unitat|3200|anglofòns}}<ref>{{en}} William C. Davis ''The Pirates Laffite, The Treacherous World of the Corsairs of the Gulf'', ed:Houghton Mifflin Harcourt, 2005, pp: 45, 52, 56, ISBN 978-0151004034</ref>.

La populacion de la vila doblèt encara amb l’arribada de [[Creolitat|creòls]] franceses que daissèron Sant Domingo a la fin de la coloniá en 1802 e 1803 puèi, amb una segonda èrsa en 1809, per aqueles que foguèron expulsats pels Espanhòls de l'illa de Cuba ont fòrça s'èran refugiats a l'entorn de Santiago; unes cultivèron lo coton dins los quatre Estats du Sud dels Estats Units d'America que representèron 80 % de la cultura du coton en 1860 (Loïsiana, Alabama, Mississipí e Georgia). Pendent la [[Guèrra angloamericana de 1812]] los [[Reialme Unit|Britanics]] envièron una fòrça per ensajar de conquerir la vila mas foguèron vençuts per las tropas comandadas per [[Andrew Jackson]] a qualques quilomètres en aval, a [[Chalmette]], l'8 de genièr de 1815 ([[batalha de La Nòva Orleans]]).

La populacion de la vila doblèt dins los ans [[1830]]. Vèrs [[1840]], atengava {{unitat|100000|abitants}}, ne fasent la quatrena vila dels [[Estats Units d'America]]. 

La vila foguèt capitala de l’Estat de [[Loïsiana]] fins a [[1849]], puèi de [[1865]] a [[1880]]. A l'epòca, [[Baton Rouge]] prenguèt lo relai. Son pòrt aviá un ròtle màger dins lo [[esclavatge|comèrci dels esclaus]], alara qu'aviá la mai granda comunautat d'origina servila. 

L'istòria de [[Delphine Lalaurie]] es benlèu la mai coneguda dels afars macabres del  ''[[Vieux carré]]''. Madama Lalaurie, mondana respectada, aculhissiá fòrça grands eveniments dins son opulent ostal, 1140 carrièra Royale. Son estil de vida somptuós èra servit per fòrça esclaus. Pr'amor, lo mal tractament dels esclaus èra illegal, la societat començava a evitar LaLaurie après qu'un vesin aviá susprés aquela femna eleganta perceguent una filha d'esclau amb un foet. La filha sautèt del teulat dins un esfòrç desesperat per fugir LaLaurie que se tuèt. Lo vesin avertiguèt las autoritats. Atal s'acabèt la carrièra sociala de Lalaurie, forgetada per la bona societat. 

Pendent la [[guèrra de Secession]], La Nòva Orleans foguèt presa per l’Union (los Nordistas) sens combat lo 1{{èr}} de mai de 1862<ref>{{fr}}Stève Sainlaude, ''La France et la Confédération sudiste (1861-1865): La question de la reconnaissance diplomatique pendant la guerre de Sécession'', éditions L'Harmattan, 2011.</ref>. Coma garda urbana, las milícias dels ciutadans europèus e subretot franceses empachèron la destruccion de la vila desirada pels insurgents <ref>{{fr}} [http://ipr.univ-paris1.fr/spip.php?article414#nh51 « Au nom de la France, restons unis ! » Les milices françaises de La Nouvelle-Orléans pendant la guerre de Sécession], Farid Ameur, 14 d'octobre de 2008, ed:Institut Pierre Renouvin, site: [http://ipr.univ-paris1.fr ipr.univ-paris1.fr]</ref>.

Demòra un caractèr istoric amb la riquesa del sègle XIX al delà del ''[[Vieux Carré]]'' o carrat francés. La vila aculhiguèt l’[[Exposicion universala]] dicha del centenari del [[coton]]. 

La vila prenguèt una reputacion vila del vicis e de jòcs a la fin del sègle XIX e lo començament del sègle XX coma amb lo quartièr dobtós de [[Storyville (La Nòva Orleans)|Storyville]].

