Veire la font de Mina (jaç)

{{Dialècte Lengadocian}}

Una '''mina''' es un [[jaç]] expleita de material (per exemple d'[[aur]], de [[Olha|carbon]], de [[coire]], de [[Diamant|diamants]], de [[fèrre]], de [[Sau gemma|sal]], d'[[urani]], etc.).

Pòt èsser descobèrta o sosterranha. Dins las annadas 1980, unes {{Nobr|20 miliards}} de tonas de material èran extrachs per an de las solas minas descobèrtas pel mond que mai de mitat de las minièras a mai de sièis miliards de tonas de [[carbon]], {{Nobr|1,6 miliard}} de tonas de minièra de [[fèrre]], {{Nobr|190 milions}} de tonas de minièra d'[[alumini]] serián extrachs de sòtol per de galariás e poses al començament del sègle XXI.

De minas existissián ja a la [[Preïstòria]] (poses cravats dins la greda per l'extraccion de [[Selze|selzes]], poses o galariás d'extraccion de diferentas minièras (fèrre e coire subretot).

A partir de sègle XIX, lo progrès tecnic e dins la [[geologia]] permetèron d'expleitar mai aviadament de jaces de sempre mai prigonds, e tanben sota la mar dempuèi una plata forma de [[foratge]], causant de damatges [[Environament|environamentals]], social e sanitaris dirècte e indirèctes. L'extraccion minièra es responsabla d'un grand nombre de mòrts, dins las galariás, o per la [[silicòsi]], l'[[asbestòsi]] o de [[Càncer|càncers]] provocats per [[radioactivitat]]. Los degalhs e poscas son a vegada a l'origina de pollucions de tria diferadas dins l'espaci o lo temps (amb de metals pesucs per exemple). De minas provoquèron un fenomèn d'acidificacion del mitan. De minas abandonadas son tanben a l'origina d'aclapament del sol superficial. Des seïsmes induchs pòdon èsser provocats per las grandas minas.

En [[Occitània]] i a agut fòrça minas coma dins lo [[Massís Central|Massís central]], en [[Provença]], en Lengadòc (exemple : [[Carmauç]]) e tanben endacòm mai en França coma a [[Sant Estève]], pels jaces de carbon dins lo [[Nòrd-Pas de Calais]] (mai grand ret de galeriás sosterranhas del mond), en [[Lorena (region)|Lorena]] (ont i aviá tanben de jaces de minièra de fèrre), La [[Russia]] ten tanben fòrça jaces de carbon (exemples : Donbass e [[Siberia]]). Lo [[Reialme Unit]] possedís d'importants jaces de carbon al nòrd (Lowlands en [[Escòcia]]), en [[País de Galas]], près de [[Manchester]], dins lo centre (Midlands) e lo [[Yorkshire]].
[[Fichièr:Skidoo_01.jpg|vinheta|Anciana mina d'aur de Skidoo, dins la [[Val de la Mòrt]] en [[Califòrnia]].]]

== Istòria ==
[[Fichièr:Träsnitt_ur_Georgius_Agricolas_De_re_metallica_(1556).jpg|esquèrra|vinheta|L'Óme crava lo sol dempuèi la [[Preïstòria]] (poses per cercar de [[Selze|selzes]]).]]
[[Fichièr:Bergbau_Schnitt_MK1890.jpg|vinheta|Modèl d'una expleitacion minièra.]]
[[Fichièr:Hurrier_Cobden_1853.jpg|vinheta|La mina, èra tanben l'expleitacion dels enfants ; aquí en [[1853]] los « esclaus blancs d'[[Anglatèrra]] ».]]

=== Preïstòria ===
L'expleitacion del sòtol data al mens de la fin del [[neolitic]] en Euròpa. Los òmas cavan ja dins lo ròc de posses e de galarás a vegada sus de desenas de mètre de plusieurs per cercar de mininièras variadas ([[selze]], [[òcra]], [[variscita]], etc.).

