Veire la font de Mexic

{{Dialècte Provençau}}
{{Infobox País
 | carta                         = mx
 | nom_occitan                   = Estats Units Mexicans
 | de                            = 

 | nom_local                     = Estados Unidos Mexicanos
 | lenga                         = es
 | prononciacion                 = 
 | transliteracion               = 

 | nom_local2                    = 
 | lenga2                        = 
 | prononciacion2                = 

 | nom_local3                    = 
 | lenga3                        = 
 | prononciacion3                = 

 | nom_local4                    = 
 | lenga4                        = 
 | prononciacion4                = 

 | nom_local5                    = 
 | lenga5                        = 
 | prononciacion5                = 

 | bandièra                      = Flag of Mexico.svg
 | legenda bandièra              = 
 | blason                        = Coat of arms of Mexico.svg
 | legenda blason                = 
 | devisa                        = 
 | mapa                          = MEX orthographic.svg
 | legenda mapa                  = 
 | lengas oficialas              = [[espanhòl]]
 | lengas regionalas             = 
 | capitala                      = [[Ciutat de Mexic]]
 | coordenadas_capitala          = {{coord|19.419444|-99.145556}}
 | mai_granda_vila               = [[Ciutat de Mexic]] 
| coordenadas mai granda        = 
| religion = {{Lista en arbre|
* 88,9 % Cristianisme
** 77,7 % [[Catolicisme|Catolics]]
** 11,2 % [[Protestantisme|Protestants]]
* 8,1 % [[Irreligion]]
* 2,4 % Autres
* 0,5 % Non indicat
}}
| religion_an = 2020
| religion_ref = <ref>{{Ref-web |títol=Censo Población y Vivienda 2020 |url=https://www.inegi.org.mx/programas/ccpv/2020/ |sute=inegi.org.mx}}</ref>
 | tipe_govèrn                   = [[Republica]] [[federalisme|federala]]
 | títols_dirigents              = [[Lista dels presidents de Mexic|President]] 
 | noms_dirigents                = [[Andrés Manuel López Obrador]] 
 | superfícia_totala             = 1972550
 | superfícia_reng               = 14
 | percentatge_aiga              = 2.5
 | populacion_totala             = 121736809
 | populacion_annada             = 2015
 | populacion_reng               = 11
 | densitat                      = 57
 | tipe_independéncia            = 
 | país_independéncia            = 
 | data_independéncia            = 
 | gentilici                     = 
 |PIB                            =987.3 miliard [[USD]]
 |PIB_annada                     =2017
 |PIB_categoria                  =16                    
 | IDH                           = 0.756
 | IDH_annada                    = 2013
 | IDH_categoria                 = 
 | IDH_reng                      = 71
 | còde_país                     = MX
 | fus_orari                     = −8 a −5<br />(estiu UTC−7 a −5)
 | imne_nacional                 = 
 | domeni_internet               = [[.mx]]
 | indicatiu_telefonic           = 52
 | organizacions_internacionalas = 
 | nòtas                         = 
 }}

'''Mexic''', oficialament leis '''Estats Units Mexicans''' (en [[espanhòl|espanhòu]]: ''México'' [<nowiki/>[[:en:Help:IPA/Spanish|ˈmexiko]]], ''Estados Unidos Mexicanos''), es un [[estat sobeiran|país]] d'[[America Centrala]] e d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]]. Situat entre leis [[Estats Units d'America]] au [[nòrd]], [[Guatemala]] e [[Belize]] au [[sud]], l'[[Ocean Pacific]] a l'[[oèst]] e lo [[Golf de Mexic]] a l'èst, es lo tresen estat pus estendut dau [[continent]]. Es un estat federau amb un regime presidenciau que sa capitala es [[Ciutat de Mexic]] (ò Mexico). Lo gentilici es '''mexican -a'''.

Lo país es caracterizat per de regions autas qu'agantan sovent {{formatnum:2000}} mètres e per un [[clima]] tropicau moderat per l'altitud au sud e [[ariditat|arid]] ò semiarid au nòrd. La populacion viu principalament dins lei regions centralas e es en majoritat [[catolicisme|catolica]]. La lenga oficiala es l'[[espanhòu]] qu'es parlat per la màger part de la populacion. Pasmens, de desenaus de lengas indigènas an un estatut de lenga nacionala que permet sa proteccion.

Lo territòri mexican es una region istoricament importanta que foguèt lo brèç dei [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas ([[Civilizacion olmèca|Olmècs]], [[Civilizacion maia|Maias]], [[Civilizacion toltèca|Toltècs]], [[Civilizacion astèca|Astècs]]...). Conquistada per leis [[Espanha|Espanhòus]] dins lo corrent dei sègles XVI e XVII, venguèt lo còr de l'Espanha Novèla e una pèça importanta de l'Empèri Espanhòu. Entraïnant la disparicion de la màger part dei societats indigènas e la mòrt de milions d'Indians, la preséncia espanhòla favorizèt l'esplecha de la region au profiech de la metropòli e d'una elèit limitada sovent eissida de l'aristocracia. Dins aquò, lo declin d'[[Espanha]] afebliguèt l'autoritat de [[Madrid]] e Mexic venguèt independent en [[1821]]. Fins ais annadas 1870, foguèt tocat per una instabilitat cronica e perdèt en [[1848]] la mitat nòrd de son territòri annexat per leis Estats Units. En [[1911]], acomencèt una guèrra civila lònga e saunosa ([[Revolucion Mexicana]]) que s'acabèt en [[1920]] per la formacion d'un regime presidenciau poderós mai limitat a un mandat unic. Aquò permetèt d'estabilizar la vida politica e favorizèt lo desvolopament economic dins la fauda deis [[Estats Units d'America]].