=== Lo sègle XX ===
[[Fichièr:Canal Street New Orleans.jpg|thumb|right|Canal Street.]]
[[Fichièr:Landsat new orleans nfl.jpg|thumb|right|250px|La Nòva Orleans (al centre, vista del satellit) e la corba del riu [[Mississipí (riu)|Mississipí]] (al sud), que lo chafre ''The Crescent City'' (la vila creissent). Lo [[lac Pontchartrain]] es al nòrd.]]
[[Fichièr:Nouvelle-Orléans vue aérienne.JPG|thumb|right|250px|Foto aeriana del centre vila (a la drecha del riu). Lo cercle blanc es lo [[Superdome]].]]
Una granda partida de la vila es situada jos lo nivèl del mar. De l'autre costat, es bordada pel riu [[Mississipí (riu)|Mississipí]] e lo [[lac Pontchartrain]]. Fin finala, la ciutat es confortada e cenchada de [[levada]]s. Fins al començament del sègle XX, las construccions s'arrestavan a la partida un pauc suslevada naturalament e los [[bayou]]s perque lo rèste de la region èra constituida de [[palun]]s somes a de frequentas [[inondacion|aigadas]]. Aquó fa de la vila, a sègle XIX, la forma d’un creissent. Dins los [[ans 1910]], l'engenhaire A. Baldwin Wood prepausèt un plan ambiciós d'assecament amb de pompas de sa concepcion que son encara utilizada fins ara.

Dins los [[ans 1920]], dins un esfòrç de modernizacion de l’aspècte de la vila, fòrça de barandas dels balets de la carrièra del Canal, la carrièra comerçanta, foguèron levadas. Dins los [[ans 1960]], los ''streetcars'' foguèron remplaçats per d'autobuses. Aquelas decisions foguèron enseguida consideradas coma d'errors e ara la carrièra tornèt a l'aspècte inicial, pel plaser dels toristas.

=== Sègle XXI ===
Après lo passatge de l'[[auragan Katrina]] lo 29 d'agost de 2005, sa populacion foguèt, en granda partida, desplaçada cap a de vilas de Loïsiana, de [[Tèxas]] e d'autres Estats dels Estats Units d'America americana. Ara la vila se torna bastir pauc a pauc, mas una partida dels abitants desplaçats tornèt pas, La Novèla Orleans a de fach perdut 30% de sa populacion.

Los 30 e 31 d'agost de 2008, la vila tornèt èsser evacuada, a l'anóncia de l'arribada de l'[[auragan Gustav]], que contornèt fin finala vila l'endeman.

== Geografia ==
=== Site ===
La vila s'espandís {{Unitat|907|km²}}, que 48,45 % de paluns e aigas. La Nòva Orleans seguís una corba del Mississipí, que son chafre ''The Crescent City'' (la vila creissent). La vila es clavada entre lo [[lac Pontchartrain]] al nòrd, lo [[Mississipí (riu)|Mississipí]] que passa per la vila al sud, la [[parròquia de Jefferson]] al sud oèst e la [[parròquia Plaquemine]] al sud èst. La mai granda partida de son territòri es situada jos lo nivèl del mar (uns {{Unitat|60|cm}}). De zònas se trapant ja a {{Unitat|5|m}} en dejós del nivèl del mar contunhan a s'enfonsar en mejana de {{Unitat|6|mm}} e fins a {{Unitat|2.5|cm}} per an dins uns quartièrs. Las restancas e las levadas bastidas per arrestar las aigadas del Mississipí e facilitar lo trafec fluvial avent privat la boca de las lisas e alluvions, las zònas umidas qu'aparavan la vila de las aigas desfrenadas son ara jos las èrsas.

=== Clima ===

La Nòva Orleans es somesa a un clima [[clima subtropical umid|subtropical umid]], caracterizat per d'ivèrns pauc umids (16 a {{unitat|25|°C}}) en mejana la jornada. La prima es un dels periòdes melhor per visitar la vila a causa de las bonas temperaturas e son pauc d'umiditat. L'estiu, las temperaturas son plan nautas ({{unitat|35|°C}}), los matins e los començaments d'après dinada son solelhadas e de periòdes auratjoses se fan sentir en fin de jornada. L'umiditat del clima es dificil a viure en estiu, a la fin de que la vila pòt èsser tocada per des [[auragans]] venent del [[golf de Mexic]]. Las davaladas son cauds e secs. 

Pendent son istòria, la vila foguèt devastada vint e set còps per d'auragans o d'aigadas, es a dire un còp cada onze ans.

