Veire la font de Nigèr (fluvi)

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{1000 fondamentals}}
{{omon|Nigèr}}

{{Riu
 |nom= Nigèr
 |imatge=[[Fichièr:Niger_river_at_Koulikoro.jpg|300px|Nigèr a Kolikoro (Mali)]] 
 |longor=4 184
 |Debit mejan=6 000
 |comuna=
 |superf. bacin=2 262 000
 |regim=pluvial tropical
 |Se geta dins=l'ocean Atlantic
 |bacin fluv. coll=Nigèr
 |país=  [[Guinèa]]<br />[[Mali]]<br />[[Nigèr]]<br />[[Benin]]<br />[[Nigèria]]
}}

'''Nigèr''' es un [[flume]] d'[[Africa occidentala]], lo tresen del continent per sa longor aprèp [[Nil]] e [[Còngo (fluvi)|Còngo]].

== Etimologia ==
[[Fichièr:Afrika Map 1660.JPG|thumb|left|Mapa d'Africa gravada e empresada a Amsterdam, 1660.]]
L'etimologia del nom del flume es incertana. Sus las ancianas mapas europèas, lo nom se balhèt al braç mejan del flume al Mali actual. Sus la mapa olandesa de 1660, a costat, Nigèr apareis coma identic al flume de [[Senegal (flum)|Senegal]] (''rio senega'') que lo prolonga aprèp [[Tomboctó]] prenent alara lo nom de ''fluvius niger''. Aquela mapa mòstra que los Europèus coneissián l'existéncia d'un grand flume a l'interior de las tèrras, mas ne coneissián pas clarament la font (sus la mapa, d'aperaquí dins la [[Grands Lacs (Africa)|region dels Grands Lacs]]) e tanpauc lo dèlta (confondut amb aquel del flume de Senegal). Dins lo golf de Benin, lo flume que s'escampa es pas identificat pel cartograf.

Es temptant, amb un pauc d'[[eurocentrisme]], de far del mot latin ''niger'' (« negre ») l'etimon del flume. Mas los Portugueses, primièrs explorators e colonizators de las còstas africanas, daissèron, sens aver recors al latin, un ''[[Rio Negro]]'' (coma o faguèron alhors, en Brasil, per exemple) en utilizant la lor lenga sus las mapas. E mai, las aigas del flume son pas negras (çò qu'explica  pus sovent lo nom de ''rio negro''). Una temptativa d'explicacion seriá de dire que lo flume foguèt nomenat atal per lo designar coma lo {{cita|flume dels Negres}}. Mai pas cap d'autre riu african, asiatic<ref>Lo [[fluvi Jaune]] deu son nom a las alluvions que carreja e non als Chineses qu'abitan las ribas.</ref> o americana que prenguèt lo nom de la color del pòble qu'abitan las ribas.

L'explicacion plus probabla es que los Portugueses, coma o faguèron per Senegal, adoptèron lo nom local del flume e l'etimologia pus probabla, amb aquela ipotèsi, es lo [[toarèg]] ''gher n gheren'' (« flume dels flumes ») abreujat en ''ngher'' e en usatge lo long de las ribas a Tomboctó<ref>Font : version anglesa d'aquel article sus Wikipedia.</ref>.

En sosten de l'etimon d'origina [[berbèr]], la [[taula de Peutinger]] menciona un flume african, le ''flumen Girin'' e la legenda : ''Hoc flumen quidam Grin vocant, alii Nilum appellant, dicitur enim sub terra Etyopium in Nylum ire Lacum'', {{cita|Aquel flume se nomena Grin, d'autres l'apelan Nil. Se ditz que corrís al sud de (« jos ») Etiopia (« Africa ») e s'escampa dins lo lac de Nil.}} Se nòta, pasmens d'aquela explicacions, ''Girin'' e Nil son pas, topograficament parlant, religats pel cartograf.

Nigèr a plusors noms locals:  ''Jeliba'' o ''Joliba'' o ''Dhioliba'' en [[Mandingue (lenga)|mandingue]] , ''Isa Ber'' en [[Lengas songhai|songhai]] .