Gaireben totas las mai vièlhas minas destinadas a la metallurgia datan de la Protoïstòria, mas unas comencèron a se desvolopar a partir del [[Neolitic]], amb d’esplechs rustics mas eficaces coma de codòls de ròca dura utilizada coma ''trissadors''<ref>Espérou J.-L., Roques P., et Ambert P.(1992) ''L'outillage des mineurs historiques de Cabrières'' ; Les Broyeurs, Colloque en Hommage à J. Arnal, Saint Mathieu de Trévier, Archéologie en Languedoc {{Numèro|15}}, {{P.|67-76}}</ref>.

Coma lo mòstra de rèstes preïstorics de [[Carbon de lenha|cardon vegetal]] trobats dina d'ancianas pichonas minas pel mond, l'òme preïstoric d’ora aprenguèt a utilizar lo [[fuòc]] e benlèu amb l’aiga per desmargat la ròca e « dobrir » de minas<ref name="Dubois1996">Dubois C (1996) ''L'ouverture par le feu dans les mines : Histoire, archéologie et expérimentations = Fire setting in mines : history, archaeology, perimentations'' ; Revue d'archéométrie {{Numèro|20}}, {{P.|33-46}} (1 p.1/4) ISSN 0399-1237 ([http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=2878323 Résumé Inist/CNRS])</ref>; e tanben lo fuòc foguèt utilizat per l’extraccion dins las galariás.

Los [[Arqueologia|arqueològs]] encontrèron dins las [[annadas 1980]] des marcas d’aquelas tecnica minièras preïstorics<ref>Ambert P., Barge H., Bourhis J.-R. et Espérou J.-L. (1984) ''Mines de cuivre préhistoriques de Cabrières (Hérault) Premiers résultats'' ; Bull. Soc. préhist. Fr., t. 81 , 3, {{P.|83-89}}.</ref>, dins mai d’una desena de minas de coire (amb un pauc d'[[antimòni]] e d'[[Argent (metal)|argent]]). Aquelas minas foguèron cavadas dins la region de [[Cabrièiras (Erau)|Cabrièiras]] en [[Lengadòc]] fa de milierats d’annadas (4310 ± 75 BP<ref>Paul Ambert (1995) ''[https://web.archive.org/web/20150924151008/http://www.persee.fr/articleAsPDF/bspf_0249-7638_1995_num_92_4_10066/article_bspf_0249-7638_1995_num_92_4_10066.pdf Les mines préhistoriques de Cabrières (Hérault) : quinze ans de recherches. État de la question]'' ; Bulletin de la Société préhistorique française ; Volume 92, Numéro 4 ; {{P.|499-508}}.</ref>), a la fin del [[Neolitic]]<ref>Ambert P. sous la direction de (1990) ''Cabrières-Hérault, le plus vieux centre minier métallurgique de France (2500 av. J.-C)'', Livret-Guide de l'Excursion A 2 du Colloque en Hommage à J. Arnal, 24 septembre 1990, Archéologie en Languedoc, t. 3, {{P.|1-32}}</ref>,<ref>Ambert P. (1992) ''L'émergence de la métallurgie en France méridionale. État actuel des connaissances''. In : le Chalcolithique en Languedoc, Archéologie en Languedoc, {{Numèro|15}}, {{P.|51-58}}.</ref>.

=== Antiquitat ===


Se trapa de rèstes de la nauta [[antiquitat]] de l'expleitacion de las minas d'[[Argent (metal)|argent]] del Laurion, a un cinquenat de quilomètres al sud d'[[Atenas]]. A l'epòca classica, los atenians utilizavan una energia e inventivita espectacularas per ne tirar lo maxim de minièra. AL sègle XXI, fòrça rèstes d’aquelas minas (poses, galerás, talhièrs de superfícia) marcan lo païsatge de la region.