== Populacion ==

{| border="2" align="right" cellpadding="3px" style="border: 2px solid #999; background-color:#FFFFFF;border-collapse:collapse; margin-left: 1em"
|+ '''Evolucion de la populacion'''<ref>[http://www.census.gov/population/www/documentation/twps0027.html Font: donadas del Burèl del cens]</ref>
| valign="top" |
{|
! style="background:#efefef;" | An
! style="background:#efefef;" | Abitants
! style="background:#efefef;" | Evolucions
|-----
| [[1810]] || align="right" | {{formatnum:17242}} || align="right" | -
|-----
| [[1820]] || align="right" | {{formatnum:27176}} || align="right" | +57,6 %
|-----
| [[1830]] || align="right" | {{formatnum:46082}} || align="right" | +69,6 %
|-----
| [[1840]] || align="right" | 102 193	|| align="right" | +121,8 %
|-----
| [[1850]] || align="right" | 116 375	|| align="right" | +13,9 %
|-----
| [[1860]] || align="right" | 168 675	|| align="right" | +44,9 %
|-----
| [[1870]] || align="right" | 191 418	|| align="right" | +13,5 %
|-----
| [[1880]] || align="right" | 216 090	|| align="right" | +12,9 %
|-----
| [[1890]] || align="right" | 242 039	|| align="right" | +12,0 %
|-----
| [[1900]] || align="right" | 287 104	|| align="right" | +18,6 %
|-----
| [[1910]] || align="right" | 339 075	|| align="right" | +18,1 %
|}
| valign="top" |
{|
! style="background:#efefef;" | An
! style="background:#efefef;" | Abitants
! style="background:#efefef;" | Evolucions
|-----
| [[1920]] || align="right" | 387 219	|| align="right" | +14,2 %
|-----
| [[1930]] || align="right" | 458 762	|| align="right" | +18,5 %
|-----
| [[1940]] || align="right" | 494 537	|| align="right" | +7,8 %
|-----
| [[1950]] || align="right" | 570 445	|| align="right" | +15,3 %
|-----
| [[1960]] || align="right" | 627 525	|| align="right" | +10,0 %
|-----
| [[1970]] || align="right" | 593 471	|| align="right" | −5,4 %
|-----
| [[1980]] || align="right" | 557 515	|| align="right" | −6,1 %
|-----
| [[1990]] || align="right" | 496 938	|| align="right" | −10,9 %
|-----
| [[2000]] || align="right" | 484 674	|| align="right" | −2,5 %
|-----
| [[2010]] || align="right" | 343 829	|| align="right" | −29,1 %
|-----
| [[2012]] || align="right" | 369 250	|| align="right" | +7,4 %
|}
|}

=== Demografia ===
*En [[1725]], La Nòva Orleans comptava {{unitat|1000|abitants}}<ref>{{fr}}J. Meyer, J. Tarrade, A. Rey-Godlzeiguer, ''Histoire de la France coloniale'', tome 1, Paris, Colin, édition de poche, 1991, page 188.</ref>. 
*En [[1752]], {{unitat|3200|abitants}}<ref>{{fr}}Havard Gilles, Vidal Cécile, ''Histoire de l'Amérique française'', Flammarion, 2003, page 388</ref>.
*En [[1803]], a la [[venda de la Loïsiana]], la vila comptava entre {{unitat|12000}} e {{unitat|15000|abitants}}<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20131101045532/http://nutrias.org/info/louinfo/admins/watkins.htm La Nouvelle-Orléans sous le mandat de John Watkins]</ref>.
*En [[1812]], la populacion aumentèt fòrça, fins a {{unitat|25000|abitants}} a causa de l'arribada massissa de Franceses e [[Creòls]] fugissent l'[[illa de Sant Domingo]], (l'anciana colonia de [[Sant Domingo (colonia francesa)|Sant Domingo]] vengut la [[Republica d'Aïtí]])<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20131101045655/http://nutrias.org/info/louinfo/admins/mather.htm La Nouvelle-Orléans sous le mandat de James Mather]</ref>.
*En [[1815]] : {{unitat|33000|abitants}}.
*En [[1820]] : {{unitat|41000|abitants}}<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20131101045652/http://nutrias.org/info/louinfo/admins/macarty.htm La Nouvelle-Orléans entre 1815 et 1820]</ref>.
*En [[1860]], pendent la [[guèrra de Secession]], La Nòva Orleans èra la seisena vila per importança dels Estats Units d'America. Amb {{unitat|169000|abitants}} èra la sola vila del [[Sudista|Sud]] de mai de {{unitat|100000|abitants}}.
*En [[2010]], segon l'[[Ofici del recensament dels Estats Units d'America]], la populacion de La Nòva Orleans èra de {{unitat|343829|abitants}}. Abans l'[[auragan Katrina]] (29 d'agost de  [[2005]]), èra gaireben de {{unitat|454000}}.

