Veire la font de Millenni III abC

{{Dialècte Provençau}}

<center>
[[Preïstòria (cronologia)|../..]] | 
{{millenni IV abC}} |
'''millenni III abC''' |
{{millenni II abC}} |
[[millenni I abC|../..]]
</center>
<center>
{{Sègle XXX abC}}
| {{Sègle XXIX abC}}
| {{Sègle XXVIII abC}}
| {{Sègle XXVII abC}}
| {{Sègle XXVI abC}} 
</center>
<center>
{{Sègle XXV abC}}
| {{Sègle XXIV abC}} 
| {{Sègle XXIII abC}}
| {{Sègle XXII abC}}
| {{Sègle XXI abC}}
</center>
<center>
[[Lista dels millennis]] |
[[Lista dels sègles]]
</center>

== Istòria ==

[[Fichièr:Dau Neolitic au Temps dau Fèrre.png|thumb|Difusion de l'[[agricultura]], de la [[metallurgia]] e de l'[[escritura]] de [[-8000|8000]] a [[-1000|1000 avC]].]]

'''v. 3700-2900''' : acabament dau [[periòde d'Uruk]]. Gràcias a de progrès [[agricultura|agricòlas]] importants, permetèt l'aparicion dei premierei societats [[estat]]alas en [[Mesopotamia]], en [[Siria]], en [[Anatolia]] Orientala, en [[Iran]] Occidentau.
<br/>
'''v. 3150-2850''' : en [[Egipte]], la [[Ièra dinastia egipciana|I{{a}} dinastia]] contunièt son òbra d'unificacion dau país amb la perseguida de sa politica de melhorament dau ret d'[[aigatge]] e de construccion d'una economia prospèra. Durant aqueu periòde, leis Egipcians assaièron tanben d'estendre son influéncia vèrs [[Nubia]] e [[Palestina]].
<br/>
'''Sègle XXX''' : dins la region dau [[Peró]] actuau, aparicion de la [[civilizacion de Caral]]. Mau coneguda, aquela civilizacion establiguèt pauc a pauc un ret urban de ciutats prospèras dirigidas per de prèires (→ [[sègle XIX avC]]).
<br/>
'''v. 2850-2640''' : rèine de la [[IIau dinastia egipciana|II{{a}} dinastia]] d'[[Egipte]]. Renforcèt lo poder absolut dei [[faraon]]s e contunièt l'òbra d'unificacion de sei predecessors. Aquò foguèt marcat per un desvolopament important de l'escritura e l'installacion de la [[capitala]] dau Nòrd a [[Menfis]].
<br/>
{{veire|Ancian Empèri egipcian}}
'''v. 2700-2570''' : en [[Egipte]], remplaçament de la [[IIau dinastia egipciana|II{{a}} dinastia]] per la [[IIIau dinastia egipciana|III{{a}}]]. Aquò marquèt lo començament de l'[[Ancian Empèri egipcian|Ancian Empèri]] mai sembla pas de marcar una rompedura dinastica vertadiera<ref>D'efiech, [[Djeser]], premier rèi de la III{{a}} dinastia sembla lo fiu de [[Khasekhem]], darrier faraon de la II{{a}} dinastia.</ref>. Sei sobeirans contunièron de centralizar e d'aumentar lo poder dei faraons e de [[Menfis]]. Comencèron tanben d'utilizar de [[piramida]]s coma monument funerari.
<br/>
'''Sègle XXVII''' : segon de tèxtes ancians complèxs e d'objèctes descubèrts dins un temple de [[Nippur]], la [[vila]] de [[Kish]] seriá la premiera poissança de [[Mesopotamia]] durant aqueu sègle. En particular, auriá ganhat de combats còntra d'[[Elam]]itas. Pasmens, lei detalhs son febles e la precision es mau segura.
<br/>
[[Fichièr:Civilizacion de l'Indus.png|thumb|right|Extension de la [[civilizacion de la Vau d'Indus]].]]
'''v. 2600''' : aparicion de vilas vertadieras dins la [[Civilizacion de la Vau d'Indus|vau d'Indus]]. Se desvolopèron pauc a pauc per formar una importanta civilizacion que son istòria es mau coneguda.
<br/>
[[Fichièr:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dei [[Piramidas de Giza]] edificadas per la [[IVau dinastia egipciana|IV{{a}} dinastia egipciana]].]]
'''v. 2570-2450''' : periòde la [[IVau dinastia egipciana|IV{{a}} dinastia egipciana]] qu'es a l'origina dei [[Piramidas de Giza]]. En fòra d'aquelei projèctes, sei faraons fortifiquèron lo territòri [[Egipte|egipcian]] e menèron divèrseis expedicions luechencas per estendre son influéncia (generalament gràcias a d'acòrdis comerciaus).