== Toponimia ==

Après d'aver obtengut son inpendéncia d'Espanha, s'es decidit que lo país se deviá nomenar coma sa capitala, la [[ciutat de Mexic]], que son nom original èra [[Tenochtitlan|Mexico-Tenochtitlan]], en referéncia a la tribú [[nahua]] dels [[mexica]]s, lo pòble principal de la [[civilizacion astèca]]. L'origina del nom dels mexicas es pas conegut amb precision e se son fachas nombrosas interpretacions e teorias. Per d'unes<ref>{{Ref-llibre|last=Aguilar-Moreno|first=Manuel|títol=Handbook to Life in the Aztec World|year=2006|publisher=Facts of Life, Inc.|isbn=0-8160-5673-0|pages=19}}</ref>, seriá derivat de la paraula [[nahuatl]] ''Mexitl'' o ''Mexitli'', un nom secret del dieu de la guèrra e patron dels Astècas, [[Huitzilopochtli]]; en aquel cas, Mexic significa "luòc ont abita Mexitli". Una autra ipòtesi suggerís que la paraula nahua ''Mexiko'', se deriva de ''metztli'', "luna", ''xictli'', "embonilh", "centre" o "filh", e lo [[sufixe]] ''-co'', "luòc", e doncas significa "Luòc al centre de la luna", o "luòc al centre del Lac de la Luna", en referéncia al [[Lac de Texcoco]]. Lo sistèma de lacs interconnectats, que Texcoco èra lo mai grand e se trobava al centre, aviá la forma d'un conilh, lo meteis imatge que los astècas vesián subre la luna. Tenochtitlan, doncas, se trobava al centre (o al embonilh) del lac (luna/conilh)<ref name="edomex">{{es_icon}} {{Cita web|títol=Nombre del Estado de México|publisher=Government of the State of Mexico|url=http://www.edomexico.gob.mx/identidad/civica/htm/NomMexico.htm|accessdate=3 d'octubre de 2007}}</ref>. Finalament, una autra ipotèsi suggerís que lo nom se deriva de ''Meclti'', la diva de l'[[agave]]<ref name="edomex"/>.

Lo nom de la ciutat s'es transliterat en [[castelhan]]/[[espanhòl]] ''México'', amb la valor fonetica de la ''x'' en castelhan medieval, que representava la [[fricativa postalveolara sorda]] ({{AFI|/ʃ/}}). En castelhan, aquel son, e la [[fricativa postalveolara sonora]] ({{IPA|/ʒ/}}), representada amb la grafia ''j'', se son fusionat en una [[fricativa velara sorda]] ({{IPA|/x/}}) durant lo [[sègle XVI]]<ref>{{citar web
| url = http://buscon.rae.es/dpdI/SrvltGUIBusDPD?lema=x| títol = Evolution of the pronunciation of "x"| editor = Real Academia Española
}}</ref>, çò que produguèt la varianta ortografica ''Méjico'' en divèrsas publicacions, principalament en [[Espanha]], mentre que en Mexic e autres païses castelhanoparlants, ''México'' es l'unica varianta ortografica utilizada. Recentament, la [[Real Academia Espanhola]], l'institucion encargada de regular la lenga castelhana, declarèt que l'ortografia recomandada en castelhan es ''México''<ref>{{citar web
| url = http://buscon.rae.es/dpdI/SrvltGUIBusDPD?lema=M%E9xico| títol = Diccionario Panhispánico de Dudas| editor = Real Academia Española
}}</ref>. En [[occitan]], la ''x'' de ''Mexic'' representa pas lo son original, mas la consonanta dobla {{IPA|/ts/}} o fricativa postalveolara sonora.

== Geografia ==

[[Fichièr:Mexfromspace.PNG|thumb||250px|right|Mexic vist de l'espaci]]

Mexic fa partida del subcontinent de l'[[America del Nòrd]]. Geologicament la frontièra entre l'America del Nòrd e l'[[America Centrala]] es l'[[istme de Tehuantepec]], çò que plaça 12% del territòri mexican en aquesta darrièra region; fisiograficament l'ais volcanic transversal de la [[Sierra Nevada (Mexic)|Sierra Nevada]] dividís las doas regions.<ref>Nòrd-Amèrica, de la ''[http://arquivo.pt/wayback/20160515192216/http://www.grec.cat/ Gran ''Enciclopèdia Catalana'']</ref> Geopoliticament, pasmens, la frontièra entre l'America del Nòrd e l'America Centrala es la frontièra amb [[Belize]] e [[Guatemala]], e Mexic es considerat un país nòrd-american.