Segon lo cens american de [[2000]]<ref>[http://neworleans.areaconnect.com/statistics.htm Recensament de l'an 2000]</ref>, La Nòva Orleans es compausada de:

* [[Blanc (umans)|Blancs]] : 28,05 %

* [[Afroamericans]] : 67,25 %

* [[Ispanics e Latinoamericans (Estats Units)|Ispanics e latinoamericans]] : 3,06 %

* [[Asioamericans]] : 2,26 %

* [[Amerindians]] e [[Inuit]]s : 0,2 %

* Autres : 1,30 %

=== Sociologia ===
La Nòva Orleans es una de las vilas mens ricas dels Estats Units d'America. Compta una de las mai importantas populacions negras de país (67 % dels abitants de la vila). 

Quand lo taus nacional de la criminalitat mermèt, aquel dels omicidis aumentèt de biais significatiu a La Nòva Orleans. Atal, una persona demorant a La Novèla Orleans a dètz còps mai de risc de se far assassinar que l'American mejan. Lo taus d'omicidis i es superior a aquel de las autras vilas grandas coma [[Nòva York]], [[Los Angeles]] o [[Chicago]].

== Economia ==
=== Donadas generalas ===
[[Fichièr:Skylineriver.jpg|thumb|left|Lo centre dels afars de La Nòva Orleans, vista dempuèi lo Mississipí]]
[[Fichièr:RefineryNearNewOrleans.jpg|thumb|[[Rafinariá de petròli]] près de La Nòva Orleans, sul [[Mississipí (riu)|Mississipí]].]]
L'economia de La Nòva Orléans es en declin dempuèi de generacions. 
Pendent de temps èra un grand pòrt internacional que profeitava de sa situacion privilegiada a la boca de las [[Grandas Planas]]: lo pòrt exportava de cerealas ({{unitat|12500000|tonas}} en 1996). Viviá tanben mercé un rèirepaís espandit asaigat pels {{unitat|23000|km}} del malhum fluvenc del Mississipí e afluents.

Al sègle XIX, La Nòva Orleans èra le site d'un ostal de las Monedas. Ara, lo bastiment es un musèu de l'Estat de la Loïsiana.

Al sègle XX, jos l'administracion autoritària del governador [[Huey Pierce Long|Huey Long]], l'Estat de Loïsiana desvelopèt sas installacions portuàrias e l'industria ligada a l'activitat petrolièra, fasent que fòrça abitants integrar la classa obrièra o mejana. Lo [[talhièr naval Avondale]] es le principal site industrial de Loïsiana pels emplecs.

Mas enseguida, lo desvelopament de l'economia productiva o dels sectors coma l'energia o lo comèrci, donant de salaris nauts, foguèron abandonats al benefici de las arts, de la cultura e subretot del [[torisme]]. 

Lo torisme venguèt l'activitat principala de basa de La Nòva Orleans. Mas es una activitat de salaris pauc nauts, sovent de 50 % mendre de la mejana nacionala permetent a gaireben de la mitat dels emplegats, subretot negres, de mantenir lor familha en dessús del [[lindal de pauretat]].

=== Lo pòrt ===
[[Fichièr:NOLAMissRiverResponderBoatsCCConnection16Nov05.jpg|thumb|Doas naus de crosièra de la Societat Carnaval al cai de La Nòva Orleans requisicionadas après lo passatge de Katrina]]

Lo pòrt de La Nòva Orleans es lo cinquen pòrt dels Estats Units d'America en volum de merças, en valor de merças transportadas, lo pòrt de La Nòva Orleans se situa a la dotzena posicion. Dispausa tanben de la mai granda logor de cai amb 3,1 quilomètres de long e s'i pòdon acostar 13 naus al meteis temps.

Aquela installacion portuària tracta un volum de {{unitat|84000000|tonas}} de fret per an. Lo [[pòrt del sud de Loïsiana]] situat entre La Nòva Orleans e [[Baton Rouge]], tracta {{unitat|199000000|tonas}} de fret. Ambedós combinats forman lo mai grand pòrt del mond, pel gròs tonatge e lo quatren en volum anadièr tractat.

La Nòva Orleans es un dels principals pòrts del mond per le transbòrdament d'acièr, de cauchó e de cafè.
Aculhís mai de 6000 naus par an e {{unitat|700000|passatgièrs}} en transit pels Caribas, Mexic e Bahamas.

Las exportacions del pòrt de La Nòva Orleans se concentran subretot sus las produccions del sud dels Estats Units d'America: las cerealas e los produchs petrolièrs.

