Veire la font de Neil Armstrong

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}

[[Fichièr:Neil Armstrong pose.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] oficiala d'Armstrong per la mission ''[[Apollo 11]]''.]]

'''Neil Alden Armstrong''' (5 d'aost de [[1930]], [[Wapakoneta]] - 25 d'aost de [[2012]], [[Cincinnati]]) es un [[astronauta]] [[USA|estatsunidenc]]. Pilòt militar de la [[Guèrra de Corèa]] ([[1950]]-[[1953]]), venguèt pilòt d'assai après la guèrra dins l'agéncia a l'origina de la [[NASA]]. En [[1962]], foguèt donc selecionnat per venir astronauta. Venguèt lo premier òme que pausèt lo pè e que caminèt sus la [[Luna]] lo 21 de julhet de [[1969]] après la capitada de l'aterratge dau modul lunar d'''[[Apollo 11]]''. Après aqueu succès, foguèt una personalitat fòrça famosa fins a sa [[mòrt]].

== Biografia ==

=== Jovença e formacion ===

Neil Alden Armstrong nasquèt lo 5 d'aost de [[1930]] a [[Wapakoneta]] dins una region rurala d'[[Ohio]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 49-50.</ref>. Es lo fiu de Stephen Koenig Armstrong ([[1898]]-[[1990]]) e de Viola Louise Engel ([[1907]]-[[1990]))<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, p. 50.</ref>. Son [[paire]] èra auditor per l'[[Estats dels Estats Units|Estat]] e sa [[maire]] s'ocupava de la gestion deis afaires domestics. Durant son enfança, Neil Armstrong practiquèt fòrça l'[[escotisme]]<ref>Obtenguèt lo « grade » d'''[[Eagle Scout]]'' qu'es lo pus aut decernit per lei [[Boy Scouts of America]].</ref> e s'interessèt a l'[[avion|aviacion]].  En particular, trabalhèt durant sa jovença per se pagar de cors de pilotatge e obtenir son [[brevet de pilòt]] a 16 ans. Vèrs aqueu periòde, comencèt tanben de s'interessar a l'[[astronomia]] gràcias au [[telescòpi]] d'un vesin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, p. 43.</ref>.

En [[1947]], Armstrong comencèt d'estudiar l'[[aeronautica]] a l'Universitat Purdue e foguèt acceptat au [[Massachusetts Institute of Technology]] ([[Massachusetts Institute of Technology|MIT]]). Pasmens, sota lei conseus d'un [[engenhariá|engenhaire]], preferiguèt intrar dins una [[universitat]] pus modèsta<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, p. 55.</ref>. Coma sa [[familha (parentala)|familha]] aviá pas lei mejans de pagar totei lei despensas universitàrias, Armstrong integrèt lo plan Holloway. En cambi de la presa en carga de sièis ans d'estudi, deviá servir tres ans dins l'''[[US Navy]]''.