A l’epòca [[Empèri roman|romana]] fòrça e grandas expleitacions minièras se desvolopan en [[Ispània]], dins lo Balcans en [[Dalmàcia]] e en Mesia e mai tard en [[Dàcia]]. L'expleitacion minièra romana es coneguda pels tèxtes dels autors ancians coma [[Estrabon]] o [[Plini lo Vièlh|Plina lo Vièlh]], e tanben per d’inscriptions, coma les taula de bronze de Vipasca, règlament d'un districte minièr situat près de l'actuala ville d'Aljustrel al Portugal o encora coma las inscripcions figurant suls lingòts de meral. Las escavacions arqueologicas tanben revelèron diferentas tecnicas d'extraccion e lo material utilizat pels [[Minor (mestièr)|minors]]. Aqueles son de categorias de populacion variadas : sota la [[Republica Romana|Republica]] la man d'òbra servila dominava, sota l'[[Empèri roman|Empèri]] i aviá fòrça mai de trabalahdors salariats. Fòrça dels sites minièrs romans son encora mal conegut<ref>Pour un aperçu des recherches sur les mines romaines : J. Andreau, « [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/numi_0484-8942_1989_num_6_31_1940 Recherches récentes sur les mines romaines I : propriété et mode d’exploitation] », ''Revue numismatique'', 1989, 6, XXXI, {{P.}}86-112 et J. Andreau, « [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/numi_0484-8942_1990_num_6_32_2021 Recherches récentes sur les mines romaines II : Nature de la main d’œuvre, histoire des techniques et de la production] », ''Revue numismatique'', 1990, 6, XXXII, {{P.}}85-108.</ref>.

=== Edat Mejana ===
[[Fichièr:Mines_et_forges_de_Baigorry.jpg|vinheta|Minas e fargas de Baigorry,original de 1787 . Descripcion revèrs : Scèna presentant l'extraccion de la minièra e son tracatament dins los nauts fornèls; a drecha, lavarias.]]
A l’[[Edat Mejana]] s’expleitava de minas gaireben pertot en [[Euròpa]], que siá de minas de fèrre o de non ferroses. Fòrça abondant a la superfícia de la [[Planeta|planèta]], lo [[mineral de fèrre]] es disponible dins de pichons jaces a la superfícia del sol o de fèbla prigondor. Los òmes de l’Edat Mejana expleitavan subretot de jaces que demandavan pas d'equipaments sofisticats. La difusion del procediment indirècte de reduccion de la minièra, apareguèt al sègle XV, transformèt de biais conciderable las condicions d'extraccion. La demanda sempre mai importanta, la possibilitat de tractar de minièras mens [[Fusion (fisica)|fusiblas]], mena a cercar de jaces mai abondants quitament se lor qualitat es mendre.

Mai sovent, los metals non ferroses venián de minas descobèrtas per produire d'[[Argent (metal)|argent]] dempuèi de minièras complèxas coma de [[Sulfur|sulfurs]] de [[coire]] e de [[plomb]]. Pendent longtemps, lo [[Galena|plomb argentifèr]], mai aisit de tractar, foguèt l’objècte de l'extraccion mai intensiva. A l’epòca carolingiana, las minas de [[Melle (Doas Sèvras)|Melle]], en [[Peitau]], provesissiá la part mai importanta de l'argent produch dins l'[[Empèri Carolingian|Empèri]]. Al sègle XI, d'autras centras d'extraccion apareguèron dins l’Harz, en Sèlva Nègra e dins las [[Vòges]].

Lo sègle XII, temps de creissença dels escambis e d'instauracion de poders novèls, conéis una intensa activitat minièra en [[Itàlia]], en [[Euròpa Centrala|Euròpa centrala]] e en [[França]].