== Geografia ==

=== L'enigma de Nigèr ===

Nigèr demorèt longtemps un enigma per los geografs. Las caravanas sahelianas que comerçavan amb l'[[Africa del Nòrd]] dempuèi Tomboctó raportèron qu'aquela vila es irrigada per un grand flume mas foguèt la sola informacion de que dispausan los geografs europèus que, d'un biais mai o mens seriós, mai o mens documentat, rempliguèron los blancs. Las ipotèsis pus fantasierosas foguèron avançadas.

Qualques lo confondèron amb [[Senegal (flume)|Senegal]] o amb Còngo, d'autres ne faguèron una branca de Nil e per d'autres encara, foguèt un riu tributari d'un lac interior.
<gallery>
Imatge:Africa map 1508.png|En 1508, sus aquela mapa portuguesa, un grand flume interior del continent foguèt conegut. Sa font e son dèlta son pas indicats.
Imatge:Africae tabula nova.jpg|En 1570, sus aquela mapa olandesa, Niger es ligat amb Senegal. Lo Rio Real s'escampa dins lo golf de Benin.
Imatge:Guillaume Delisle North West Africa 1707.jpg|En 1707, aquela mapa francesa mòstra Nigèr que s'escampa encara dins Senegal, son dèlta interior es identificat clar. Lo Rio Formosa s'escampa dins lo golf de Benin.
Imatge:Africa 1808.jpg|Sus aquela mapa de 1808, lo cartograf alara sabent tot sus l'« enigma » de Nigèr pren de precaucions : un flume existís vèrs Tomboctó mas possedís pas d'embocadura maritima.
</gallery>

Dins lo libre V de ''[[L'Istòria naturala]]'', [[Plini lo Vièlh]] menciona mai d'un còp aquel flume <ref>[http://remacle.org/bloodwolf/erudits/plineancien/livre5.htm]</ref> : {{cita|lo flume Nigris separa Africa e [[Etiopia]]}}. {{cita|Dins l'interior d'Africa, del costat de miègjorn, en dessús dels Getules, e aprèp aver traversat de desèrts, se tròba primièr los Libiegipcians, puèi los Leucetiopians; pus lèu, de nacions etiopianas: los Nigritas, atal nomenats d'un flume qu'avèm parlat.}} Aquela mencion corrobòra l'ipotèsi sus l'etimologia del nom: lo pòble african pren, per l'autor latin son nom del flume e non l'invèrs. {{cita|Nigris a la meteissa natura que [[Nil]]; produsís de [[canavèra]], de [[papir]] e los meteisses animals ; l'[[aigat]] se fa a la meteissa epòca; a sa font entre los Etiopians Tareleans e los Oecalics.}} Ailàs pels geografs futurs, Plini ensenha pas suls dos pòbles. La font de Nigèr demorava doncas un mistèri imprecís. Pus lèu, Plini supausa que [[Nil]] e Nigèr son religats: {{cita|[Nil] se fugís encara un còp dins los desèrts de vint jornadas de marcha, fins al confinh d'Etiopia; e quand reconeis derecap la preséncia de l'Òme, se lança, sens dobte gisclant d'aquela font que nomenèron Nigris. Aquí, separant Africa d'Etiopia, las ribas ne son pobladas, sinon d'Òmes, almens de bèstias e de mostres : creant de forèsts dins son cors, travèrsa per la mitat Etiopia, jos lo nom d'Astapus, mot que, dins la lenga d'aqueles pòbles, significa una aiga sortissent de las tenèbras.}}

[[Fichièr:Africamap1812.jpg|thumb|En [[1812]], Nigèr es encara creditat d'un cors èst-oèst e son embocadura es situada {{cita|endacòm}} en Sierra Leone.]]
Al mitan del sègle XIV, lo viatjaire e geograf arabi, [[Ibn Battuta]], traversèt lo [[Sahara]], longa Nigèr que crei, el meteis, èsser Nil, per aténher [[Gao]], e l'[[emperaire de Mali]]. Remonta lo flume fins a Tomboctó que daissa en traversant lo desèrt vèrs son Marròc nadal — tempta pas, ailàs per la precision geografica, de lo remontar fins a Egipte.