=== La carriera de pilòt ===

==== Lo servici dins l'aeronavala ====

{{veire|Guèrra de Corèa}}

Armstrong foguèt integrat a la [[marina militara|marina]] lo 26 de genier de [[1949]]. Après 18 mes d'entraïnament, venguèt pilòt d'avion de reaccion dins l'[[aeronavala]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 68-78.</ref>. Foguèt alora afectat a l'[[Fighter Squadron 51|escadrilha de caça 51]] e mandat en [[Corèa]] per participar ai còntra-ofensivas dei [[ONU|Nacions Unidas]]. Durant lo conflicte, realizèt 78 missions de combat, principalament d'operacions d'escòrta e d'ataca au sòu. Lo 3 de setembre de [[1951]], son avion foguèt grèvament damatjat per la [[defensa antiaeriana]] e per una collision amb un pilòn en assaiant de tornar prendre lo contraròtle de l'aparelh. Perdiguèt au mens 60 cm de son ala drecha mai capitèt de s'entornar en territòri « amic » per s'ejectar<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 92-94.<br/>Per la seguida, en causa d'un premier rapòrt erronèu d'Armstrong, l'incident foguèt atribuït a la pèrda d'un mètre d'ala en causa d'un cable antiaerian plaçat a 6 m d'autor entre lei dos pendís d'un vau. Pasmens, aquò es una [[legenda]] destinada a renfòrçar sei meritis « d'òme excepcionau ».</ref>. Armstrong recebèt divèrsei medalhas pendent la guèrra : l'[[Air Medal]] per sei 20 premierei missions, la [[Gold Star]] per lei 20 seguentas, la [[medalha dau servici en Corèa]] e la [[Service Star]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, p. 112.</ref>. Quitèt la marina lo 23 d'aost de [[1952]] amb lo [[Grade militar|grade]] de [[luòctenent]] e contunièt seis estudis a l'[[Universitat Purdue]]. Leis acabèt en [[1955]] amb una licéncia de [[sciéncia]]s dins lo domeni de l'aeroespaciala<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, p. 118.</ref>.

==== La carriera de pilòt d'assai ====

Après aver acabat seis estudis, Armstrong postulèt coma [[pilòt d'assai]] a la [[National Advisory Committee for Aeronautics|NACA]], organizacion que venguèt la [[NASA]] en [[1958]]. Foguèt acceptat en març de [[1955]]. Coma durant la [[Guèrra de Corèa]], se destrièt rapidament per son sangplan durant leis incidents de vòl. Per exemple, lo 22 de març de [[1956]], amb Stan Butchart, capitèt d'aterrar amb un [[bombardier]] aguent perdut tres [[motor]]s sus quatre<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 114-116.</ref>. En novembre de [[1960]], foguèt chausit per participar ais assais dau [[Boeing X-20 Dyna-Soar]], un [[fuselatge portaire]] prefigurant la futura nau espaciala de la [[NASA]]. Lei competéncias d'[[engenhariá]] d'Armstrong foguèron egalament remarcadas durant aqueu periòde, especialament durant lo programa de desvolopament dau [[North American X-15]].

=== Lo periòde de la NASA ===

==== L'intrada a la NASA ====

Armstrong èra pilòt d'assai de la [[NASA]] quand l'organizacion foguèt creada a partir de la [[NACA]]. En març de [[1962]], faguèt partida dei sièis pilòts engenhaires susceptibles de pilotar un avion dins l'[[espaci]]. Puei, s'interessèt au [[programa Apollo]] e postulèt per integrar lo [[Grop d'astronautas 2]]. Gràcias a l'ajuda de [[Dick Day]] que placèt dirèctament son dossièr dins lei candidaturas d'estudiar, foguèt acceptat lo 13 de setembre de [[1962]]<ref>La candidatura d'Armstrong èra tanben pas estada mandat avans la data demandada.</ref>. Coma Armstrong fasiá plus partida de l'armada au moment de sa nominacion, foguèt presentat coma lo premier « astronauta civiu » per la [[premsa]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 201-202.</ref>.

==== Lo programa ''Gemini'' ====

{{veire|Programa Gemini}}

Lo [[programa Gemini|programa ''Gemini'']] es lo segond programa de [[vòl espaciau|vòls espaciaus]] abitats [[USA|estatsunidenc]] après lo [[programa Mercury|programa ''Mercury'']]. Aviá per objectiu de mestrejar de [[tecnologia]]s de vòl pus complèxas destinadas a desvolopar lei sortidas extraveïcularas e a realizar de manòbras orbitalas. Per aquò, la [[NASA]] concebèt un vaissèu espaciau biplaça dotat dau premier [[ordinator]] embarcat<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Pasco, ''La politique spatiale des États-Unis 1958-1985 : Technologie, intérêt national et débat public'', L'Harmattan, 1997.</ref>. Un [[missil]] [[Missil balistic|balistic]] reconvertit en fusada permetiá son enaurament. Armstrong participèt au vòl ''[[Gemini 8]]'' coma comandant amb [[David Scott]].