Pendent lo sègle XIII, l'Itàlia contunha d'èsser un productor important. Mas, l'Euròpa centrala, subretot la [[Boèmia]], pren la primièra plaça. Tanben a çò nòstre las minas se desvolopan: lo primièr reglament minièr conservat, la carta d'[[Aulaç|Aulas]] en Lengadòc, data de 1272. [[Anfós de Peitieus]], fraire de [[Loís IX de França]], vol devolopar la produccion minièra dins sos domènis miègjornals.

La crisi europèa del mitan del sègle XIV al mitan del XV marca un capvirament de l'activitat minièra que recula en França e en Itàlia, mas que demora fòrta en Euròpa centrala.

La segonda mitat del XV vei un vam novèl de la produccion que s'implican las mai grandas fortunas. Mentrtant s’organiza un sistèma novèl  d'expleitacion fondat sus una novèla mena de carreg e per l'usatge sempre important de l'[[energia idraulica]].
[[Fichièr:Bergknapp_-_Hans_Sachs_Ständebuch_1568.jpg|vinheta|Minors, imatge del recuèlh ''Das Ständebuch'' (« le Libre dels mestièrs ») gravadura de Jost Amman (1568)]]

=== Epòca modèrna ===
Jacob Fugger, banquièr d'[[Augsborg]], es lo mai gran entrprenaire minièr de la Renaissença. Contribuís a financiar la politica  de [[Carles Quint]] e pren lo contraròtle de las minas de coire de Neusohl dins lo reialme d’Ongria (ara en [[Eslovaquia]]) mas deu los abandonar en 1546 en rason de las complicacions nacudas de las guèrra austroturcas e de las guèrras de religion entre catolics e protestant<ref>[https://www.persee.fr/doc/ahess_0395-2649_1955_num_10_2_2434 Jeannin Pierre. Le cuivre, les Fugger et la Hanse. In: Annales. Economies, sociétés, civilisations. {{10e|année}}, N. 2, 1955. pp. 229-236.]</ref>. Obten dels [[Ostal d'Absborg|Absborg]] lo monopòli de las minas d'argent e de coire del [[Tiròl (land)|Tiròl]]<ref>[https://www.persee.fr/doc/rfsp_0035-2950_1960_num_10_2_392578_t1_0444_0000_001 Meynaud Jean. Finance et politique au seizième siècle. In: Revue française de science politique, {{10e|année}}, n°2, 1960. pp. 444-448.]</ref>. Las minas d'argent d'[[Euròpa Centrala|Euròpa centrala]] son la font màger del mercat europèu: lo tractat ''De re metallica'' ( « Suls metals ») publicat en 1556 per l'umanista alemand Georgius Agricola testimònia d'un cicle de produccion a son apogèu al moment ont lo mercat europèu comença a sentir venir lo flus dels metals precioses causat per la conquista espanhòla de l'America.

Las minas d'argent del Potosi dins la Vice reialtat del Peró (ara en [[Bolívia]]) son expleitadas a partir de 1545, e aquelas de [[Zacatecas]] en [[Novèla Espanha]] (ara al [[Mexic]]), a partir de 1548. Las tecnicas son plan rudimentàrias al comparar d’aquelas en usatge en Euròpa centrala e l'expleitacion depend del trabalh de milierats d'[[Pòbles indigènas d'America|Indians]] someses la corvèa, la ''mita'', provocan una mortalitat fòrta<ref>Pierre Chaunu, ''Conquête et exploitation des nouveaux mondes : {{S-|XVI}}'', Presses universitaires de France, 1995, p. 302 sq.</ref>.

Al sègle XVII, l’expleitacion del fèrre Oregrounds en Wallonia puèi en [[Suècia]] dona un grand vam a la produccion d'[[acièr]]. L'expleitacion del carbon de tèrra, longtemps confinada a unas regions coma lo país de Lièja, se devolopa al sègle XVIII e marca lo començament de la [[Revolucion industriala]]<ref>Pierre Jeannin, ''L'Europe du Nord-Ouest et du Nord aux {{s2-|XVII|XVIII}}'', Nouvelle Clio, Presses universitaires de France, 1987.</ref>.