La superfícia totala de Mexic es de {{unitat|1972550|km²}}, qu'inclutz aproximativament 6000 km² d'illas situadas dins l'[[ocean Pacific]] (coma las illas [[illa Guadalupe|Guadalupe]] e [[illas Revillagigedo|Revillagigedo]]), dins la [[mar Cariba]] e dins lo [[Golf de Califòrnia]]. Mexic parteja una frontièra al nòrd amb los [[Estats Units]] de 3141&nbsp;km; al sud amb Guatemala de 871&nbsp;km e amb Belize de 251&nbsp;km. 

=== Geografia fisica ===

[[Fichièr:Pico Orizaba1.jpg|thumb|Pic d'Orizaba]]
[[Fichièr:Sonoran Desert 33.081359 n112.431507.JPG|thumb|Desèrt de Sonora]]

Lo territòri e la topografia mexicana son fòrça accidentadas car lo país es situat una dei zònas [[Tectonica de las placas|tectonicas]] pus dinamicas de la [[Tèrra|planeta]]. D'efèct, Mexic fa partida de la [[Cencha de fuòc del Pacific]] qu'es una region d'activitat [[volcan]]ica e [[tèrratrem|sismica]] fòrça importanta<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/379167/Mexico] ''Encyclopaedia Britannica''</ref> e se troba a l'interseccion entre la [[Placa nòrdamericana]], la [[Placa de Cocos]] e la [[Placa de Cariba]].

La geografia fisica de Mexic se pòu subdividir entre nòu regions principalas:<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/379167/Mexico] ''Encyclopaedia Britannica''</ref> :
* la [[peninsula de Bassa Califòrnia]] au nòrd-oèst dau país.
* lei tèrras bassas de l'[[Ocean Pacific]], una franja fòrça estrecha entre lo [[Golf de Califòrnia]] e l'[[Ocean Pacific]].
* lo [[Replanat Mexican]], situat entre la Sierra Madre Orientala e la Sierra Madre Occidentala.
* la [[Sierra Madre Orientala]], extension dei cadenas [[montanha|montanhosas]] nòrd-americanas (la Sierra Nevada de [[Califòrnia]] e lei [[Montanhas Rocosas]]). S'estend dau nòrd vèrs lo sud onte convergís amb la [[Sierra Nevada]]
* la [[Sierra Madre Occidentala]], qu'es tanben una extension de las [[Montanhas Rocosas]], que s'estend dau nòrd au sud onte convergís amb la Sierra Nevada.
* la [[Sierra Nevada (Mexic)|Sierra Nevada]], que s'estend d'èst en oèst e que s'i troban los ponchs pus elevats de Mexic coma lo [[Pic d'Orizaba]] (5636 m), [[Popocatepetl]] (5426 m), [[Iztaccíhuatl]] (5230 m) e lo [[Nevado de Toluca]] (4680 m). Tres deis [[airals metropolitans de Mexic|aglomeracions principalas]] de Mexic ([[Puebla]], la [[Ciutat de Mexic]] e [[Toluca]]) se troban dins lei vaus situadas entre aquelei cimas.
* lei plans costièrs dau Golf de Mexic, una franja plana entre lo [[Golf de Mexic]] e la Sierra Madre Orientala.
* la [[Sierra Madre del Sud]], que traversa l'[[Istme de Tehuantepec]]. Au sud, lei cadenas de [[Chiapas]] contunhan en [[Guatemala]]. 
* la [[peninsula de Yucatan]], una region fòrça plana au sud dau Golf de Mexic.

=== Clima ===

Lo clima mexican presenta de variacions fòrça importantas liadas a la latitud, a l'[[altitud]] e au nivèu de precipitacions. D'efèct, Mexic es devesit entre doas zònas [[temperatura|termicas]] situadas d'un costat e de l'autre dau [[Tropic del Càncer|Tropic dau Càncer]]. Au [[nòrd]], se troba una zòna temperada amb de [[temperatura]]s frejas dins lo corrent dei mes d'[[ivèrn]] e, au sud, se troba una zòna cauda amb de [[temperatura]]s pron constantas tota l'[[annada]]. De mai, dins aquelei zònas, la temperatura evoluciona en foncion de l'[[altitud]]. Au sud dau [[Tropic del Càncer|Tropic dau Càncer]], lei temperaturas mejanas evolucionan generalament entre 24 e 28°C fins a {{formatnum:1000}} m, entre 16 e 20°C entre {{formatnum:1000}} e {{formatnum:2000}} e entre 8 e 12°C en delà de {{formatnum:2000}} m. L'altitud permet ansin de moderar la calor de l'[[estiu]].

Lei precipitacions mejanas varian abòrd segon la situacion [[geografia|geograficas]] e lei sasons. D'efèct, Mexic conois de sasons umuda e seca marcadas. La màger part dei precipitacions an luòc entre junh e octòbre. En [[Bassa Califòrnia|Califòrnia Bassa]], dins lo [[nòrd]]-[[oèst]] e una partida dau [[sud]], son fòrça feblas (300 a 600 mm anuaus) e lo [[clima]] i es [[Ariditat|arid]]. Dins lei regions sud, especialament dins leis endrechs pus poblats ([[Mexico]] e [[Guadalajara]]), lo nivèu mejan de precipitacions evoluciona entre 600 e {{formatnum:1000}} m. Lei territòris bas situats lòng dau [[Golf de Mexic]] recebon mai de {{formatnum:1000}} mm [[annada|anuaus]] (fins a {{formatnum:2000}} mm au sud-èst de Tabasco). Enfin, se pòu observar de tombadas de [[nèu]] dins certanei regions meridionalas e sus lei [[montanha|cimas]] pus autas.