La mission comencèt lo 16 de març de [[1966]]. Realizèt lo premier amarratge espaciau entre dos moduls diferents, etapa decisiva per passar au [[programa Apollo|programa ''Apollo'']]. Dins aquò, après aqueu succès, un problema de motor menèt a una rotacion dau vaissèu. Lo centre de contraròtle suggeriguèt de largar lo segond modul mai aquò agravèt lo problema. Armstrong e Scott decidèron alora de desactivar lo sistèma de contraròtle de l'[[altitud]], a l'origina dau problema. Inicializèron lei retrofusadas destinadas au retorn. Aquò permetèt de reglar lo problema mai necessitèt d'arrestar la mission. Durant aquela crisi, Armstrong se destrièt tornarmai per son sangplan e la mission ''[[Gemini 8]]'' aguèt un ròtle importanta dins la decision de la [[NASA]] de lo nomar coma cap d'''[[Apollo 11]]''.

Après ''[[Gemini 8]]'', Armstrong foguèt cap de l'equipatge de resèrsa de la mission ''[[Gemini 11]]''. Pasmens, l'equipatge titulari assegurèt lo vòl sensa dificultat particulara en setembre de [[1966]]. Après aquelei missions, Armstrong participèt a un viatge de 24 jorns en [[America dau Sud]] per promòure la [[diplomacia]] estatsunidenca dins la region. Per aquò, aprenguèt de rudiments d'[[espanhòu]] e de [[portugués]] e l'[[istòria]] dau pionier de l'aviacion [[Brasil|brasilier]] [[Alberto Santos-Dumont]] ([[1873]]-[[1932]]).

<gallery>
Fichièr:Neil Armstrong in Gemini G-2C training suit.jpg|{{center|Armstrong dins la combinason d'entraïnament dau [[programa Gemini]]}}
Fichièr:GEMINI-TITAN-8 - PRELAUNCH ACTIVITY.jpg|{{center|Preparacion d'Armstrong avans la mission ''[[Gemini 8]]''}}
Fichièr:Gemini 8 Atlas-Agena launch.jpg|{{center|Lançament dau module [[Agena (module)|Agena]] de ''[[Gemini 8]]''}}
Fichièr:The First Docking in Space - GPN-2000-001344.jpg|{{center|Module [[Agena (module)|Agena]] en [[orbita]] durant la mission''}}
Fichièr:Armstrong and Scott with Hatches Open - GPN-2000-001413.jpg|{{center|Armstrong e [[David Scott|Scott]] a la fin de la mission''}}
</gallery>

==== Lo programa ''Apollo'' ====

{{veire|Programa Apollo}}

Iniciat en [[1961]], lo [[programa Apollo|programa ''Apollo'']] intrèt dins una fasa pus activa per leis astronautas après lo succès dau [[programa Gemini|programa ''Gemini'']]. Armstrong i foguèt integrat amb plusors veterans de ''Gemini''. En despiech de la mòrt de tres astronautas durant un entraïnament per la mission ''[[Apollo 1]]'', lo programa conoguèt un desvolopament rapid car èra la darriera etapa dau viatge vèrs la [[Luna]]. A l'origina, Armstrong deviá la mission ''[[Apollo 9]]'' mai de retàrds e lo sistèma de rotacion deis equipatges menèron a sa designacion coma cap de la mission ''[[Apollo 11]]''.

Durant aqueu periòde, Armstrong participèt a la concepcion dei diferents moduls destinats a la mission lunana. Lo 6 de mai de [[1968]], durant un assai d'un aterrissaire experimentau, Armstrong foguèt victima d'un problema tecnic. Deguèt s'ejectar a 30 m d'autor. Son paracasuda se durbiguèt just just e l'engenh s'espotiguèt a proximitat. Indemne, Armstrong anèt calmament redigir lo rapòrt regardant l'incident.