=== Epòca contemporanèa ===
L’ONU (UNCTAD) destria tres tipes d'expleitacion: 

* las grandas minas (mai de {{nobr|40 salariats}}) extrason gaireben totas las fonts levadas ;
* las pichonas minas (mens de {{nobr|40 salariats}}) produsent mens de {{unité|50000 t/an}} ({{formatnum:100000}} a {{unité|200000 t/an}}pel metals), per un investiment de mens de {{unité|1 M€}}, e un chifre d’afars annal inferior a 1,5 M€. Lor durada de vida es mai sovent de mens de {{nobr|5 ans}}. Aquelas minas se devolopèron fòrça dins las annadas 1985-2005, subretot dins los païses paures e a vegada, mai o mens anarquicament, dins unes païses rics (França/Guïana per exemple, amb l'aurpalhatge) ;
* las minas artesanals son dobèrtas per d’individús (a vegada de biais anarquic e sens declaracion, quitament illegal) de biais oportunista e sovent amb de salariats que cercan una mena de subreviure amb de mejans rudimentaris e tradicionals. L'activitat sovent se realiza en sason, en complement a las culturas, la pèsca e la caça. Pòt èsser una font de revenguts importanta pels abitants, mas provòca de degalh environamentals (ronçada cap a l'aur o lo diamant) e sanitaris (empoisonament de l'environament e populacions pel mercuri dels cercaires d’aur).

Sus la planèta al començament del {{S-|XXI}}, unes {{Nobr|15 milions}} d'artesans menors menan aquesta activitat. Aquel nombre doblèt en detz ans. En [[Africa]], 4,5 a {{Nobr|6 milions}} de personas cavan de minas pendent tota o una partida de l'an, amb 30 % a 40 % de femnas. D’aquesta populacion dependon unes {{Nobr|40 milions}} de personas, es a dire {{Nobr|1 African}} sur 20. D’autors estiman que lo movement va s'amplificar dins las zonas ricas en jaces e que per exemple al [[Zimbabwe]], lo nombre d’artesan minors poiriá triplar de 2000 a 2010<ref>T.Hentschel,F. Hruschka,M.Priester (2002) ; ''Global report on Artisanal and Small-scale Mining'' ; MMSD,{{Numèro|70}} ; {{P.|67}}.</ref>.

Los cinq màger dominant la scèna mondiala al començament del {{S-|XXI}} son BHP Billiton, Rio Tinto, Vale, Xstrata e Anglo American, aquelas companhiás que tenon la mestresa tecnologica e [[Oligopòli|oligopolistic]] essent sempre mai en competicion amb las companhiás dels païses emergents.

Diferentas expleitacions minièras o de projèctes minièrs fan fàcia a de contestacions venent de las comunautas localas. En mai dels permeses reglementaris d’obténer, las companhiás devon tanben assegurar d'aver un "permés social d'operacion" que permet a las activitats de se debanar dins un encastre acceptable per la populacion tocada<ref>{{Revista|nom1=Cooney|issn=0264-6811}}</ref>,<ref>{{Revista|nom1=Owen|issn=0301-4207}}</ref>

== Tecnicas d'expleitacion ==
L'expleitacion de las minas pausa fòrça problèmas, e deu mobilizar diferents domènis de las [[Sciéncia|sciéncias]]. Es la rason qui dins fòrça païses se son creadas d’escòlas especificas d'[[Ingenhaire|ingenhaires]], las escòlas de las minas.

Las minas de carbon son organizadas per estages a partir de que s’expleita las venas. Cada minor cava una vena per n’extraire lo carbon que se carga enseguida dins de vagonet. Es un trabalh fòrça difficil que cal cava de biais a aclapar pas galeriá, e mai, règna una calor afoganta, qu’i circula gaireben pas d'aire. Lo sol mejan trobat per crear una ventilacion èra de bastir dos poses. Lo primièr utilizat per la pujada e davalada dels minors e la pujada del carbon. L'autre es solament utilizat per la ventilacion.