Lo pòrt aculhís dins sos terminals « Erato street », « Julia street 1 » e « Julia street 2 » siá près de {{unitat|700000|passatgièrs}} de diferentas companhiás coma: [[Carnival Cruise Lines]], [[Royal Caribbean Cruise Line]], [[Norwegian Cruise Line]] e [[ACCL]]

== Cultura ==
=== Eretatge cultural de La Nòva Orleans ===
[[Fichièr:GlockSousafonMG2003Cont.jpg|thumb|right|Scèna del [[Carnaval de La Nòva Orleans]].]]
La vila es al còr de la cultura de las [[Caribas]] e tanben culta del [[Vodó]]. Fòrça de visitors adoptan l'eslogan [[cadians|cadian]] {{cita|''Laissez les bons temps rouler''}} <ref>Daissatz los bons temps rodar</ref>, coma en landrant dins lo ''[[Vieux Carré)]]'' (quartièr francés) qu'es bordat pel riu e las carrièras Rempart, Canal e Esplanade. Una de las especialitats localas a beure al ''[[Café du Monde]]'' (près del [[French Market]]) : le [[café al lach]] amb de bonhetas. Lo ''Natchez'', una [[nau de palas]], fach cada jorn un torn sul riu [[Mississipí (riu)|Mississipí]].

Ara i a doas linhas de ''streetcars'' (un biais de [[tramvai]]) amb la linha roja parallelament a la carrièra Canal pel [[Vieux Carré]] e la verda le long de la carrièra Saint-Charles. Una passejada nostalgica immortalizar dins la celèbra pèça de Tennessee Williams ''Un tramvai nomenat desir''.

A cause de la nautor de la [[jaça freatica]], los cementèris utilizan de [[cròta]]s. Dempuèi de temps, de ceremonias funèbras son acompanhadas per de musicians de [[jazz]]..

=== Gastronomia ===
D'entre la especialitats culinàrias:
las bonhetas, las mongetas rojas amb du [[ris]], lo [[Po'boy]] e los (entrepans) [[Muffaletta]]; las [[ustra]]s del golf e las [[Crawfish]] (escaravissas) ; l'[[Étouffée]], lo [[Jambalaià]], lo [[Gumbo]] e la cosina creòla

=== Ensenhament ===
* L'[[Universitat Tulane]], establiment privat, prestigiós e fòrça selectiu.
* [[Loyola University New Orleans]], establiment privat.
* L'[[Universitat de La Nòva Orleans]], establiment public gerit per l'Estat de Loïsiana dins l'encastre de l'[[Universitat d'Estat de Loïsiana]].

== La Francofonia ==
=== Istoric ===
A la [[venta de la Loïsiana]] per [[Napoleon Bonaparte]] als [[Estats Units]] en [[1803]], lo territòri loïsianés èra subretot poblats de colons d'origina francesa, d'[[Acadians]], de [[Canadians franceses]], de [[creòl]]s e d'[[esclavatge|esclau]]s. Vengut l'Estat de Loïsiana, lo pòrt de La Nòva Orleans recebèt fòrça e de contunh d'imigrants fins a la [[guèrra de Secession]]. Los primièrs de s'installar entre [[1804]] e [[1810]] foguèron de milierats de Franceses venent de la [[Sant Domingo (colonia francesa)|colonia de Sant Domingo]] fugissent amb lors esclaus la [[revolucion haitiana]]. Puèi arribèron quatre fluxes continús d'immigrants venguts del rèsta dels Estats Units d'America, de França, d'Irlanda e d'Alemanha.

=== Vila francofòna ===
[[Fichièr:Carte de La Nouvelle-Orléans.jpg|thumb|right|300px|Mapa de las municipalitats e zònas linguisticas de La Nòva Orleans en 1863.]]
[[Alexis de Tocqueville]] en [[1832]] encontrèt lo [[procurador general]] de la Loïsiana, [[Étienne Mazureau]] qu'aviá de donadas sociologicas, demograficas e linguisticas sus la Loïsiana tanben sus La Nòva Orleans. La [[vila portuària]] èra alara divisada en tres municipalitats; doas son francofònas e una anglofòna<ref>{{fr}}[http://books.google.fr/books?id=2hDZFxuElWEC&pg=PA75&lpg=PA75&dq=%22Etienne+Mazureau%22&source=bl&ots=LFBcq8wwO2&sig=KsuXkYViMvJ_4ZrqUcc_TzDhuTM&hl=fr&ei=2F1_ToajMOLR0QXty9HWCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDAQ6AEwAzgU#v=onepage&q=%22Etienne%20Mazureau%22&f=false Alain Saussol, Joseph Zitomersky, Colonies, territoires, sociétés, éditions La'Harmattan, 1996]</ref>. 