<gallery>
Fichièr:Apollo 1 fire.jpg|{{center|''[[Apollo 1]]'' après l'incendi dau module}}
Fichièr:Ap10-KSC-69PC-110.jpg|{{center|Fotografia d'una fusada [[Saturn V]]}}
Fichièr:Armstrong and Mattingly in Iceland(S67-38609).jpg|{{center|Armstrong durant un entraïnament a la geologia en [[1967]]}}
Fichièr:Neil Armstrong during parachute training at Perrin AFB in Sherman, Texas.jpg|{{center|Armstrong durant un entraïnament en [[1968]]}}
Fichièr:Apollo 11 LLRV 1.jpg|{{center|Ejeccion d'Armstrong après lo problema tecnic dau [[Lunar Landing Research Vehicle|LLRV 1]]}}
</gallery>

==== La mission ''Apollo 11'' ====

{{veire|Apollo 11}}

Comandant de dau grop de resèrva d'''[[Apollo 8]]'', Armstrong foguèt comandant titulari de la mission ''[[Apollo 11]]'' en decembre de [[1968]]. [[Buzz Aldrin]] (nascut en [[1930]]) e [[Michael Collins]] ([[1930]]-[[2021]]) completèron l'equipatge. En març de [[1969]], Armstrong foguèt chausit per venir lo premier òme de pausar lo pè sus la [[Luna]]. Un còp de mai, lo sangplan e la modestia d'Armstrong foguèron d'elements determinants. Pus tard, per justificar aquela decision, [[Deke Slayton]] ([[1924]]-[[1993]]), lo cap dau burèu deis astronautas de la [[NASA]], donèt una explicacion basada sus l'arquitectura intèrna dau modul Apollo que geinava la sortida d'[[Buzz Aldrin|Aldrin]]. De mai, Armstrong èra pas un militar, çò qu'èra un avantatge suplementari per lo [[govèrn]] [[USA|estatsunidenc]] que voliá afiermar lo caractèr pacific dau vòl<ref>'''[[anglés|(en)]]''' J. Frederick, A. Shaw e Timothy Warnock, ''The cold war and beyond : chronology of the United States Air Force, 1947-1997'', Air Force and History Museums Program, 1997, p. 58.</ref>.

La mission ''[[Apollo 11]]'' comencèt lo 16 de julhet de [[1969]]. Lo vòl se debanèt corrèctament mai l'aterratge foguèt complicat per una tiera d'alarmas entraïnadas per de problemas de preparacion dei moduls de la mission. Leis operacions necessàrias per reglar aquela situacion menèron a una error dins la fasa d'aterratge e lo modul lunar manquèt lo site previst de 7 km. Armstrong deguèt donc pilotar manualament lo vaissèu per trobar un autre site favorable. Lo 21 de julhet de [[1969]] a 2h56 UTC, Armstrong venguèt lo premier òme que pausèt lo pè a la superficia de la [[Luna]]. Prononcièt alora una frasa venguda famosa ''« That's one small step for [a] man, one giant leap for mankind »''. 20 minutas pus tard, foguèt ragantat per [[Buzz Aldrin|Aldrin]] e lei dos òmes explorèron leis environs. Prelevèron tanben 21,7 kg de [[ròca]] avans de quitar lo [[satellit naturau|satellit]]. I aguèt pas de problemas durant lo viatge de retorn e la capsula d'intrada dins l'atmosfèra arribèt a solament 22 km dau [[pòrta-avions]] ''[[USS Hornet (CV-12)|USS Hornet]]''.

