Veire la font de Michael Faraday

{{Dialècte Provençau}}
{{1000 fondamentals}}

{{Infobox Identitat
| tematica           = 
| carta              = 
| nom                = Michael Faraday
| nomdebateg         =
| imatge             = M Faraday Th Phillips oil 1842.jpg
| legenda            =
| datadenaissença    = 22 de setembre de [[1791]]
| luòcdenaissença    = [[Newington]], [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]
| datadedecès        = 25 d'aost de [[1867]]
| paísdorigina       = 
| títol1             =
| profession         = [[Fisician]] e [[quimista]]
| distincions        = [[Medalha Copley]] ([[1832]] e [[1838]])<br/>
[[Royal Medal]] ([[1835]] e [[1846]])<br/>
[[Medalha Rumford]] ([[1846]])
| omenatge           =
| autrasfoncions     =
| paire              =
| maire              =
| conjunt            = [[Sarah Bernard]]
| enfants            =
}}

'''Michael Faraday''' ([[Newington]], 22 de setembre de [[1791]] - [[Hampton Court]], 25 d'aost de [[1867]]) es un [[fisica|fisician]] e [[quimia|quimista]] [[Reialme Unit|britanic]] de la premiera mitat dau sègle XIX. [[Sciéncia|Scientific]] major de son periòde, es famós per sa descubèrta de plusors lèis e fenomèns fondamentaus en [[electroquimia]], en [[electricitat]] e en [[electromagnetisme]]. A ansin laissat son nom a plusors relacions capitalas coma la [[lèi de Lenz-Faraday]] en [[induccion electromagnetica]], lei [[lèis de Faraday]] en [[electroquimia]] ò l'[[efiech Faraday]] e la [[lèi de Maxwell-Faraday]] en [[electromagnetisme]]. Lo tèrme [[farad]], chausit en [[1881]] per designar l'unitat de [[capacitat electrica]], es inspirat per son nom<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Paul Tunbridge, ''Lord Kelvin: his influence on electrical measurements and units'', Peregrinus, 1992, pp. 26 e 39-40.</ref>.

== Biografia ==

=== Enfança e jovença ===

Michael Faraday nasquèt lo 22 de septembre de [[1791]] a [[Newington Butts]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Frank A. J. L. James, ''Faraday, Michael (1791–1867)'', ''Oxford Dictionary of National Biography'', 2011.</ref> au sen d'una [[familha]] modèsta. Son paire, James Faraday, èra un [[fabrega|fabre]] que frequentava la sècta [[protestantisme|protestanta]] dei [[Glasite]]s, movement [[religion|religiós]] qu'anava fòrtament influenciar la [[vida]] de son [[filh|fiu]]. Sa maire, Margaret, èra estada domestica avans son maridatge. Lo pareu aguèt quatre [[enfant]]s.

A 13 ans, Michael Faraday deguèt abandonar l'escòla per venir l'aprendís d'un librari dich [[George Riebau]]. I demorèt de [[1805]] a [[1812]], çò que li permetèt de legir un nombre important d'obratges [[sciéncia|scientifics]]. Aquistèt ansin un interès per la [[quimia]] e per l'[[electricitat]] e comencèt de realizar [[metòde scientific|d'experiéncias personalas]] per verificar lei conoissenças dau periòde.

=== Carriera scientifica ===

[[Fichièr:Faraday Cochran Pickersgill.jpg|thumb|right|Retrach de Faraday vèrs [[1826]].]]

En [[1812]], après la fin de son aprendissatge, Faraday obtenguèt, gràcias a una practica de son mèstre, un accès a una tiera de conferéncias donadas per lo [[quimia|quimista]] [[Humphry Davy]] ([[1778]]-[[1829]]) sus l'accion [[fisiologia|fisiologica]] de certanei [[gas]]. Impressionat, mandèt una letra a [[Humphry Davy|Davy]], acompanhada d'un [[libre]] de 300 paginas redigit a partir de nòtas presas durant lei presentacions. Aquò convenquèt Davy de l'engatjar coma assistent en març de [[1813]].