Un sègle pus tard, los explorators portugueses son los primièrs a explorar sistematicament e a colonizar las còstas africanas per securizar la rota maritima cap a Índia. Nigèr es tojorn mencionat sus lors mapas mas, gaireben tot temps, coma cap amont de Senegal. Es a dire que l'Africa interiora los interèssa pauc.

Aquò demòra vertadièr per las poténcias colonialas successivas que prenon la man nauta en mar : Olandeses, Franceses, Angleses, totas dessenhan de mapas e totas s'enganan al subjècte d'aquel flume.

A la fin del sègle XVIII, venguèt clar que Nigèr es pas Nil tanpauc Senegal e Tomboctó es una vila mitica dins l'imaginari europèu aprèp las descripcions daissadas per [[Leon l'African]] sus sa riquesa en aur, estòfas e esclaus, que provòca desir de coneissenças (en mai d'aur) dels Europèus. Los Angleses fondan, en 1788, l'Associacion Africana per la Promocion e la Descobèrta de las Partidas Interioras d'Africa (''Association for Promoting the Discovery of the Interior Parts of Africa''), pus coneguda jos lo nom abreujat d'Associacion Africana. Lo seu but es la localizacion precisa de [[Tomboctó]] e la definicion del traçat de Nigèr. S'organizèt plusors expedicions.

Lo major Daniel Houghton (1740-1791) esatbliguèt que lo cors del flume orientat oèst-èst empacha que siá lo prolongament del flume Senegal. Moriguèt pendent una expedicion. Son successor, [[Mungo Park]], pendent una expedicion en 1805, seguèt lo flume sus {{Unitat|1600|km}} de [[Bamako]] a [[Bossa]] per trobar son camin exacte cap a l'[[ocean Atlantic]]. Demorava de ne trobar la font.

[[Alexander Gordon Laing]], militar britanic en pòste en [[Sierra Leone]], es lo primièr explorator que, al començament de las annadas 1820 estimèt amb precision las coordenadas geograficas de la font del flume (malgrat que poguèt aténher, la region essent dins las mans dels indigènas). Moriguèt, el meteis, a Tomboctó en 1826 pendent una mission geografica sul cors de Nigèr. En 1828, [[René Caillé]] foguèt lo primièr Europèu a tornar viu de Tomboctó, per aquò recebèt un prèmi de la Societat de Geografia. Racontèt sas descobèrtas dins ''Voyage à Temboctou et à Djenné dans l'intérieur de l'Afrique'', publicat en [[1830]].

=== Bacin idrografic ===
[[Fichièr:Niger river mapfr.png|thumb|right|320px|Lo bacin del flume de Nigèr]]
A sa font prèp dels [[monts de Loma]], a la frontièra de [[Sierra Leone]] e de [[Guinèa]]. Pren una direccion nòrd-èst, traversant Guinèa e lo sud de [[Mali]], passa a [[Bamako]], [[Timboctó|Tomboctó]] e [[Gao]]. 

Entre KéMacina e Tomboctó s'espand dins una vasta planura inondada de prèp de {{Unitat|40000|km|2}} al maximum de l'aigada, dins çò que se nomena lo [[Dèlta central de Nigèr|dèlta interior]], ont son debit es redusit. Pèrd entre 25 e 50% de sas aigas, principalament per evaporacion. 

Vira apuèi capa al sud-èst, travèrsa l'oèst de [[Nigèr]] que la capitala [[Niamey]], longa la frontièra [[Nigèr]] [[Benin]], puèi [[Nigèria]] ont vira encara mai cap al sud, cap a un [[dèlta fluvial|dèlta]] palunós. Abans de s'escampar dins l'[[Atlantic]] a [[Port Harcourt]] aprèp un viatge de {{Unitat|4184|km}}, recep a [[Lokoja]] sus sa riba esquèrra son principal afluent, [[Benoe]], venent de [[Cameron]], que dobla son debit abans lo dèlta maritim.