<br/>
'''Sègle XXVI''' : construccion d'un ensems mau conegut de tombas reialas dins la vila [[mesopotamia]]na d'[[Ur]]. Aqueleis edificis contenián de tesaurs importants coma de [[casco|cascos]] d'[[aur]], d'[[arma (guèrra)|armas]] ò d'instruments musicaus.
<br/>
'''v. 2450-2300''' : rèine de la V{{a}} dinastia egipciana que veguèt mai d'una evolucion importanta per la societat egipciana. Au nivèu religiós, lei faraons donèron inicialament fòrça importància au dieu solar [[Ra]] avans de s'orientar vèrs [[Osiris]]. Au nivèu politic, laissèron mens de poders ai princes de sa familha entraïnant una professionalizacion de l'[[administracion]].
<br/>
'''Sègle XXV''' : aparicion de la I{{a}} dinastia d'[[Ur]]. Foguèt fondada per [[Mesannepada]] que moriguèt probablament vèrs 2525 avC. Durant son rèine, dominava la vila santa de [[Nippur]] e son santuari d'[[Enlil]], objècte de prestigi fòrça important en [[Mesopotamia]].
<br/>
'''Sègle XXV''' : totjorn en [[Mesopotamia]] durant lo meteis periòde, emergéncia de centres politics poderós a l'entorn de [[Lagash]] e d'[[Umma]].
<br/>
'''v. 2300 - 2200/2150''' : en [[Egipte]], la VI{{a}} dinastia conoguèt pauc a pauc un periòde de trèbols en causa de la baissa de la poissança economica dau faraon, lentament demenida per cinc sègles de distribucion de drechs feodaus. Aquò favorizèt lo renfòrçament dei poders regionaus e plusors governadors poguèron pauc a pauc ignorar leis òrdres dei faraons. A partir de 2200-2150, de problemas [[clima]]tics agravèron la crisi e la fin dau rèine de [[Pepí II]] veguèt la fragmentacion dau país ([[Premier Periòde Intermediari]]).
<br/>
'''Sègle XXV-XXIV''' : premier apogèu de la vila de [[Mari]]. Situada entre [[Siria]] e [[Mesopotamia]], la vila èra probablament una crosiera importanta entre lei doas regions.
<br/>
'''v. 2350''' : emergéncia d'[[Ebla]] coma vila poderosa de [[Mesopotamia]].
<br/>
[[Fichièr:Empèri d'Akkad.png|thumb|right|Extension maximala de l'[[Empèri d'Akkad]].]]
{{veire|Empèri d'Akkad}}
'''v. 2330''' : dins de circonstàncias mau conegudas, un [[oficièr|oficier]] de la cort reiala de [[Kish]] quitèt la vila per fondar [[Akkad]]. Dich [[Sargon d'Akkad|Sargon]], organizèt una armada poderosa e comencèt la conquista dei regions vesinas. En particular, ocupèt [[Uruk]], [[Ur]], [[Nippur]], [[Umma]] e [[Lagash]] fondant l'[[Empèri d'Akkad]], premier empèri de l'istòria umana eissit de conquistas militaras.
<br/>
'''v. 2300''' : fin dau [[Mesolitic]] e començament dau [[Neolitic]] en [[Euròpa Septentrionala]].
<br/>
[[Fichièr:Stele Naram Sim Louvre Sb4.jpg|thumb|right|Estela de victòria de [[Naram-Sin]].]]
'''Sègle XXIII''' : après la mòrt de [[Sargon d'Akkad|Sargon]], sei successors ([[Rimush]] e [[Manishtusu]]) capitèron de mantenir en plaça l'[[Empèri d'Akkad]] maugrat de revòutas recurrentas de part dei pòbles e ciutats ocupats. Puei, son tresen successor, [[Naram-Sin]] (v. 2254-2218) restabliguèt tota la poissança akkadiana gràcias a una tiera de victòrias còntra lei rebèls (destruccion probabla d'[[Ebla]]) e la presa de vilas novèlas coma [[Mari]]. [[Susa]] foguèt tanben brèvament ocupada.
<br/>
'''Fin dau sègle XXIII''' : arribada dei [[Gutis]] en [[Mesopotamia]]. Originari de la region dei [[Monts Zagros]], aqueu pòble, considerat coma barbar per lei [[Mesopotamia|Mesopotamians]], menèt d'incursions violentas còntra lei ciutats sedentàrias de la vau.
<br/>