De junh a novembre, lo país pòu èsser menaçat per de [[Ciclon tropical|ciclòne]]s venguts de l'[[Ocean Pacific]] ò de l'[[Ocean Atlantic]]. Lei [[vent]]s pòdon alora passar 200 km/h e èsser acompanhadas per de [[Pluèja|pluejas]] fòrça importantas entraïnant de degalhs grèus. Lei ciclònes atlantics entraïnan generalament mai de destruccions que leis auragans pacifics.

=== Demografia ===

En [[2010]], la populacion de Mexic agantava 112,3 milions d'abitants (11{{e}} reng mondiau) amb un taus de creissença de 1,70%/an entre [[2005]] e [[2010]]. Dins lo corrent dau [[sègle XX]], la populacion a conegut una aumentacion importanta evolucionant de 13,6 milions d'abitants en [[1900]] a 97,5 milions en [[2000]], especialament entre [[1970]] e [[2000]]. La populacion èra relativament jova amb 27,9% deis abitants qu'avián un temps entre 0 e 14 ans, 18,1% entre 15 e 24 ans, 40,4 entre 25 e 54 ans e solament 13,9% de mai de 55 ans. L'[[esperança de vida]] èra de 75,4 ans en [[2014]] e es en aumentacion regulara dempuei la fin dau [[sègle XX]] entraïnant l'envielhiment de la populacion. 

Lo taus d'urbanizacion èra grand (78,1% en [[2011]]) e leis abitants son principalament concentrats dins de vilas gròssas. Ansin, en 2004, 53% de la populacion viviá dins 55 aglomeracions. La principala èra aquela de [[Mexico]] (20,1 milions d'abitants en 2008). Leis autrei ciutats importants èran [[Guadalajara]] (4,4 milions), [[Monterrey]], (4,1 milions), [[Puebla]] (2,7 milions), [[Toluca]] (1,9 milions), [[Tijuana]] (1,8 milions), [[León]] (1,6 milions), [[Juárez]] (1,5 milions), [[Torreón]] (1,3 milions), [[Querétaro]] (1,1 milions), [[San Luis Potosí]] (1 milion) e [[Mérida]] (0,97 milion). Lei densitats de populacion pus importantas son situadas dins lo centre dau país e lòng dei [[litorau]]s èst e oèst.

Leis originas [[etnia|etnicas]] de la populacion son variadas en causa dau mestissatge fòrça important entre lei pòbles indigèns, lei colons [[Euròpa|europèus]] e leis [[esclavatge|esclaus]] [[africa]]ns ò sei descendents. Dins aquò, lo recensament precís de l'apartenéncia etnica deis abitants (en 2010, 65% de mestís, 17,5% d'indigèns e 16,5% d'europèus) es malaisat car, en causa de la promoccion oficiala dei culturas indigènas e mestissas, un nombre important de Mexicans preferisson se revendicar indigèns ò mestís en despiech d'originas diferentas. De mai, certanei critèris culturaus (per exemple, lo fach de pas parlar la lenga tradicionala d'una comunautat) an tanben un ròtle important dins la definicion de l'apartenéncia etnica e complican l'establiment de critèris estables.

=== Lengas ===

La politica [[lingüistica]] de Mexic es definida per una [[lei|lèi]] adoptada en [[2001]] (Lèi dei Drechs Lingüistics) que dona l'estatut de lenga nacionala a l'[[espanhòu]] e a un seissantenau de lengas indigènas. L'[[espanhòu]] es la [[lenga oficiala]] ''[[de facto]]'' car es utilizat per la totalitat dei documents oficiaus e es parlat per la quasi totalitat deis abitants (98,8% en [[2008]]). Lei lengas indigènas son parladas per 5 a 10 % de la populacion, principalament au sud-èst dau país. Son eissidas dei [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas e 15 son parladas per mai de {{formatnum:100000}} personas. Lei pus importantas son lo [[nahuatl]] (1,5 milions de locutors), lo maia [[yukatek]] ({{formatnum:770000}}), lo mistèc ({{formatnum:420000}}), lo zapotèc ({{formatnum:410000}}), lo maia [[tzeltal]] ({{formatnum:370000}}) e lo maia [[tzotzil]] ({{formatnum:330000}}). De temptativas existisson per assaiar de sauvar lei lengas parladas (creacion d'alfabet, de mòts adaptats a la societat modèrna... etc.) per de comunautats reduchas mai certaneis idiòmas son menaçats de disparicion coma lo [[chiapanec]] qu'èra parlat per mens de 20 personas en 1990.

En fòra dei minoritats [[lingüistica]]s autoctònas, l'imigracion dempuei [[Euròpa]] a entraïnat la formacion de comunautats minoritàrias parlant de lengas europèas. Ansin, aperaquí {{formatnum:681000}} an l'[[anglés]] coma lenga mairala, principalament en Califòrnia Bassa e dins lei vilas de San Miguel de Allende, Chapala e Taxco. Dins leis Estats de Chihuahua, Zacatecas e de Durango, se troba de minoritats mennonitas ({{formatnum:75000}} locutors) que parlan lo [[bas-saxon]]. Enfin, dins la vila de [[Chipilo]], fondada per d'[[Itàlia|Italians]] dins lo corrent dau sègle XIX, se parla un dialècte dau [[Venèt (dialècte)|venèt]].

