Veire la font de Nubia

[[Fichièr:Nubia_NASA-WW.jpg|vinheta|Imatge satellit de la Nubia ara.]]

La '''Nubia''' es ara una region del nòrd del [[Sodan]] e del sud d'[[Egipte]], lo long del [[Nil]].

Dins l'Antiquitat, la Nubia èra un reialme independent que los abitants parlavan de dialèctes parents a las [[lengas coshiticas]]. Lo [[birgid]], un dialècte particular, èra parlat fins al començament dels [[ans 1970]] al nòrd del Niala al Sodan, dons lo [[Darfor]]. L'ancian [[Nobiin|nubian]] èra utilizat dins gaireben totes los tèxtes religioses entre los [[Sègle VIII|sègles VIII]] e [[Sègle IX|IX]].

== Toponim ==
Los ancians Egipcians nomenavan la region ''Ta-Seti'' (« lo país de l’arc ») en rason de l’arma caracteristica dels abitants. Los Egipcians distiriavan doas regions ''Oaoat'' (la Bassa Nubia egipciana situada entre las doas primièras cataractas), e ''Kosh'' (la Basse-Nubia sodanesa s’espandissiá de la segonda cataracta fina al tèrmes de [[Khartom]])<ref>''Ibid''.</ref>.

Dins unes tèxtes ieroglifics afirman que dins aquela region l’[[aur]] (en egipcian ''nwb'' : nub) èra « tan abondós que la posca dels camins »: benlèu es aquela l’etimologia del nom ''Nubia'' que la primièra mencion se trapa dins la ''Geografia'' de [[Estragon|Estrabon]], vèrs l'an 29 AbC<ref>''Musée de la Nubie'', {{p.|17}}, édité par le ministère égyptien de la Culture.</ref>.

== Istòria ==

=== Preistòria ===

[[Fichièr:Kerma_city.JPG|vinheta|Ruines de la cité de Kerma]]

Los abitants mai ancians coneguts de la Nubia son los [[Badari|Badarians]], seguit dels [[Amràcia|Amracians]] puèi dels [[Gerzèa|Gerzèus]], noments civilizacions del « grop A ». Dempuèi l'installacion dels Gerzèus, la Nubia comencèt vertadièrament a se formar - periòde que correspond a l'aveniment en [[Egipte antica|Egipte]] de la [[Ièra dinastia egipciana|primièra dinastia]], vers l'an -3100. Los Gerzèus èran a l'origina un pòble nomad que s'installa en Nubia per venir elevors, s'ocupant de fedas, de cabras e una vacas. Se destriavan per los teralhas e lors rites funeraris fòrça diferents d'aqueles dels Egipcians.

La cultura gerzèa declinèt vèrs lo sègle XXVIII AbC, seguit per las civilizacions dichas del « grop B ». A vegadas foguèt considerat que los pòbles del grop B avián envasit la Nubia - ara se pensa que lo grop B es eissit del grop A. Aqueles pòbles èran pla mai  paures que los precedents, e fòrça mens nombroses. Se supausa donc una ataca o de pilhatges, benlèu dels egipcians, qu'aurián provocat una crisi en Nubia.

Mercé al comèrci amb l'Egipte, la Nubia capitèt a prene un cèrt nivèl de vida e d'estabilitat. Vèrs la [[VIau dinastia egipciana|dinastia VI]] egipciana, la Nubia foguèt divisada en pichons reialmes - i a un debat al subjècte de l'aartenença o non dels reailmes a un ipotetic « grop C ». Se remarca l'estonanta similitud entre las teralhas dels ancians del grop A e aquelas del grop C, semblant mostrar o una nostalgia d'aqueles darrièrs, o un retorn dels primièrs. Lo desèrt del [[Sahara]] èra a l'epòca pro invivable per provocar l'exòde subte dels pòples nomads qu'i demoravan normalament, se refugiant alara en partida en Nubia.