Aqueu trabalh permetèt a Faraday de menar d'experiéncias sus lo foncionament dei [[pila electrica|pila]]s e de viatjar en [[Euròpa]], oficialament coma domestic de Davy, onte rescontrèt plusors sabents importants. A partir deis ans 1820,  multipliquèt lei descubèrtas, principalament dins lei domenis de l'[[electrolisi]] e de l'[[electricitat]]. Se maridèt en [[1821]] amb [[Sarah Bernard]] ([[1800]]-[[1879]]<ref>Lo pareu aguèt ges d'[[enfant]].</ref>) e, tres ans pus tard, foguèt elegit sòci de la ''[[Royal Society]]''.

En [[1833]], Faraday venguèt professor de la cadiera de quimia dau ''[[Royal Institut]]'', sensa obligacion d'ensenhar. Venguèt pereu membre de plusors societats sabentas d'[[Euròpa]]. En revènge, refusèt leis onors pus importants coma la presidéncia de la ''[[Royal Society]]'' ò un [[noblesa|anobliment]].

=== Fin de vida ===

[[Fichièr:M Faraday Lab H Moore.jpg|thumb|right|[[Laboratòri]] de Faraday dins lo corrent deis ans 1850.]]

A partir deis ans 1840, Faraday foguèt pauc a pauc afeblit per de problemas de pèrda de [[memòria]]. Aquò l'empediguèt pas de realizar de descubèrtas importantas, especialament en [[electromagnetisme]]. Pasmens, foguèt finalament obligat de se retirar en [[1858]]. S'installèt dins un ostau ofèrt per lo [[govèrn]] e i demorèt fins a sa mòrt lo 25 d'aost de [[1867]]. Foguèt enterrat dins lo [[cementèri]] [[Londres|londonenc]] de [[Highgate]].

== Òbra scientifica ==

=== Quimia ===

[[Fichièr:Ri 2014 - glass making - Faraday.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de materiaus de [[laboratòri]] utilizats per Faraday.]]

==== Electroquimia ====

{{veire|Lèis de Faraday (electroquimia)}}

En [[quimia]], l'òbra principala de Faraday es la descubèrta dei lèis fondamentalas de l'[[electrolisi]] a partir d'una tiera d'estudis realizats entre [[1832]] e [[1834]]. Aquò li permetèt d'establir que :
* la quantitat d'una substància depausada sus cada [[electròde]] d'una cellula electrolitica es dirèctament proporcionala a la quantitat d'[[electricitat]] passant dins la cellula.
* la quantitat dei diferenteis [[element quimic|elements]], per una certana quantitat d'electricitat es liada au pes molecular equivalent.
Totjorn utilizadas a l'ora d'ara, especialament en [[metallurgia]], aquelei lèis permèton de preveire ò de seguir aisament l'avançament d'una [[reaccion quimica|reaccion]] d'[[electrolisi]] a partir de l'[[intensitat]] e de la durada de reaccion.

En mai d'aquò, Faraday participèt largament a la difusion dei tèrmes « [[anòde]] », « [[catòde]] », « [[electròde]] » e « [[ion]] » que fan uei partida dau vocabulari de basa de la [[quimia]] modèrna.

==== Quimia organica e autrei descubèrtas ====

Faraday contunièt e perseguiguèt leis experiéncias d'[[Humphry Davy]] dins lo domeni de la [[quimia organica]]. En particular, s'interessèt au [[carbòni]] e au [[clòr]]. Publiquèt ansin, en [[1821]], la premiera sintèsi dau 
[[tetracloroetilèn]] C<sub>2</sub>Cl<sub>4</sub> e de l'[[exacloroetan]] C<sub>2</sub>Cl<sub>6</sub>. Dos ans pus tard, establiguèt la composicion de l'idrat de clòr<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Michael Faraday, ''On Hydrate of Chlorine'', ''Quartly Journal of Science'', vol. 15,‎ 1823, p. 71.</ref>. Puei, en [[1825]], descurbiguèt lo [[benzèn]], [[molecula]] fòrça importanta per la [[quimia]] modèrna<ref>'''[[anglés|(en)]]'''  Michael Faraday, ''On New Compounds of Carbon and Hydrogen, and on Certain Other Products Obtained during the Decomposition of Oil by Heat'', ''Philos. Trans. R. Soc.'', vol. 115,‎ 1825, pp. 440–466.</ref>.