=== Religion ===

Mexic a ges de [[religion d'Estat|religion oficiala]] e sa [[constitucion]] assegura la libertat religiosa. Pasmens, lo [[catolicisme]] es la [[religion]] dominanta de la màger part dei Mexicans. En [[2010]], 82,7% de la populacion se reclamava dau [[catolicisme]] e lo país es lo segond estat catolic dau mond après [[Brasil]]. En causa de l'influéncia cultura deis ancianeis [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas, lo [[catolicisme]] mexican presenta certanei trachs especifics car a gardat de traças de rites [[paganisme|pagans]], especialament dins lei regions [[civilizacion maia|maias]]. De mai, totjorn en causa de l'influéncia dau politeïsme mesoamerican, lo culte dei Sants e de la [[Maria (maire de Jèsus)|Verge Maria]] a una gròssa importància.

En [[2010]], lo [[protestantisme]] representava aperaquí 11% de la populacion. La mitat se reclamava de l'[[evangelisme]]. Lo desvolopament dau protestantisme aproficha lo declin relatiu dau [[catolicisme]] (96% de la populacion en [[1970]] còntra 82,7% en [[2010]]) e s'estend a partir deis estats protestants frontaliers e dins lei regions onte l'autoritat de l'Estat es febla.

Leis autrei [[religion]]s ([[bodisme]], [[islam]], resurgéncia de religions mesoamericanas, religions novèlas) representavan 2,9% de la populacion en 2010. Formavan de minoritats fòrça feblas que son sovent centradas sus de minoritats indigènas ò estrangieras. Enfin, lo nombre d'abitants que se declaravan sensa [[religion]] èra fòrça feble (4,7%).

== Istòria ==

{{Veire|Istòria de Mexic}}

=== Preïstòria ===

La question dau poblament dau [[continent]] [[america]]n fa l'objècte d'unei teorias [[sciéncia|scientificas]] diferentas. Lo scenari classic, dich [[Modèl de Clovis]], depinta una arribada de l'[[Homo sapiens|Òme]] a partir de l'[[Estrech de Bering]] i a {{formatnum:14000}} ans e una migracion progressiva en direccion dau [[sud]]. Pasmens, dempuei leis annadas 1980, de descubèrtas e d'estudis novèus an mostrat l'existéncia d'uneis ondas de poblament pus ancianas dempuei la region de Bering, [[Oceania]] e [[Euròpa]] qu'acomencèron probablament i a {{formatnum:55000}} ò {{formatnum:60000}} ans.

Lo territòri mexican actuau foguèt descubèrt e abitat per de grops de caçaires-culheires fa possiblament {{formatnum:30000}} ans. Lei traças de preséncia umana pus vièlhas (rèstas de [[fuòc]]s dins la Val de Mexic) i son datats de {{formatnum:21000}} ans ([[carbòni]] 14 [[radioactivitat|radioactiu]]). L'[[agricultura]] acomencèt de s'i desvolopar a partir de 9000 avC. Lo [[milh]], cultivat a partir de 5000 avC<ref name=Britannica>{{cita web| url= http://www.britannica.com/eb/article-27344/Mexico |títol = Pre-Columbian Mexico - Mexico.}} Autor: ''Encyclopedia Britannica''. Data d'accés: 2 d'abril de 2008</ref>, la [[cocorda]] e lo [[faiòu]] aguèron un ròtle fòrça important dins l'expansion dei societats [[agricultura|agricòlas]]. La [[terralha]], apareguda vèrs 2500 avC, favorizèt mai la sedentarizacion. Ansin, lei premierei [[civilizacion]]s precolombianas se formèron vèrs [[-1200|1200]] avC a partir dei societats [[agricultura|agricòla]]s mai ò mens ierarquizadas dau sud dau Mexic actuau e de la [[peninsula]] de [[Yucatan]]. En revènge, lei grops dau [[nòrd]], installats dins de regions pus aridas mens favorablas a l'[[agricultura]], gardèron un mòde de vida principalament basat sus un nomadisme ò un semi-nomadisme de caça e de culhida.

=== Lo periòde preispanic ===

[[File:Mesoamerica - Esquèma generau.png|thumb|Civilizacions principalas de Mesoamerica dau sègle IV au sègle XVI.]]

La [[cronologia]] dau periòde preispanic es generalament entre tres epòcas per leis [[Istòria|istorians]]. La premiera es dicha [[Periòde Preclassic Mesoamerican|Periòde Preclassic]] e s'estend de [[-1200|1200]] avC a [[250]] apC. Es dominada per leis Olmècs que son a l'origina dei [[civilizacion]]s ulterioras de la region. La segonda epòca es dicha [[Periòde Classic Mesoamerican|Periòde Classic]] e va de [[250]] a [[950]]. Es caracterizada per l'apogèu dei [[Civilizacion maia|Maias]], dei Zapotècs e de la [[vila]] de [[Teotihuacan]]. Enfin, la tresena e darriera epòca s'estend de [[950]] e [[1500]] e es dicha [[Periòde Postclassic Mesoamerican|Periòde Postclassic]]. Es dominada per lei Toltècs e per leis [[Civilizacion astèca|Astècs]].