De civilizacions del grop C, la primièra a unificar las regions a l'entorn d'ela foguèt aquela del [[Royaume de Koush#Royaume de Kerma|reialme de Kerma]] - reialme que ten son nom de la ciutat de [[Kerma]], que se supausa aver èsser sa capitala. Al delà la primièra cataracta, la Nubia, país de l'aur, provocava las cobesiás dels faraons, qu'i multipliquèron las expedicions militaraas e comercialas. Après lo desrevelh de l'Egipte jos l'[[Empèri Navèth egipcian|Empèri Novèl]], las tropas egipcianas s'espandiguèron al sud. Jol règne de [[Totmòsis I]] vers -1520, tota la Nubia del nòrd èra anexiada. Se revengèt amb l'episòdi dels [[faraons negres]].

=== Lo reialme de Kush ===

Pendent lo [[Tresen periòde intermediari egipcian]] (-1085 / -750), la Nubia tornèt independenta. Se constituèt alara dins lo bacin del Nil mejanun « [[Reiaume de Kush|empèri kushita]] » que contunhèt pendnet mila ans. Aquel periòde es tradicionalament divisada en doas epòcas: aquela de [[Napata]], que a durèt de -750 a -300, e aquela de [[Meroe]], que durèt de -300 a 340.

==== Epòca napatana ====

Lo reialme de Kush utilizava fòrça practicas tradicionalas egipcianas, per exemple lor religion, e las [[Piramida (arquitectura)|piramidas]]. Lo reialme subrevisquèt mai de temps qu'aquel d'Egipte, envasissent quitament aquel darrièr pendent la XXVena dinastia al sègle VIII AbC. Vèrs -660, los faraons kushitas son rebutats cap a lor region d'origina, la Nubia, e forman a [[Napata]] un reialma original, sintèsi de las influéncias nubianas e egipcianas.

Vèrs -591, a la seguida de l'expedicion de [[Psammétique II|Psammetic {{II}}]] contra Kush, la capitala daissa Napata per Meroe. E tanben s'apondèt lo pejorament de las condicions climaticas; que butèt lo nòrd a las foncions secondàrias.

==== Epòca meroèa ====

[[Fichièr:MeroeSouthcemetery.JPG|vinheta|Cimetière sud de Méroé]]

A partir dels ans -315 / -295, aumenta la rompadura (jamai acabada) amb lo modèl egipcian.

En efièch, jos [[Nastasen]] (-335 a -315), Meroe prnguèt a Napata las darrièras grandas foncions que li demoravan. Èran aquelas del luòc de coronament e d'inumacion dels sobeirans.

Es dins aquel contèxte que se debana l'aveniment de las [[Candaças]], de reinas exercisset efectivament lo poder politic suprèma. L'efectivitat de lors estatut e foncions imperials es traducha per la titulatura reiala que portavan e que venon de protocòl faraonic. Son ''Sa-Rê'', ''Neb-tawy'' e ''n-swt-bity''. Es traducha pel gèst august de ''chaplar los enemics'' que, dempuèi [[Narmer]], exprimís lo trionf del sobeiran regnant. A tanben son rebat dins la Bíblia.

Pendent l'epòque roman, los kushitas comerçavan amb los Romans, e tanben èran de mercenaris crenchs.

A aquela epòca, las diferentas regions se divisèrpn grops pichons armats, dirigits per un general. Combatavan per sièire lor autoritat sus la Nubia, daissant la region flaca e vulnerabla a tota ataca. Los Noba ne profitèron per conquerir la Nubia - quitament es possible que lo nom de la region lor siá degut, al mens que « Nubia » venga del mot egipcian ''nub'', l'[[aur]]. Dempuèi aquel temps, los Romans los nomenèron Nobatèus.

A l'epòca d'[[August]], la Bassa Nubia (nomenada lo [[Dodecascoenus|''Dodecascoenus'']]), foguèt envasit per las [[Legion romana|legions romanas]] d'[[August]], dirigidas per [[Gai Petròni]] en 23 AbC.