Sortissent una tona de carbon, s’extrasiá set tonas de sosproduchs (eventualament susceptible de conténer de toxics o de far  de problèmas a causa la posca o de la turbiditat de las aigas de regolament) que s’evacua suls de torals o dins de bacins.

=== Prospeccion ===
Utiliza las donadas geologocas e istoricas, la descobèrta de jaces minarals beneficia tanben dels progrès de la [[Geoquimia]], de las tecnicas de sondatges (sismics per exemple) e de la modelizacion. De SIGs minièrs tanben apareguèron qu’ajudan los prospectors lor donant un accès combinat al MNT (Modèl numeric de terren), a l'imatgeriá satellit, a la mapas geologicas (metadonadas), a las donadas al subjècte del risc sismic, lo [[volcanisme]], a las fonts [[Geotermia|geotermalas]] conegudas, als jaces coneguts, a las donadas [[Geocronologica|geocronologicas]], flus de [[calor]], [[gravimetria]], [[tomografia]] 3D, [[riscs naturals]], [[Cadastre|cadastres]], donadas [[Environament|environamentalas]], etc.

=== Terrassament ===
Se pièga sus la [[Geofisica]] e la Resisténcia dels materials e sus las fonts localas disponiblas, prenent sempre mai en compte, en amont los besonhs de renaturacion e restauracion ecopaïsatgièra del site a la fin de l’expleitacion, veire pendent las diferentas fasas. Los grands projèctes fan l'objècte d'un estudi d'impacte prigond, e de mesuras compensatòrias o conservatòrias.

=== Poses e galariás ===
[[Fichièr:Child_coal_miners_(1908).jpg|esquèrra|vinheta|Los enfants èran sovent utilizats per davalar dins las minas de [[Olha|carbon]]. ''Fotografia de [[1908]]''.]]
[[Fichièr:Marcinelle0053.JPG|vinheta|Evocacion d'una galariá.]]

==== Poses ====
I a diferentas escasenças per aténher lo jaç d’expleitar e permetre l'evacuacion dels produchs. Se lo jaç es gaireben orizontal e si la sisa dels terrens mòrts es pas tròp espés, se poirà expleitar en descobèrta.

Se lo jaç arrasa una zona accidentada, per exemple de puèges en treplomb d’un val, serà possible d’aténher e expleitar lo jaç per de galariás orizontalas debocant sus la còsta.

Mas se lo jaç arrasa pas gaire o pas dins de bonas condicions caldrà cavar de poses per l'aténher. Es la solucion mai carestiosa per expleitat e amb mens de renda, ers tanben la majoritat de las escasenças.

Ambedoas solucions pòdon tanben se combinar (cas de la mina de fèrre de [[Somont]]).

==== Talhas e travèrsas ====
Las talhas servisson a l’expleitacion al mai près del jaç util, permetton d’expleitar las venas mas tanben d'organizar la ventillacion. Las galariás pòdon èsser talhadas dins lo produch expleitat (carbon, minièra) mai sovent o dins lo ròc al costat de las venas.

Ls travèrsas son gaireben cavada dins lo ròc ; permeton lo liagam entre les poses e las venas expleitada.

=== Lo sostenament ===
Es l'ensemble de las òbras utilas per manténer las excavacions sosterranhas.

=== Lo cargament ===
Lo cargament es l'operacion que consistís, just après lo desenrocament, a cambiar de biais manual o mecanic la minièra extracha per que siá levada per de vagonets cap al potz.