En fòra de l'[[electroquimia]] e de la [[quimia organica]], Faraday menèt de recèrcas sus la difusion dei [[gas]], sus la fabricacion de [[vèire]]s especiaus (a l'origina de la descubèrta de la polarizacion deis ondas [[electromagnetisme|electromagnetics]]) e inventèt una forma primitiva de [[bec Bunsen]].

==== Observacion d'una solucion colloïdala d'aur ====

En [[1847]], Faraday observèt que leis [[atòm]]s d'una solucion colloïdala d'[[aur]] avián de proprietats diferentas d'aquelei dau [[metal|metau]] correspondent. Aquò correspond probablament a l'observacion pus anciana d'une solucion de [[nanoparticula]]s. Ansin, se Faraday foguèt pas capable d'explicar aqueu fenomèn, es uei relativament documentat qu'es a la basa de la fabricacion de materiaus fachs de nanoparticulas.

=== Fisica ===

==== Realizacion dau premier motor electric ====

[[Fichièr:Faraday magnetic rotation.jpg|thumb|right|Representacion dau [[motor omopolar]] de Michael Faraday.]]

{{Veire|Motor electric}}

La descubèrta de l'[[electromagnetisme]] per lo [[quimia|quimista]] [[Danemarc|danés]] [[Hans Christian Orsted]] ([[1777]]-[[1851]]) en [[1820]] decidèt plusors sabents dau periòde, compres [[Humphry Davy]], de concebre un [[motor electric]]. Pasmens, mau capitèron e lo premier [[motor]] d'aqueu tipe foguèt l'òbra de Faraday, en [[1821]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Multon, « Historique des Machines Électromagnétiques et Plus Particulièrement des Machines à Réluctance Variable" », ''Revue 3E'', vol. I, n° 3, junh de 1995, pp. 3-8.</ref>. Per aquò, placèt un fieu [[conduccion electrica|conductor]] dins un banh de [[mercuri (element)|mercuri]] que son centre èra ocupat per un [[aimant]]. Puei, observèt lo fieu, quand èra percorrut per un [[electricitat|corrent electric]], realizar un movement circular a l'entorn de l'[[aimant]].

Dich [[motor omopolar]], aqueu sistèma permetèt de confiermar la possibilitat d'utilizar d'[[electricitat]] per produrre un movement. Durbiguèt ansin un camp larg de l'[[engenhariá]] bòrd que la màger part dei [[maquina]]s modèrnas son [[electricitat|electricas]]<ref>Faraday publiquèt aquelei resultats sensa consultar [[Humphry Davy]] qu'aviá fòrça trabalhat sus lo subjècte e donat plusors informacions importantas a son protegit. Aquò entraïnèt una brolha entre lei dos òmes e Faraday deguèt esperar la [[mòrt]] de son mentòr per tornar menar de recèrcas sus l'[[electricitat]] e lo [[magnetisme]].</ref>. En revènge, lo [[motor omopolar]] eu meteis aguèt pauc d'aplicacions<ref>Dempuei la fin dau sègle XX, es pasmens l'objècte d'estudis dins lo quadre de la recèrca sus lei [[Canon electromagnetic|canons electromagnetics]].</ref>.

==== Descubèrta de l'induccion mutuala ====

[[Fichièr:Faraday disk generator.jpg|thumb|right|Representacion de l'experiéncia que permetèt a Faraday de descubrir l'[[induccion electromagnetica|induccion mutuala]].]]