=== La Nubia crestiana ===

Vèrs l'an [[350]], la Nubia foguèt envasida pel reialme [[Etiopia|etiopian]] d'[[Reialme d'Axom|Axom]]. L'ancian govèrn nubian fuguèt espotit. Tres reialmes novèls se formèron alara: 

* La [[Nobatia]], al nòrd, entre la primièra e la segonda [[cataracta del Nil]], que la capitala èra Pachoras (uèi Faras);
* La [[Makuria]], al mièg, avent per capitala Dongola;
* L'[[Alodia]], mai al sud, avent sa capitala a Soba, près de [[Khartom]];

Lo roi Silko de Nobatia escriviá en [[Grèc (lenga)|grèc]] e gravava sas victòrias sul temple de Talmis (uèi [[Kalabsha]]) vèrs l'an [[500]].

Quand [[Atanas d'Alexàndria]] consacra Marcus evesque de [[Philæ]] abans sa mòrt en [[373]], mostrant per l'escasença la dominacion crestiana sus la region al sègle V, [[Joan d'Efès]] nòta qu'un prèire [[monofisisme]] nomenat Julian convertís lo rei e nòbles vèrs [[545]]. Nòta taben que lo reialme d'Alodia foguèt convertit vèrs [[569]]. Sos escrichs son a vegadas contradictòris, pasmens, amb aqueles dels contemporanèus. La [[Glèisa de Nubia]] fa aleugénciaa a la [[Ortodoxia|Glèisa ortodòxa]] ([[Église grecque-catholique melkite|Melkita]]) puèi, en [[719]], a la [[Glèisa Ortodòxa Orientala|Glèisa ortodòxa orientala]] ([[Glèisa còpta ortodòxa]])<ref>Bruce Manning Metzger [''The early versions of the New Testament''] Oxford University Press, 1977, {{ISBN|0198261705| 9780198261704}}.</ref>

=== L'islamizacion de la Nubia ===
Al sègle VII, Makuria s'espandiguèt, annexiant lo reialme de Nobatia que ven pas qu'una província. Makuria es tanben la principala poténcia de la region - pro poderosa per far fàcia a l'invasion pels pòbles arabs. Aquel, se se'n crei [[Ahmad al-Maqrîzî|al-Maqrîzî]], aurián menat una expedicion contra la Nubia jol cap d'Abdallah ibn Saad (vèrs 652). Pasmens se parvenguèron pas a envasir lo reialme, li aurián impausat un tractat (lo ''baqt''), establissent per exemple la libertat de circulacion per las mèrças dels dos païses. Aquel tracta levava la Nubia al [[jihad]] mas implicava d'obligacions asimetricas en favor de l’Egipte, que receviá un tribut e que las mèrças podavan s'establir en Nubia. Coneissèm aquel tractat mejans los dichs que ne fan unes autors arabs, çò qu'incita unes istorians a considerar que lo tractat a podava conéisser d'amendaments e de retòcas importants dins los sègles<ref>{{Ouvrage|langue=Français|auteur1=François-Xavier Fauvelle|titre=Le rhinocéros d'or|passage=50-51|lieu=Paris|éditeur=Alma éditeurs|année=2013|pages totales=|isbn=|lire en ligne=}}</ref>.

Amb lo comèrci, la pensada araba s'espandiguèt en Nubia, remplaçant lèu la crestientat. La glèisa « reiale » de Dongola foguèt remplaçada per une mosqueta vèrs [[1350]].

=== La Nubia islamica ===

Lo [[reialme de Kokka]] comença donc vèrs [[1350]] e s'acaba a l'arribada dels Angleses. S'espandís alara d'[[Assoan]] fns [[Dongola]], es un reialme musulman conquerit pel rei Nassèr.

Après de centenats ans de règne e tretze reis successius, lo reialme es aboli pels Angleses. Los darrirèrs reis foguèron Al Dyab, Al Malik, Zubayr, e Abdelaziz qu'aviá eritat dempuèi lo rei Nassèr de tot aquel reialme. I aviá agut una division en set districtes que Dongola èra venguda la capitala economica. Los eritièrs e lo darrièr rei Abdelaziz mòrt vèrs 1950 concervavan titulatura onorificas, coma lo suffixe « oro » significant Rei. La courona e l'espasa del darrièr rei e tanben de tèrras foguèron donadas a la descendéncia.