=== Declin del francés ===
Fins a la [[guèrra de Secession]], la lenga francesa èra preponderanta a La Nòva Orleans, mas la division entre Francofòns Blancs e Francofòns Negres e Creòls apareguèron pendent lo conflicte armat entre [[Confederats]] e [[Unionisme (Estats Units)|Unionistas]]. Los Francofòns Blancs, majoritàriament esclavagistas faguèron causas comunas amb los Confederats majoritàriament favorables al sistèma esclavagista. Preferiguèron abandonar una partida de lor identitat per s'integrar melhor als Confederats anglofòns. Los Creòls, mestisses, mulastres e esclaus negres demorèron fidèls a la lenga francesa. 

Après los trebolums de la guèrra civila en rason de la desfacha dels Confederats, lo païsatge linguistic de la Loïsiana aviá cambiat. Los Francofòns son pas mai majoritaris e s'intègran a la societat americana. Quitament se se continua a parlar francés a l'ostal, la majoritat de las escolas utilizan pas que l'anglés coma lenga d'instruccion. Quant als Creòls, mulastres, mestisses e ancians esclaus francofòns, pòdon pas constituir d'escòlas francofònas a causa de lor pauretat. La lenga francesa mermèt alara fins a la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e foguèt pas mai oficiala a partir [[1921]].

=== Reviscol de la lenga e de la cultura francesa ===
[[Fichièr:Louisiana.JPG|thumb|right|200px|Panèl rotièr bilingüe a l'intrada de la Loïsiana]]
Calguèt esperar [[1968]] pel retorn oficial de la lenga francesa en Loïsiana. 
Segon l'Associacion americana de lengas viventas (''Modern Language Association''), en 2010 lo francés èra la quatrena lenga mai parlada dins La Nòva Orleans : 90,31 % dels abitants de la vila parlan l'anglés a l'ostal, 4,84 % parlan l'espanhòl, 1,87 % parlan lo vietnamian e 1,20 % parlan lo francés (que 0,15 % un parlar creòl)<ref>[www.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?ma]</ref>. 

== Transpòrts ==
=== En Vila ===
[[Fichièr:Special940StreetcarCanalSt.jpg|thumb|right|250px|Tramvai de La Nòva Orleans]]
{{article detalhat|Tramvai de La Nòva Orleans}} 
Un malhum pro dens gerit per la RTA (Regional Transit Authority) cobrís l’aglomeracion. 
Vint e uèit linhas de bus passan per la vila de La Nòva Oleans (coma dins los quartièrs d'Algier, Garden District, Mid-City, New-Orleans East e lo Quartièr francés) e tanben la partida èst de la comuna independanta de Metairie (à l'oèst de la vila) e la vila de Gretna (situada sus la riba sud del Mississipí).
3 linhas de tramvai (streetcar) percorron los quartièrs de Mid-City, Garden District, e lo [[Vieux carré]] (French Quarter)<ref>http://www.norta.com/</ref>.

=== Trains ===
La Nòva Orleans possedís una gara [[Amtrak]] : la ''[[New Orleans Union Passenger Terminal]]''. La vila es atal ligada dirèctament a [[Chicago]]. La linha « [[Crescent (Amtrak)|Crescent]] » liga [[Nòva York]] e La Nòva Orleans desservent doas autras vilas: [[Washington, DC]] e [[Atlanta]]. La linha « [[Sunset Limited]] » liga [[Los Angeles]] e La Nòva Orleans.

=== Aeropòrt ===
La vila es desservida per l'[[aeropòrt internacional Louis Armstrong de La Nòva Orléans]], situat a [[Kenner (Loïsiana)|Kenner]] a vint minutas de la vila e sos quartièrs del Business District.

== Administracion ==
L'ancian cònsol de La Nòva Orleans, remplaçat en mai de 2010 pel democrata [[Mitch Landrieu]], èra lo democrata afroamerican [[Ray Nagin]], elegit un primièr còp a la prima de [[2002]] puèi de nòu justesa lo 22 d'abril de 2006, mens de uèit mes après lo passatge de Katrina. A la seguida de que, fòrça policièrs demissionèron del [[New Orleans Police Department]], que s'èra compromes per de [[violéncia policièra|violéncias]] pendent Katrina.