Vengut fòrça famós, Armstrong recebèt fòrça onors durant lei mes que seguiguèron la capitada d'''[[Apollo 11]]''. En particular, dau 29 de setembre au 5 de novembre de [[1969]], viatjèt dins 23 [[país]] dins lo quadre d'una virada mondiala. Participèt tanben a d'espectacles destinats a sostenir lo morau dei tropas [[USA|estatsunidencas]] participant a la [[Guèrra de Vietnam]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 566-582.</ref>. En mai de [[1970]], foguèt fòrça ben acuelhit en [[URSS]] onte foguèt lo premier Occidentau que poguèt visitar lo centre d'entraïnament dei cosmonautas [[URSS|sovietics]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005, pp. 582-584.</ref>. La participacion d'Armstrong a d'eveniments celebrant la mission ''[[Apollo 11]]'' foguèt sovent demandada fins a sa mòrt tant ais [[USA|Estats Units]] que dins de país estrangiers.

<gallery>
Fichièr:Apollo 11 Prime Crew - GPN-2000-001164 - Ap11-s69-31740.jpg|{{center|Armstrong amb [[Michael Collins]] e [[Buzz Aldrin]]}}
Fichièr:Neil Armstrong.jpg|{{center|Armstrong durant la mission ''[[Apollo 11]]''}}
Fichièr:Armstrong on Moon (As11-40-5886) (cropped).jpg|{{center|Armstrong sus la [[Luna]]}}
Fichièr:President Nixon welcomes the Apollo 11 astronauts aboard the U.S.S. Hornet.jpg|{{center|Rescòntre de l'equipatge d'''Apollo 11'' amb lo president [[Richard Nixon|Nixon]]}}
Fichièr:Apollo 11 ticker tape parade 1.jpg|{{center|Parada d'''Apollo 11'' a [[Nòva York]]}}
</gallery>

=== Periòde universitari e fin de vida ===

Après ''[[Apollo 11]]'', Armstrong foguèt nomat au Burèu de Tecnologia e de Recèrca Avançada, la futura [[DARPA]]. Pasmens, après 13 mes, demissionèt per venir professor au departament d'engèni aerospaciau de l'[[Universitat de Cincinnati]]. La rason d'aquela chausida foguèt la talha reducha dau departament d'engèni de l'[[universitat]]. I demorèt fins a [[1979]]. Dins aquò, pendent aqueu periòde, Armstrong contunièt d'èsser una personalitat majora de l'elèit [[sciéncia|scientific]] e [[tecnologia|tecnologic]] [[USA|estatsunidenc]]. Participèt ansin ai comissions d'enquista formadas per analizar leis accidents d'''[[Apollo 13]]'' e de la nau espaciala ''[[Challenger]]''.

Armstrong refusèt lòngtemps de participar a de publicitats ò de venir pòrtaparaula d'una companhiá privada. Cambièt d'avejaire en [[1979]] per sostenir [[Chrysler]] en dificultat. A partir d'aquela data, venguèt pòrtaparaula e membre dau conseu d'administracion de mai d'una companhiá estatsunidenca. Excepcionalament, critiquèt la decision dau president [[Barack Obama]] de redurre lei projèctes lunars definits per [[George W. Bush]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Benjamin Ferran, « Obama relance les ambitions spatiales des Etats-Unis », ''Le Figaro'', 14 d'abriu de [[2010]].</ref>. Moriguèt lo 25 d'aost de [[2012]] en causa dei complicacions d'una operacion cardiaca<ref>Accusat de fauta professionala, l'espitau regardat preferiguèt pagar sièis milions de [[dolar estatsunidenc|dolars]] per defugir d'enseguidas.</ref>. Sei cendres foguèron dispersats dins l'[[Ocean Atlantic]] lo 14 de setembre.