=== Lo carreg ===
[[Fichièr:Marcinelle00322.JPG|esquèrra|vinheta|Carris]]
[[Fichièr:Miner_in_a_gallery_Potosi_(pixinn.net).jpg|vinheta|Minor [[Bolívia|bolivian]] sotissent  de degalhs amb una simpla bariòta]]
Lo carreg es lo transpòrt dels produchs (carbon, minièra mas tanben los degalhs) dempuèi lo front de talh fins a la recepcion inferiora del potz d'extraccion, puèi benlèu, dempuèi la recepcion superiora del potz fins al talhièr de tractament. Lo transpòrt dels produchs, dins las minas industrializadas, se realiza dins de vagonets de contengut variat selon(de {{Nobr|500 litres}} à {{Nombre amb unitat|25000 litres}}) traïnats a braces d’òmes (enfants) dins las expleitacions non mecanizadas, per un [[Equus caballus|caval]] (o ase o [[mul]]) puèin per locotractors, electric, d’aire comprimit, d’ [[Esséncia (idrocarbur)|esséncia]] o diesel o simplament per [[Gravitacion|gravitat]]. Lo carreg es un factor fondamental dins l'expleitacion d'una mina, condiciona, amb lo potz, la capacitat d'extraccion.

=== L'escavacion ===
<gallery mode="packed">
Chevalements 11 19 62Loos.jpg|Chevalements 19 et 11 à [[Loos-en-Gohelle]].
Terril 62Loos Ecopole.jpg|[[Terril]]s du 11-19 à Loos-en-Gohelle.
</gallery>

* Los cables
<gallery mode="packed">
Marcinelle0037.JPG|Roue du châssis à molette.
Marcinelle0038.JPG|Câble tressé à plat pour manœuvrer les cages d'[[ascenseur]]s.
Marcinelle0058.JPG|Câble dans son logement dans la salle des machines.
</gallery>

* Los aparelhs d'extraccion
* Lo transpo

=== La ventilacion ===
[[Fichièr:Fan,_Virginia_Coal_Mine_Ventillation.png|vinheta|Mecanisme de buf d'aire fresc dins una mina de [[Olha|carbon]] als [[Estats Units d'America|EUA]]).]]
La ventilacion es lo provesiment en aire fresc d'una mina.

* Atmosfèra de las minas: importància de la luta eficaça contra las poscas per prevenir la [[silicòsi]],
* Ventilacion de las minas contra lo comol de [[Monoxid de carbòni|CO]], [[Dioxid de carbòni|CO2]], [[metan]], [[grisó]].
* Los ventilators bufan o extrason d'aire.
* De concepcions de rets de poses facilitan la circulacion de l'aire
* La ventilacion es sovent un problèma critic dins las galariás sosterrenhas artesanalas o illegalas.

=== L'esclairatge ===
[[Fichièr:Marcinelle0014.JPG|esquèrra|vinheta|Colleccion de lampas de minors, Bois du Cazier.]]
L'estudi de l'esclairatge present pas qu'un interés segondari dins las minas ont i a pas de grisó o de poscas.

* Esclairatge de fuòc dobèrt:
** dempuèi l'[[Antiquitat|Antiquiat]], los minors s’esclarián amb de candèlas de [[seu]] que s’arrajavan per la fixar su cap.
** Los [[Roma antica|romans]] utilizavan de lampas d’òli realizadas en terralha, las lampas èran mai esclairantas que las candèlas.
** Lo poder esclairant de l'[[acetilèn]] foguèt utilizat a partir del {{S-|XIX}}. Mas coma totas la lampas de fuòc dobèrt, son usatge èra reservat a las minas metallicas e peirièras terranhas.
* Esclairatge de seguretat per las lampas portativas.
** La necessitat d'un esclairatge segur dins las atmosfèras inflammablas de las minas (grisó, poscas) vengava necessari.
** Lo procediment mai ancian foguèt imaginat a Whitehaven, en [[1760]]. S'agís d'un rodet de selze per emanacion de garbas de lhauces.
** Es a [[Humphry Davy]] e George Stephenson que se deu lo conceptèpte de las lampas de seguretat: un sedaç metallic de malha quichada empacha l’espandiment d'una flama de l'interior cap a l'exterior de la lampa.
** Mai tard las lampas foguèron equipadas d'un vèire puèi d'una coirassa de tòla. L'esséncia minerala remplacèt l'òli, s’adapta la lampas a un sistèma d’alucatge intèrne.
* Lampas electricas portativas

[[Fichièr:Marcinelle0019.JPG|esquèrra|vinheta|Lampas electricas amb bateriás en carga, Bois du Cazier.]]