== Fèstas ==
{{Article detalhat|Carnaval de La Nòva Orleans}}
* La Nòva Orleans es la vila qu'organisa lo mai de [[festenal]]s del mond: cada an, près de 500 manifestacions<ref name="Le Monde web du 6 mai 2006">{{fr}}Bruno Lesprit, ''Jazz Fest à New Orleans'', dans [https://web.archive.org/web/20071109120043/http://www.lemonde.fr/web/article/0,1-0@2-3230,36-768954,0.html ''Le Monde'' web du 6 mai 2006]</ref> son organizadas dins diferents quartièrs.
* Las mai celèbras fèstas son a la sason del [[carnaval]] ([[Dimarç gras]]), amb de paradas e decòrs flotants. S'amassèron près de {{unitat|700000|personas}} en febrièr de 2007<ref>{{fr}}Eric Leser « Nouvelle-Orléans : le Mardi Gras de la renaissance ? », dins ''[[Le Monde]]'' [https://web.archive.org/web/20071121230638/http://www.lemonde.fr/web/portfolio/0,12-0@2-3222,31-869750@51-869860,0.html ligam]</ref>.
* Le Festenal de Jazz ( ''[[New Orleans Jazz & Heritage Festival]]'' o « ''Jazz Fest'' »), organizat dempuèi [[1969]], 

== Personalitats ligadas à la vila ==
=== Naissenças ===
[[Fichièr:MalikRahimSkylineEditorB.jpg|thumb|right|Aficha electorala de [[Malik Rahim]], ancian [[Black Panther Party|Black Panther]], candidat [[Partit verd (Estats Units)|Verd]] per la campanha municipala de 2001 e activista local.]]
{{colomnas|talha=35|
* [[Phil Anselmo]] ([[1968]]-), cantaire de metal
* [[Louis Armstrong]] ([[1901]]-[[1971]]), musician de jazz
* [[Sidney Bechet]] ([[1897]]-[[1959]]), musician de jazz
* [[Terence Blanchard]] ([[1962]]- ), musician de jazz
* [[Buddy Bolden]] ([[1870]]-[[1931]]), musician de jazz
* [[Poppy Z. Brite]] ([[1967]]- ), escrivana
* [[Roy Brown]] ([[1925]]-[[1981]]), cantaire de blues
* [[Truman Capote]] ([[1924]]-[[1984]]), escrivan
* [[Harry Connick, Jr.]] ([[1967]]- ), musician etactor
* [[Fred Crane]] ([[1918]]-[[2008]]), actor e animator de ràdio
* [[Wallace Davenport]] ([[1925]]-[[2004]]) trompetista de jazz
* [[Fats Domino]] ([[1928]]- ), cantaire de rhythm and blues
* [[Clyde Drexler]] ([[1962]]- ), jogaire de basquet
* [[Frank Ocean]] ([[1987]]- ), Rapaire e cantaire
* [[Champion Jack Dupree]] ([[1910]]-[[1992]]), cantaire de blues
* [[Snooks Eaglin]] ([[1936]]-[[2009]]), cantaire de blues
* [[Marshall Faulk]] ([[1973]]- ), jogaire de fotbòl american
* [[Louis Moreau Gottschalk]] ([[1829]]-[[1869]]), pianista e compositor
* [[Angela Gregory]] (1903-1990), escultritz escolana d'[[Antoine Bourdelle]]
* [[Stuart Hamm]] ([[1960]]- ), bassista
* [[Alice Heine]] ([[1858]]-[[1925]]), Princessa de [[Mónegue]], esposa del prince [[Albert I de Mònegue]] 
* [[George Herriman]] ([[1880]]-[[1944]]), autor de banda dessenhada
* [[Jeffrey Hunter]] ([[1926]]-[[1969]]), actor
* [[Linda Hopkins]] ([[1925]]), cantaira de rhythm and blues
* [[Mahalia Jackson]] ([[1911]]-[[1972]]), cantaira de negro spiritual e de gospel
* [[Dr. John]] ([[1940]]- ), musician
* [[Lonnie Johnson]] ([[1894]]-[[1970]]), cantaire blues
* [[Dorothy Lamour]] ([[1914]]-[[1996]]), actritz
* [[Elmore Leonard]] ([[1925]]-), escrivan
* [[Peyton Manning|Peyton]] ([[1976]]- ) e [[Eli Manning]] ([[1981]]-), jogaires de [[fotbal american]]
* [[Branford Marsalis]] ([[1960]]- ), musician de jazz
* [[Wynton Marsalis]] ([[1961]]- ), musician de jazz e fraire del precedent
* [[Percy Romeo Miller]] ([[1989]]), cantaire, actor, jogaire de basquet
* [[Paul Morphy]] ([[1837]]-[[1884]]), jogaire d'escacs
* [[John Allen Muhammad]] ([[1960]]-[[2009]]), criminal
* [[Ray Nagin]] ([[1956]]- ), cònsol de la vila
* [[Lee Harvey Oswald]] ([[1939]]-[[1963]]), criminal
* [[Pauley Perrette]] ([[1969]]- ), actritz
* [[Louis Prima]] ([[1910]]-[[1978]]), musician
* [[Anne Rice]] ([[1941]]- ), escrivana
* [[John Kennedy Toole]] ([[1937]]-[[1969]]), escrivan
* [[Lil Wayne]] ([[1982]]-), rapaire
* [[Carl Weathers]] ([[1947]]- ), jogaire de fotbòl american e actor
* [[Stanley Williams]] ([[1953]]-[[2005]]), fondator dels [[Crips]]
* [[Reese Witherspoon]] ([[1976]]- ), actritz
* [[Birdman]], [[Turk]], [[Juvenile]], … e totes los rapaires del labèl [[Cash Money Records]]
* [[Grandpa Elliott]], caire 
* [[Master P|Percy Robert Miller dit « Master P »]] (1967-), rapaire
* [[Curren$y]], rapaire