{{Veire|Induccion electromagnetica}}

Faraday reprenguèt sei recèrcas sus l'[[electromagnetisme]] en [[1831]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Fawwaz Ulaby, ''Fundamentals of applied electromagnetics'', 5{{a}} edicion, Pearson:Prentice Hall, 2007, p. 255.</ref><ref>Lo [[Fisica|fisician]] [[Joseph Henry]] ([[1797]]-[[1878]]) descurbiguèt lo meteis fenomèn en [[1832]] d'un biais independent.</ref>. Plaçant dos fieus [[conduccion electrica|conductors]] isolats a l'entorn d'un disc [[metal]]lic, descurbiguèt que lo passatge d'un corrent [[electricitat|electric]] dins un fieu entraïnava l'aparicion d'un corrent dins lo segond. Aqueu fenomèn s'explica per la capacitat d'un camp magnetic variable de congrear una fòrça electromotritz dins un [[conduccion electrica|conductor]].

Dich [[induccion electromagnetica|induccion mutuala]], aqueu fenomèn es un aspècte fondamentau de l'[[electromagnetisme]] modèrne. [[Matematicas|Matematizat]] per lo [[fisica|fisician]] [[Escòcia|escocés]] [[James Clerk Maxwell]] ([[1831]]-[[1879]]) dins la [[lèi de Maxwell-Faraday|relacion de Maxwell-Faraday]], fa partida dei quatre [[eqüacions de Maxwell]] que permèton de descriure leis ondas [[electromagnetisme|electromagneticas]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Olivier Darrigol, ''Electrodynamics from Ampère to Einstein'', Oxford University Press, 2000.</ref>.

==== Trabalhs sus la natura de l'electricitat ====

En [[1832]], Faraday menèt divèrseis experiéncias necessitant d'[[electricitat]] ([[electrolisi]], attraccion, [[magnetisme]]...) a partir de fònts d'[[electricitat estatica]], de fònts d'[[bioelectricitat|electricitat animala]] e de [[pila electrica|pilas electricas]]. Aquò li permetèt de descubrir la natura unica de l'[[electricitat]] e d'invalidar lei teorias imaginant de fenomèns de natura diferenta segon la natura dau generator. Foguèt un progrès important per la comprenença globala de l'[[electricitat]].

==== Diamagnetisme ====

[[Fichièr:Faraday-Millikan-Gale-1913.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de Faraday vèrs [[1861]].]]

{{Veire|Diamagnetisme}}

En [[1845]], Faraday descurbiguèt lo [[diamagnetisme]], es a dire la proprietat d'un materiau somés a un [[camp magnetic]] exterior de crear un camp magnetic intèrne opausat au premier<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Frank A.J.L James, ''Michael Faraday: A Very Short Introduction'', Oxford University Press, 2010, p. 81.</ref>. Sovent esconduda per lo [[paramagnetisme]] ò lo [[fèrromagnetisme]], aquela reaccion es presenta dins totei lei materiaus. Es fòrça estudiada car es una proprietat de remarca de la [[matèria]] qu'explica, per exemple, la [[supraconductivitat]].

==== Polarizacion de la lutz ====

{{Veire|Efiech Faraday}}

Gràcias a sei recèrcas sus la fabricacion de [[vèire]]s especiaus, Faraday foguèt capable d'estudiar la polarizacion de la [[lutz]], proprietat deis [[electromagnetisme|ondas electromagneticas]] de presentar una orientacion preferenciala dei vibracions que lei compausan. En particular, descurbiguèt l'[[efiech Faraday]] qu'es lo fenomèn de desviacion dau plan de polarizacion d'una onda linearament polarizada per un [[camp magnetic]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' ''Lives and Times of Great Pioneers in Chemistry (Lavoisier to Sanger)'', World Scientific, 2015. pp. 85-86.</ref>.