Lei [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas presentan un ensems de trachs comuns eissits deis Olmècs. A respècte dei [[civilizacion]]s [[Euròpa|europèas]], [[asia]]ticas e [[africa]]nas, presentan unei trachs originaus e mai desconcertants ò inquietants. D'efècte, la [[metallurgia]] i es limitada a la produccion d'ornaments e ai metaus natius ([[aur]], [[argent (metal)|argent]], [[coire]]...). De mai, la [[ròda]] es desconeguda (ò a ges d'aplicacion) e ges d'animau es utiizat per lo transpòrt. L'[[escritura]], franc dei Maias e dei Zapotècs, es desconeguda ò demorèt fòrça somària en despiech de l'existéncia d'estats estenduts e fòrça centralizats. Enfin, la [[religion]] es basada sus un [[politeïsme]] amb un nombre fòrça important de [[dieu|divinitats]] — de còps comunas a unei pòbles — que necessitavan de sacrificis umans frequents. Dins aquò, en despiech d'aquelei limits, lei pòbles de [[Mesoamerica]] èran fòrça avançats en matèria d'[[arquitectura]], d'[[urbanisme]], d'[[agricultura]] e de [[matematicas]] (especialament la realizacion de [[Calendièr|calendiers]]).

==== Leis Olmècs ====

{{veire|Civilizacion olmèca}}

La [[civilizacion olmèca]] apareguèt vèrs [[-1200|1200 avC]] dins lo [[nòrd]] de la region de l'[[istme de Tehuantepec]]. Declinèt a partir de [[-500|500 avC]] e dispareguèt vèrs [[-300|300 avC]]. Unei caracteristicas deis Olmècs son mau conegudas, especialament l'organizacion intèrna de sa societat e l'existéncia d'una [[escritura]] formada de [[glif]]s. Pasmens, lei vestigis olmècas mostran l'existéncia d'unei trachs que foguèron comuns ai [[civilizacion]]s ulterioras de [[Mesoamerica]] amb la bastida de [[piramida]]s monumentalas, lo mestritge d'una [[escultura]] massiva, l'existéncia de [[jòc]]s de bala, l'invencion de [[calendièr|calendiers]] [[Astronomia|astronomics]] complèxs, l'utilizacion de [[glif]]s<ref>L'existéncia d'un sistèma d'[[escritura]], probablament basat sus aquelei [[Glif|glifs]], es totjorn l'objècte de debat entre lei scientifics. D'efècte, de descubèrtas raras a [[La Venta]], [[Tlatilco]] e [[Cascajal]] semblan indicar l'utilizacion d'una [[escritura]] a partir de 650 avC. Pasmens, i a de contestacions regardant l'origina olmèca d'aquelei vestigis car lei glifs utilizats son generalament fòrça similars a aquelei inventats per lei [[Civilizacion maia|Maias]].</ref> e una [[religion]] [[politeïsme|politeïsta]] necessitant de [[sacrifici uman|sacrificis umans]] e donant una importància gròssa au [[Panthera onca|jaguar]].

==== Lei Maias ====

{{veire|Civilizacion maia}}
[[Fichièr:Chichen Itza 3.jpg|vinheta|Chichén Itzá, una de las nòvas sèt meravilhas del mond]]
La [[civilizacion maia]] se formèt dins la region [[tropic]]ala de la [[peninsula]] de Yucatan a partir de societats [[agricultura|agricòlas]] aparegudas vèrs 2600 avC. Influenciadas per leis [[Civilizacion olmèca|Olmècs]], s'organizèron a partir de [[250]] apC segon un sistèma de [[ciutat-estat|ciutats-estats]] que se gropèron au sen de coalicions rivalas dirigidas per lei [[vila]]s pus importantas coma [[Calakmul]], [[Tikal]], [[Palenque]] (tanben dicha Baak), [[Copan]] ò [[Uxmal]]. De [[guèrra]]s regularas opausèron lei diferentei ciutats fins au [[sègle X]] que veguèt l'afondrament de la màger part dei [[vila]]s [[civilizacion maia|maias]] probablament abandonadas en causa d'una crisi [[environament]]ala grèva. Dins aquò, la [[civilizacion maia]] capitèt de se redreiçar dins la mitat [[nòrd]] de Yucatan e dins certanei regions isoladas dau [[Guatemala]] modèrne. Aqueu periòde tardiu es marcat per d'influéncias [[Civilizacion toltèca|toltècas]] e per la dominacion dei [[vila]]s de [[Chichen Itza]] (sègles X-XII) e de [[Mayapan]] (sègles XIII-XV) e per la perseguida de conflictes recurrents entre [[ciutat-estat|ciutats-estats]] rivalas.