}}
===I moriguèron===

* [[Antoine Rigau]] ([[1758]]-[[1820]]) [[general d'Empèri]] de [[Napoleon Bonaparte|Napoleon Ièr]]
* [[Jefferson Davis|Jefferson Finis Davis]] ([[1808]]-[[1889]]) unic president dels [[Estats confederats d'America]]

== Espòrts ==

Clubs professionals :
* de [[fotbòl american]] – [[Saints de La Nouvelle-Orléans|Saints]] [[NFL]]
* de [[basquet]] – [[Pelicans de La Nouvelle-Orléans|Pelicans]], [[National Basketball Association|NBA]] ([[Jazz de La Nouvelle-Orléans|Jazz]] 1974-1979 ; [[Hornets de la Nouvelle-Orléans|Hornets]] 2002-2005 puèi 2008-2013)
* de [[basebal]] – [[Zephyrs de La Nouvelle-Orléans|Zephyrs]], [[Liga minora de basebal]]

La mai granda infrastructura esportiva de la vila es l'estadi "[[Mercedes-Benz Superdome|Superdome]]".

== Arquevescat ==
* [[Arquidiocèsi de La Nòva Orleans]]
* [[Catedrala de Sant Loís de La Nòva Orleans]]

== Embessonatges ==
La Nòva Orleans es embessonada amb onze vilas <ref>Sister Cities designated by [http://www.sister-cities.org/icrc/directory/usa/LA Sister Cities International, Inc. (SCI)]. Consultat lo 8 de junh de 2006.</ref>:

* [[Joan dei Pins]] (comuna d'[[Antíbol]]) {{occitània}}
* [[Caracas]] {{Veneçuèla}}
* [[Maracaibo]] {{Veneçuèla}}
* [[Matsue]] {{Japon}}
* [[Mérida (Yucatán)|Mérida]] {{Mexic}}
* [[Innsbruck]] {{Àustria}}
* [[Pointe-Noire (Còngo)]] {{Republica de Còngo}}
* [[San Miguel de Tucuman]] {{Argentina}}
* [[Tegucigalpa]] {{Honduras}}
* [[Glenelg]] {{Austràlia}}
* [[Belém (Pará)|Belém]] {{Brasil}}

== Vejatz tanben ==
=== Articles connèxes ===
* [[Loïsiana francesa]]
* [[Auragan Katrina]]

=== Notas e referéncias ===
<references/>

=== Bibliografia ===
* {{fr}} Rodolphe De Koninck, « Le Delta du Mississippi : une lutte à finir entre l’homme et la nature », ''[[Hérodote (revue)|Hérodote]]'', Paris, La Découverte, {{numéro|121}}, {{2e}} trimestre 2006, {{p|19-41}}, {{ISBN|2707149519}}.
*{{fr}} Ranka Bijeljac e Roland Breton, ''Du langage aux langues'', [[Gallimard]] « Découvertes ».

=== Ligams extèrnes ===
{{commons|New Orleans|La Nòva Orleans}}
* [http://www.nola.gov/ site de la vila]

[[Categoria:Vila de Loïsiana]]