** Las primièras lampas electricas portativas de pilas primàrias misas en servici en 1862 repondavan pas plan a totas les exigéncias de seguretat.
** Las lampas d’acumulator e d’electrolita liquida aquestas lampas presentan l’avantge de resistir als capviraments accidentals.

=== L'extraccion ===
[[Fichièr:Foraging_for_coal_in_the_1926_General_Strike.jpg|vinheta|L'expleitacion del carbon en [[1926]] als [[Estats Units d'America|EUA]].]]
L'operacion d’extraccion consistís a desrocar de troces de paret per los manutencionar e transportar. L’operacion pòt se far de biais diferent:

* Extraccion a la man,
* Extraccion amb d’esplechs individuals:

: Istoricament lo desrocament se fasiá amb de pics a man e empenchas. Foguèron remplaçats pel martel picaire, instrument de tust, de movement alternatiu e que l’aisina es una agulha.

* Extraccion mecanica :

* Extraccion a l'[[explosiu]].

=== Accidents d’expleitacion ===

* Explosion o embrasament del grisó, o « cop de grisó »
* Cop de poscas, explosion provocada per l'embrasament de las poscas de carbon en suspens o comolat.
* Incendis
* Aigadas
* Aclapaments

== Nòtas e referéncias ==
{{Referéncias}}

== Vejatz tanben ==

=== Bibliografia ===

* Claude Domergue, ''Les mines antiques. La production des métaux aux époques grecque et romaine'' (coll. « Antiqua »), Paris, Picard, 2008, 240 p., 160 ill. {{ISBN|978-2-7084-0800-5}}
* Alfred Évrard, Traité pratique de l'exploitation des mines : Leçons professées à l'Institut industriel du Nord de la France par M. Alfred Alfred, directeur de la Compagnie Houillère de Ferfay et de Ames, t. 1 & 2, Mons et Paris, Mons : E. Dacquin, 1879-1888 ; Paris : Baudry, 1890. 2e éd., coll. « Institut industriel du Nord », 1878 (réimpr. 1879,1888,1890) (1re éd. 1878), 2 vol. in-8° , fig p. (notice BnF no FRBNF30411406, lire en ligne)
* François-Hubert Forestier, Apports récents de la géologie, de l’archéologie et de la microtoponymie à la localisation d’activités « industrielles » anciennes sur le plateau de Craponne-sur-Arzon. Fonderies et exploitations minières à l'époque gallo-romaine : in Cahiers de la Haute-Loire 1985, Le Puy-en-Velay, Cahiers de la Haute-Loire, 1985
* Gauvard, Claude (dir.), De Libera, Alain, Zink, Michel, ''Dictionnaire du Moyen Âge'', Paris, Quadrige/PUF, 2002, {{P.}}923.

=== Articles connèxes ===

=== Ligams extèrnes ===

* « Représentations de la mine dans la culture européenne » (base de données)
* « Histoire des lampes de mine et des lampes de sureté »
* « HiMAT, un Domaine de Recherche Speciale (SFB) interdisciplinaire sur les activités minières dans les Alpes »
* « No a la Mina Communautés de voisins autoconvoqués argentins contre la mine »
* « Nombreuses photographies de mines souterraines »
* « wikiMetallogenica: description des types de gîtes minéraux »
* « Planification, construction et exploitation d'une mine. »