Lei Maias formèron una societat fòrça ierarquizada e avançada. Modernizèron l'eiretatge [[Civilizacion olmèca|olmèc]] amb la bastida de temples-piramidas permetent d'observar e de nòtar lo movement deis astres, lo desvolopament de [[matematicas]] permetent de preveire lo movement dau [[Solelh|Soleu]] e dei [[planeta]]s e d'establir de [[calendièr|calendiers]] precís e la formacion progressiva d'un art fòrça rafinat. De mai, desvolopèron un sistèma d'[[escritura]] format d'aperaquí 800 [[glif]]s permetent de formar de combinasons per exprimir ò designar d'idèas complèxas. La [[religion]] maia es en revènge mau coneguda mai demorèt similara ais autrei religions de [[Mesoamerica]] amb un nombre fòrça important de [[dieu]]s e de [[sacrifici uman|sacrificis umans]] regulars.

==== Lei Zapotècs e lei Mistècs ====

Lei [[civilizacion]]s [[Civilizacion zapotèca|zapotèca]] e [[Civilizacion mistèca|mistèca]] se desvolopèron dins lo sud e lo sud-oèst de l'[[istme de Tehuantepec]].  Probablament influenciats per leis [[Civilizacion olmèca|Olmècs]], lei [[Civilizacion zapotèca|Zapotècs]] acomencèron de formar un estat estructurat a partir de [[-500|500 avC]] que conoguèt son apogèu entre [[300]] e [[700]]. [[Monte Albán]], vila principala de la region, foguèt alora una metropòli majora de [[Mesoamerica]]. Après son declin, lei Zapotècs fondèron d'autrei centres urbans a partir dau sègle X coma [[Mitla]]. Formèron una societat avançada que desvolopèt un sistèma d'[[escritura]] pròpri. Pasmens, au [[sègle XIII]], deguèron faciar l'emergéncia dei [[Civilizacion mistèca|Mistècs]], influenciats per de refugiats toltècs venguts de [[Tula]], que venguèron la poissança principala de la region. D'efècte, lei Mistècs capitèron de conquistar [[Mitla]] e de restaurar [[Monte Albán]]. Pasmens, dins lo corrent dau sègle XV, foguèron vençuts per leis Astècs e deguèron li pagar un [[tribut]] regular.

==== La civilizacion de Teotihuacan ====

{{veire|Teotihuacan}}

[[Fichièr:Piramide de la Luna 072006.jpg|thumb|Fotografia de la [[Piramida de la Luna]] de [[Teotihuacan]].]]

[[Teotihuacan]] èra una [[ciutat-estat]] dau centre dau Mexic actuau probablament fondada per lei [[Totonaques]] au començament dau sègle II avC. Conoguèt son apogèu entre lei sègles III e VI mai foguèt abandonada per de rasons mau conegudas (probablament un ensems de crisis agricòlas e militaras<ref>Lo scenari classic depinta l'invasion, lo pilhatge e l'incendi de la [[vila]] per de nomadas chichimècs. Pasmens, de cavaments pus recents an mostrat la concentracion dei destruccions dins lei quartiers e lei zònas reservadas a l'[[aristocracia]] e ais elèits. Es ansin apareguda una teoria depintant lo declin e l'abandon de la ciutat en causa d'una crisi sociala intèrna, probablament entraïnada per de crisis agricòlas recurrentas a partir de [[535]]-[[536]].</ref>) ai sègles VII-VIII. Foguèt un centre demografic, intellectuau e religiós major dau [[Periòde Classic Mesoamerican|Periòde Classic]] amb una populacion estimada entre {{formatnum:100000}} e {{formatnum:200000}}<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-27347/Mexico Early, Middle, and Late Formative periods]. Mexico. ''Encyclopedia Britannica''. Data d'accés: 2 d'abril de 2008</ref>. Desvolopèt de sistèmas d'[[irrigacion]] nombrós e bastiguèt unei edificis monumentaus coma la [[Piramida dau Soleu]], la [[Piramida de la Luna]] ò la [[Cauçada dei Mòrts]]. L'importància de la ciutat sembla tanben liada au culte dau [[dieu]] [[Quetzalcoatl]]. Probablament originària de [[Teotihuacan]], aquela divinitat prenguèt una plaça fòrça importanta dins tota la region [[mesoamerica]]na e au sen dei [[civilizacion]]s ulterioras, especialament lei Toltècs e leis Astècs.

==== Lei Toltècs ====

{{veire|Civilizacion toltèca}}

Lo pòble toltèc faguèt son aparicion dins la region [[mesoamerica]]na dins lo corrent dau [[sègle IX]] après lo declin e l'abandon de [[Teotihuacan]]. Au [[sègle X|sègle seguent]], fondèron la [[vila]] de [[Tula (Mesoamerica)|Tula]] que venguèt la [[capitala]] d'un [[estat]] que dominèt la region fins au [[sègle XII]]. Pasmens, durant la segonda mitat d'aqueu sègle, una tiera de crisis afebliguèt aquela civilizacion. [[Tula (Mesoamerica)|Tula]] foguèt pilhada e destrucha per lei [[Chichimècs]] probablament en [[1168]]. Aquò entraïnèt l'afondrament de l'estat centrat sus la [[vila]] mai lei Toltècs semblan pas disparéisser. D'efèct, de vestigis arqueologics e de cronicas indican un movement d'emigracion vèrs lei regions orientalas de [[Mesoamerica]], especialament lo nòrd de la [[peninsula]] de Yucatan. I favorizèron un novelum de la [[civilizacion maia]] en crisi dempuei la fin dau [[Periòde Classic Mesoamerican|Periòde Classic]]. Dins sa region d'origina, laissèron de roïnas impressionantas que marquèron lei [[civilizacion]]s ulterioras. Ansin, lei Toltècs ancians foguèron assimilats a de [[dieu]]s per unei pòbles coma leis [[Civilizacion astèca|Astècs]] que se presentèron coma sei successors per legitimar son poder.