'''Fin dau sègle XXIII''' : durament tocada, [[Akkad]] declinèt a la fin dau sègle XXIII entraïnant la fragmentacion de son empèri. Pasmens, la ciutat subrevisquèt probablament fins au sègle XXII. Lei causas de sa disparicion definitiva son desconegudas.
<br/>
'''Sègle XXII''' : en [[Elam]], renfòrçament de la poissança de [[Susa]] durant lo rèine de [[Kutik-In-Shushinak]]. En [[Mesopotamia]], invasions violentas dei [[Gutis]]. Gràcias a divèrsei succès, capitèron d'i conquistar un territòri e d'i formar un [[estat]].
<br/>
'''Sègle XXII''' : aprofichant la disparicion de l'[[Empèri d'Akkad]], [[Lagash]] ocupèt [[Ur]]. Pasmens, ne'n perdiguèt rapidament lo contraròtle au profiech d'[[Uruk]] ont una dinastia poderosa èra a se formar.
<br/>
'''2118''' : victòria importanta d'[[Utu-hegal]], rèi d'[[Uruk]], còntra lei [[Gutis]] que dispareguèron dei tèxtes [[istòria|istorics]]. Aquò donèt un prestigi major de la dinastia d'[[Uruk]]. Dins de circonstàncias mau conegudas, foguèt remplaçat per [[Ur-Nammu]] qu'èra benlèu son [[fraire]]. Lo rèi novèu desplacèt sa [[capitala]] a [[Ur]] e i fondèt la [[Tresena dinastia d'Ur]].
<br/>
{{veire|Tresena dinastia d'Ur}}
'''Sègle XXI''' : durant lei rèinas d'[[Ur-Nammu]], de [[Shulgi]], d'[[Amar-Suenna]] e de [[Shu-Shuenna]], la III{{a}} dinastia d'Ur prenguèt lo contraròtle de la màger part de [[Mesopotamia]]. Per renfòrçar son poder, aquelei sobeirans menèron de guèrras regularas còntra [[Elam]] e bastiguèron divèrsei monuments coma lo [[temple de Nanna]] ò la [[tomba de Shulgi]].
<br/>
'''v. 2100-2050''' : en [[Sumèr]], publicacion d'un [[Còdi d'Ur-Nammu|còdi juridic]], atribuït a [[Ur-Nammu]], qu'es lo còdi pus vièlh conegut a l'ora d'ara. Es presentat sota la forma « Si [crime] alora [punicion] » e lei penas previstas son pas totjorn eissidas de la [[lèi dau talion]].
<br/>
'''v. 2051-2044''' : succès d'una campanha militara d'[[Ur]] còntra [[Arbela]].
<br/>
{{veire|Empèri Mejan egipcian}}
'''2033''' : en [[Egipte]], [[Mentuhotep II]] (vèrs 2061-2010 avC) capitèt de tornar unificar lo país. Restaurèt tanben la preséncia egipciana en [[Egipte]] e lo culte dei sobeirans. Aquò marquèt la fondacion de l'[[Empèri Mejan egipcian|Empèri Mejan]].
<br/>
'''Fin dau sègle XXI''' : probablament installats entre la [[Mar Mediterranèa]] e lei fluvis de [[Mesopotamia]], leis [[Amorritas]] comencèron de migrar vèrs [[Mesopotamia]]. Aquò entraïnèt una tiera de guèrras entre leis abitants dei zònas agricòlas e leis [[Amorritas]].
<br/>
'''2025-2004''' : començament dau rèi d'[[Ibbi-Sin]] que veguèt lo declin rapide de l'[[Tresena dinastia d'Ur|Empèri d'Ur]]. Per de rasons desconegudas, foguèt pas capable de mantenir son contraròtle sus lei governadors dei ciutats que proclamèron pauc a paux son [[independéncia]] ([[Larsa]] vèrs 2025-2023, [[Umma]] en 2017, [[Isin]] en 2017-2016, [[Eshnunna]] en 2010...)<ref>Aquel afebliment foguèt progressiu car lei fòrças d'[[Ur]] reprimiguèron victoriosament de revòutas coma aquela de [[Hubnur]] en 2020.</ref>. En parallèl, deguèt faciar una crisi agricòla grèva. Finalament, [[Ur]] foguèt presa e pilhada per una armada [[elam]]ita. [[Lagash]], venguda la vila pus importanta de [[Mesopotamia]] conoguèt un declin similar.
<br/>
'''2017-2016''' : fondacion de la [[Premiera dinastia d'Isin|I{{a}} dinastia]] de la vila d'[[Isin]] per [[Ishbi-Erra]], un oficier en revòuta còntra [[Ibbi-Sin]].
<br/>
'''v. 2000''' : annada probabla de la disparicion de la darriera populacion de [[mamot lanut|mamots lanuts]] (''[[Mammuthus primigenius]]'').