<gallery>
Fichièr:Neil Armstrong, 1999.jpg|{{center|Armstrong en [[1999]]}}
Fichièr:US Navy 100514-N-3852A-002 Former astronaut Neil Armstrong gives an acceptance speech after being inducted into the Naval Aviation Hall of Honor at the National Naval Aviation Museum in Pensacola, Fla.jpg|{{center|Armstrong durant un discors en [[2010]]}}
Fichièr:President Obama Meets with Crew of Apollo 11 (200907200016HQ) (explored) DVIDS723610.jpg|{{center|L'equipatge d'''[[Apollo 11]]'' amb lo [[Barack Obama|president Obama]]}}
Fichièr:Neil Armstrong burial at sea (201209140008HQ).jpg|{{center|Funeralhas d'Armstrong}}
</gallery>

=== Vida privada ===

Armstrong se [[maridatge|maridèt]] amb Janet Elizabeth Shearon lo 28 de genier de [[1956]]. Aguèt tres enfants dichs Eric ([[1957]]), Karen ([[1959]]) e Mark ([[1963]]). Pasmens, Karen Armstrong moriguèt en [[1962]] en causa d'una tumor cerebrala. Janet e Neil Armstrong divorcièron en [[1994]]. Pasmens, la meteissa annada, Armstrong se tornèt maridar amb Carol Held Knight.

== Posteritat ==

Neil Armstrong es un deis òmes pus famòs dau sègle XX. Per aquela rason, a recebut fòrça onors e guierdons durant sa [[vida]] e après sa [[mòrt]]. Ansin, plusors [[musèu]]s, centres de recèrca ò infrastructuras importantas pòrtan son nom coma l'[[aeropòrt]] de sa vila natala ò lo centre de recèrca de la [[NASA]] de la basa d'Edwars. Au nivèu dei medalhas, Armstrong es recipiendari de la [[Medalha Presidenciala per la Libertat]], de la [[Medalha d'Onor de l'Espaci dau Congrès]] e de la [[Medalha dau Servici Distinguit de la NASA]]. Tanben, recebèt plusors medalhas estrangieras. Enfin, l'[[Union Astronomica Internacionala]] donèt son nom a un cratèr lunar e a un [[asteroïde]]

La [[vida]] d'Armstrong inspirèt tanben mai d'un [[art]]ista e es ansin l'objècte de plusors [[libre]]s, [[film]]s ò òbras d'art. Lei [[biografia]]s son pereu fòrça nombrosas e Armstrong es egalament mencionat dins leis obratges regardant lo programa espaciau deis [[USA|Estats Units]].

<gallery>
Fichièr:RIAN archive 837790 Valentina Tereshkova and Neil Armstrong.jpg|{{center|Rescòntre amb [[Valentina Tereshkova]] en [[1970]]}}
Fichièr:First Man on Moon 1969 Issue-10c.jpg|{{center|Sagèu estatsunidenc representant Armstrong sus la [[Luna]]}}
Fichièr:Walk of Fame-Los Angeles-California4348.JPG|{{center|Estela d'''Apollo 11'' a [[Hollywood]]}}
</gallery>

== Annèxas ==

=== Liames internes ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Buzz Aldrin|Aldrin (Buzz)]].
* ''[[Apollo 11]]''.
* [[Astronauta]].
* ''[[Gemini 8]]''.
* [[Luna]].
* [[NASA]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[anglés|(en)]]''' Neil Armstrong, Michael Collins e Buzz Aldrin, ''First on the Moon : The Astronauts' Own Story'', William S Konecky Assoc, 2002.
* '''[[anglés|(en)]]''' Barton C. Hacker e James M. Grimwood, ''On the Shoulders of Titans : A History of Project Gemini'', 1977.
* '''[[anglés|(en)]]''' James R. Hansen, ''First Man : The Life of Neil A. Armstrong'', Simon & Schuster, 2005.
* '''[[francés|(fr)]]''' Patrick Maurel, ''L'Escalade du cosmos'', Bordas, 1972.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alan Shepard e Deke Slayton (pref. Neil Armstrong), ''Ils voulaient la Lune : l'histoire des États-Unis dans la course à la Lune racontée par ses acteurs'', J'ai lu, 1996.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>