=== Nubia modèrna ===

Pendent lo {{XIVe siècle}}, lo govèrn Dongolan s'aclapèt, divisant la region que venguèt alara jos l'influéncia de l'Egipte. En Nubia desfilèron los envasissors, e s'installèron fòrça reialmes successius. L'Egipte prenguèt lo tèrme nòrd de la region, daissant lo Sud de Dongola al [[reialme de Sennar]] vèrs le {{XVIe siècle}}.

L'Egipte obten lo contraròtle total de la region jol règne de [[Mehemed Ali]] al {{XIXe siècle}}, puèi ven un [[Sodan angloegipcian|condominium angloegipcian]].

Amb la fin de la colonizacion anglesa, la Nubia foguèt separada en dos, una partida apartenent a l'Egipte, l'autre al [[Sodan]].

L'istòria recenta dels Nubians es marcada per una darrièra catastròfa ecologica e sociologica fòrça granda. En 1963, près de {{Unité|100000|abitants}} de Bassa Nubia, entre la [[Cataracte du Nil|cataracta]] de Dal al Sodan e [[Assoan]] en Egipte, son caçats de lors ostals e de lors tèrras per la construccion de la nauta [[restanca d'Assoan]]. Dempuèi, lo [[lac Nasser]] engoliguèt doas cataractas maàger de l'[[Egipte antica]]. En aval de la restanca, los darrièrs pescadors nubians tustan encara sus l'aiga amb de longs pals per atraire los [[Siluriformes|silurs]] e [[Perciformes|pèrcas]] del Nil cap a lors nassas. Lors eritièrs preferisson rendar lor servici als toristas del [[lac Nasser]].

== Nòtas ==

{{Reflist}}

== Vejar tanben ==

=== Bibliografia ===

* Robin Thelwall :
** {{de}} ''Lexicostatistical relations between Nubian, Daju and Dinka'', 1978 ;
** ''Études nubiennes : colloque de Chantilly'', 2-6 juillet 1975, 265-286 ;
** {{en}} ''Linguistic Aspects of Greater Nubian History'', in Ehret, C. & Posnansky, M. (eds.) ;
* {{en}} ''The Archeological and Linguistic Reconstruction of African History'', Berkeley/Los Angeles, 39-56. {{en}} [https://web.archive.org/web/20050403072826/http://thenubian.net/aspect.php Version en ligne] ;
* {{Ouvrage|auteur=Tidiane N'Diaye|titre=Éclipse des Dieux « La Nubie »|éditeur=Ed Du Rocher, Paris|année=2004}} ;
* {{Ouvrage|auteur=Frédérique Fogel|titre=Mémoires du Nil. Les Nubiens d'Égypte en migration|éditeur=Karthala|année=1997}} ;
* {{Ouvrage|auteurs=[[Saguez de Breuvery]] et Cadalvène|titre=L'Égypte et la Nubie|éditeur=Arthus Bertrand|année=1841}}.

=== Articles connèxes ===

* [[Etiopia]]
* [[Lengas nubianas]]
** [[Nubian ancian]]
** [[Nobiin]]

=== Ligams extèrnes ===

* ''[https://web.archive.org/web/20110808065028/http://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/le_royaume_de_kouch.asp Le royaume de Kouch]'', par Brigitte Gratien, [[Directeur de recherche au CNRS]], Institut de papyrologie et d'égyptologie à l'université de Lille III ;
* ''[https://web.archive.org/web/20110808064942/http://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/histoire_de_la_nubie_chretienne.asp Histoire de la Nubie chrétienne]'', par Christian Cannuyer, Professeur à la faculté de théologie de l’université catholique de Lille ;
* ''[http://www.pharaons-noirs.fr/ Voyage au pays des pharaons noirs]'' : Récit de voyage et notices sur l'histoire de la Nubie
* [http://www.wdl.org/fr/item/2550/ "Voyage en Éthiopie, au Soudan oriental, et au Nigritia"] a été écrit par Pierre Trémaux en 1862-63. Il dispose d'une description détaillée et les dessins de la Nubie.
* {{en}} [http://www.pbs.org/wonders/Episodes/Epi1/1_retel1.htm Le racisme et la redécouverte de l'Ancienne Nubie] ;
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20210427122457/http://www.thenubian.net/index.php TheNubian.net] : un site très complet sur l'étude de la Nubie et de la civilisation nubienne.