==== Gàbia de Faraday ====

{{Veire|Gàbia de Faraday}}

Faraday descurbiguèt lo principi de la [[gàbia de Faraday]] dins lo corrent deis ans 1830 e li donèt son nom en [[1836]]<ref>[[Benjamin Franklin]] ([[1706]]-[[1790]]) es de còps creditat de la descubèrta car aviá estudiat de fenomèns similars en [[1755]].</ref>. Lo trobèt gràcias a d'experiéncias que li prrmetèron d'establir que la carga electrica portada per un conductor èra localizada sus sa fàcia extèrna. Aqueu fenomèn es uei utilizat per protegir d'equipaments [[electronica|electronics]] sensibles ò per formar de sistèmas de seguretat.

== Onor e guierdons ==

[[Fichièr:Michael Faraday statue AB.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una estatua de Michael Faraday.]]

[[Sciéncia|Scientific]] major de la premiera mitat dau sègle XIX, Faraday refusèt lei guierdons pus importants que li foguèron prepausats (ennobliment, presidéncia de la ''[[Royal Society]]''). Recebèt pasmens una quantitat considerabla d'onors coma la [[medalha Copley]] ([[1832]]<ref>Per sa descubèrta de l'[[electromagnetisme]].</ref> e [[1838]]<ref>Per sei recèrcas sus l'[[Induccion electromagnetica|induccion]].</ref>), la [[Royal Medal]] ([[1835]]<ref>Per sei recèrcas en [[electroquimia]].</ref> e [[1846]]<ref>Per sei recèrcas sus l'[[electricitat]] e lo [[magnetisme]].</ref>) e la [[medalha Rumford]] ([[1846]]<ref>Per sei recèrcas sus la polarizacion de la [[lutz]].</ref>). Foguèt tanben elegit sòci de plusors societats sabentas [[Euròpa|europèas]].

A la fin de sa [[vida]] e, subretot, après sa [[mòrt]], recebèt d'onors postums variats coma una unitat derivada de son nom, lo [[farad]], que foguèt adoptada per lo [[Sistèma Internacional d'Unitats|sistèma internacionau]] coma unitat de capacitat. Un cratèr [[luna]]r pòrta son nom dempuei [[1935]] e foguèt representat sus de bilhets de [[banca]]. Au mens quatre prèmis scientifics foguèron dichs en son onor.

Faraday foguèt tanben l'iniciator dei ''[[Royal Institution Christmas Lectures]]'' (« Cors de Nadau de la Royal Institution » en [[occitan]]) que son de presentacions de vulgarizacion [[sciéncia|scientifica]]. I participèt personalament 19 còps.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Cavitat de Faraday]].
* [[Constanta de Faraday]].
* [[Electricitat]].
* [[Electromagnetisme]].
* [[Farad]].
* [[Gàbia de Faraday]].
* [[Instabilitat de Faraday]].
* [[Lèis de Faraday (electroquimia)]].
* [[Lèi de Lenz-Faraday]].
* [[Lèi de Maxwell-Faraday]].
* [[Motor omopolar]].
* [[Ròda de Faraday]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[anglés|(en)]]''' Geoffrey Cantor, ''Michael Faraday, Sandemanian and Scientist'', Macmillan, 1991.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Baptiste Dumas, « Éloge historique de Michel Faraday », ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut de France'', Gauthier-Villars, 1870, t. 36, pp. VII-LXIV.</ref>
* '''[[anglés|(en)]]''' James Hamilton, ''Life of Discovery: Michael Faraday, Giant of the Scientific Revolution'', Random House, 2004.
* '''[[anglés|(en)]]''' J. M. Thomas, ''Michael Faraday and The Royal Institution: The Genius of Man and Place'', CRC Press, 1991.
* '''[[anglés|(en)]]''' Silvanus Thompson, ''Michael Faraday, His Life and Work'', Cassell and Company, 1901.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

{{DEFAULTSORT:Faraday, Michael}}
[[Categoria:scientific britanic]]
[[Categoria:Naissença en 1791]]
[[Categoria:Decès en 1867]]
[[Categoria:Recipiendari de la Medalha Copley]]