Malgrat sa flaca [[antropizacion]], lo flume de Nigèr fa partida d'aqueles flumes (amb Senegal) que foguèron fòrça agençats dempuèi las annadas 1980 a causa de l'accentuacion de la secada. Per l'Autoritat del Bacin de Nigèr (ABN), organisme de cooperacion internacionala entre nòu païses traversats e la creacion de l'Ofici de Nigèr (1932), lo flume constituís un vertadièr enjòc agricòla mas tanben electric. L'agençament de barratges (lo barratge idroelectric de Selingue e aquel de Kainji]]) a uèi la vocacion de sortir los païses africans de la dependéncia energetica (idroelectricitat) e cerealiara (rizicultura).

Los païses membres de l’Autoritat del Bacin de Nigèr signèron a [[Niamey]] lo 30 d'abril de 2008} la carta de l’aiga del bacin de Nigèr. Aquel instrument juridic concernís l’ensemble de las « activitat consagradas a la coneissença, lo govèrn, la preservacion, la proteccion, la mobilizacion e l’utilizacion del potencial en aiga del bacin » e s’aplica al flume de Nigèr, a sos afluents, sosafluents e defluents<ref>Comunicat del Conselh dels Ministres de Mali del 13 de mai de 2009 [http://www.essor.gov.ml/jour/cgi-bin/view_article.pl?id=22179]</ref>.

=== Afluents ===
[[Fichièr:Pêcheur_Bozo.JPG|thumb|Pescaire Bozo sul flume de Nigèr prèp de Gao, Mali.]]

Lo cors del flume se pòt dividir en quatre seccions: 

* Lo Nigèr naut recep las aigas dels rius [[Tinkisso]], [[Niandan]], [[Milo (riu)|Milo]] e [[Sankarani]].

* Lo [[dèlta central de Niger]] es asagat per [[Bani]].

* Lo Nigèr mejan a l'apòrt dels afluents [[Goroòl]], [[Dargol]], [[Sirba (riu)|Sirba]], [[Tapoa (riu)|Tapoa]], [[Gorobi]], [[Diamango]], [[Mekro]], [[Alibori (riu)|Alibori]] e [[Sota]]. L'[[Azawagh]] es un afluent fossil.

* Lo Nigèr inferior a per afluents principals [[Sokoto (riu)|Sokoto]], Kaduna e [[Benoé]].

=== Principalas vilas ribejairas ===

D'amont cap al aval: 
* [[Bamako]] capitala de [[Mali]] 
* [[Koulikoro]]
* [[Sego (vila)|Sego]]
* [[Djené]]
* [[Mopti]]
* [[Tomboctó]]
* [[Gao]]
* [[Tillaberi]]
* [[Niamey]]
* [[Onitsha]]
* [[Port Harcourt]].

== Vejatz tanben ==

=== Nòtas e referéncias ===
<references />

=== Articles connèxes ===
* Lo [[Dèlta central de Nigèr]]
* [[Lista del flumes dins lo mond classats per continents]]

=== Ligams extèrnes ===
{{commons|:category:Niger River|lo fluvi de Nigèr}}
* {{nl}}[https://web.archive.org/web/20110209113341/http://www.ppl.nl/bibliographies/all/?bibliography=water L'aiga e lo drech internacional : bibliografia selectiva], Bibliotèca del Palais de la Patz
* {{nl}}Fabio Spadi, {{cita|The ICJ Judgment in the Benin-Niger Border Dispute: the interplay of titles and ‘effectivités' under the uti possidetis juris principle}}, 2005 [https://web.archive.org/web/20060929032048/http://www.ljil.leidenuniv.nl/index.php3?m=5&c=186 ''Leiden Journal of International Law'']18: 777-794
* {{en}} [[T. C. Boyle]], ''Water Music'', 1981 : un roman sus l'explorator escocés Mungo Park.

[[Categoria:Riu de Mali]]
[[Categoria:Riu de Nigèr]]
[[Categoria:Riu de Nigèria]]
[[Categoria:Riu de Guinèa]]
[[Categoria:Riu de Benin]]
[[Categoria:Dèlta]]