== Cultura ==

'''v. 2900''' : en [[Egipte]], aparicion dei [[mastaba]]s. Son d'evolucions dei tucs funeraris primitius que representavan lo [[benben|tuc primordiau]] de la religion d'[[Eliopòlis]].
<br/>
'''v. 2700''' : en [[Egipte]], adopcion de la piramida coma luòc de sepultura per lei [[faraon]]s e leis autrei personalitats majoras. Aqueleis edificis son uei lo simbòl de la civilizacion egipciana antica.
<br/>
'''v. 2200''' : aparicion dei [[zigorat]]s en [[Mesopotamia]]. Egalament presents en [[Elam]], èran de bastiments religiós piramidaus que sa cima èra probablament utilizada coma plataforma per bastir un [[temple]]. Foguèron generalament gropats au sen d'un meteis santuari.

== Sciéncias e tecnicas ==

[[Fichièr:0854 Ein Krug aus Bronocice, 3.550 v. Chr..JPG|thumb|right|[[Fotografia]] dau [[pòt de Bronocice]] amb la pus anciana representacion d'un carri de quatre ròdas identificada en [[2020]].]]

'''v. 3000''' : aparicion dei premierei [[vila]]s en [[Egipte]]. La region venguèt ansin probablament la segonda region de s'urbanizar gràcias au desvolopament de l'[[agricultura]].
<br/>
'''v. 3000''' : data estimada de l'invencion dau [[papirús]] en [[Egipte]].
<br/>
'''v. 3000''' : difusion de la [[faiença]] en [[Egipte]] a partir de [[Mesopotamia]] ò de [[Siria]].
<br/>
'''v. 3000''' : invencion dau [[crusòu]] en [[Mesopotamia]]-[[Siria]]. Permetèt de melhorar lei tecnicas [[metallurgia|metallurgicas]] dau periòde.
<br/>
'''v. 3000''' : invencion dau batèu de plancas per leis [[Egipte|Egipcians]].
<br/>
'''v. 2625''' : construccion de la premiera piramida en [[Egipte]].
<br/>
'''v. 2500''' : en [[Babilònia]], fabricacion de la [[tauleta de Gasur]] qu'es la premiera carta [[geografia|geografica]]. Marca la fondacion de la [[cartografia]].
<br/>
'''v. 2500''' : en [[Mesopotamia]], invencion de la granulacion de l'[[aur]].
<br/>
'''v. 2500''' : premiera mencion coneguda de l'utilizacion de rems sus lei [[naviri]]s egipcians. L'idèa se difusèt dins lo rèsta dau mond antic e foguèt benlèu de còps tornada trobar d'un biais independent. Permetèt de melhorar la propulsion dei [[naviri]]s dins lei rius e lei [[mar]]s suavas.
<br/>
'''v. 2500''' : invencion de la [[ròda]] plena en [[Mesopotamia]], dins lei [[Balcans]] e en [[Euròpa Orientala]]. Lei doas invencions foguèron probablament independentas mai aquò es pas segur e de descubèrtas [[arqueologia|arqueologicas]] vènon regularament cambiar la cronologia de l'aparicion de la ròda.
<br/>
'''v. 2400''' : invencion de la posaraca en [[Mesopotamia]]. Aquò permetèt de progrès en matèria d'[[aigatge]] e participèt au desvolopament agricòla de la region.
<br/>
'''v. 2100''' : invencion dau premier [[calendièr|calendier]] en [[Sumèr]].
<br/>
'''v. 2000''' : aparicion dau [[sistèma sexagesimau]] en [[Sumèr]].

== Decès ==

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Amar-Suenna]], rèi d'[[Ur]].
* [[Djeser]], faraon d'[[Egipte]].
* [[Ibbi-Sin]], rèi d'[[Ur]].
* [[Igrish-Halam]], rèi d'[[Ebla]].
* [[Imhetep]], ministre [[Egipte|egipcian]].
* [[Irkab-Damu]], rèi d'[[Ebla]].
* [[Isar-Damu]], rèi d'[[Ebla]].
* [[Manishtusu]], rèi d'[[Akkad]].
* [[Mentuhotep II]], faraon d'[[Egipte]].
* [[Mesannepada]], rèi d'[[Ur]].
* [[Naplanum]], rèi de [[Larsa]].
* [[Naram-Sin]], rèi d'[[Akkad]].
* [[Rimush]], rèi d'[[Akkad]].
* [[Sargon d'Akkad|Sargon]], rèi d'[[Akkad]].
* [[Shar-kali-sharri]], rèi d'[[Akkad]].
* [[Shulgi]], rèi d'[[Ur]].
* [[Shu-Shuenna]], rèi d'[[Ur]].
* [[Ur-Nammu]], rèi d'[[Ur]].
* [[Urukagina]], rèi de [[Lagash]].
* [[Utu-hegal]], rèi d'[[Uruk]].
</div>

== Liames intèrnes ==
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Akkad]].
* [[Akkadian]].
* [[Ebla]].
* [[Mesopotamia]].
* [[Ròda]].
* [[Ur]].
</div>

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

[[Categoria:Millenni|-0003]]