==== Leis Astècs ====
[[Fichièr:Monolito de la Piedra del Sol.jpg|vinheta|Fotografia de la Pèira dau Soleu, un calendièr astèc, qu'es venguda un simbòl de sa [[civilizacion]].]]
{{veire|Civilizacion astèca}}

Leis [[Civilizacion astèca|Astècs]] èran inicialament un pòble nomada dau [[nòrd]] que migrèt vèrs la Vau de [[Mexico]] après la disparicion dei [[Civilizacion toltèca|Toltècs]]. Au contacte dei [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas, se sedentarizèt e fondèt la [[vila]] de [[Tenochtitlan]] sus una illa dau [[lac Texcoco]] vèrs [[1325]] ò [[1345]]. Dins leis annadas 1370, s'i desvolopèt un poder reiau (''[[tlatoani]]'') que venguèt independent entre [[1426]] e [[1428]] après una guèrra victoriosa còntra la [[ciutat-estat]] d'[[Azcapotzalco]] que dominavan la Vau de Mexico. Dins lo corrent d'aqueu conflicte, se formèt una aliança poderosa entre [[Tenochtitlan]], [[Texcoco]] e [[Tlacopan]] que se mantenguèt e venguèt la basa de la dominacion astèca establida sus la Vau en [[1440]]. Puei, l'expansionisme astèc permetèt la formacion d'un empèri important entre lo [[Golf de Mexic]] e l'[[Ocean Pacific]] enviroutat per d'[[estat]]s [[tribut]]aris. Certaneis estats, coma [[Tlaxcala]], foguèron tanben pas destruchs per permetre d'incursions regularas destinadas a la captura dei presoniers necessaris ai [[sacrifici uman|sacrificis umans]] demandats per la [[religion]] astèca.

La societat astèca èra fòrça ierarquizada coma leis autrei [[civilizacion]]s de la region. Dispausava tanben de coneissenças avançadas en [[arquitectura]], en [[matematicas]] e en [[agricultura]]. Desvolopèron tanben un art variat amb una [[literatura]] rica e una mestria de remarca de l'[[escultura]], de la [[pintura]], de la [[metallurgia]] dei metaus preciós. Regardant la [[religion]], lo panteon astèc evolucionèt mai d'un còp car integrèt pauc a pauc de divinitats originaris dei pòbles vençuts. L'importància dei sacrificis umans i demorèt importanta car certanei ceremònias semblèron necessitar lo sacrifici d'unei centenaus, e de còps d'unei milièrs, d'individús.

==== Lei pòbles dau Nòrd ====

[[File:MesaVerdeNationalParkCliffPalace.jpg|thumb|right|Vestigis d'un vilatge ancian bastit per lei [[Pueblos]] (uèi sus lo territòri deis [[USA|Estats Units]]).]]

Dins lo [[nòrd]] dau Mexic actuau, lei condicions [[clima]]ticas favorizèron pas l'[[agricultura]] e lei pòbles locaus adoptèron generalament un mòde de [[vida]] parcialament ò totalament nomada. Ansin, se lo [[milh]] foguèt pauc a pauc cultivat dins la region dins lo corrent dau millenari I avC, la caça e la culhida i demorèron totjorn importantas e la sedentarizacion foguèt limitada. Regardèt principalament lei [[Pueblos]], installats dins lo nòrd-oèst dau [[Nòu Mexic]] modèrne. Protegit per lo relèu malaisat de la region, bastiguèron de vilatges de quauquei centenaus d'abitants e desvolopèron una cultura pròpria caracterizada per una produccion de [[terralha]]s, la creacion d'un ret d'[[irrigacion]]s e lo teissedura dau [[coton]]. Devesits entre diferentei tribús parlant de lengas diferentas, conoguèron son apogèu entre [[1100]] e [[1300]] avans de declinar lentament probablament en causa d'un cambiament climatic que causèt una demenicion dei precipitacions.

{{veire|Chichimècs}}

Lei populacions nomadas foguèron dichas [[Chichimècs]] per lei pòbles sedentaris de [[Mesoamerica]]. Aqueu mòt aviá una significacion quasi identica au tèrme [[Euròpa|europèu]] de « Barbars ». Formavan de tribús que desvolopèron d'interaccion amb lei grandei civilizacions de la region similaras a aquelei deis [[Empèris nomadas|nomadas]] eurasiatics amb l'[[Empèri Bizantin]] ò amb [[Republica Populara de China|China]]. En temps normau, un equilibri militar precari èra establit marcat per incursions regularas per pilhar lei regions sedentàrias e d'expedicions punitivas per se venjar ò sometre lei nomadas. En temps de crisi dei civilizacions [[mesoamerica]]nas, lei Chichimècs èran capables de conquistar lo sud sedentarizat entraïnant l'afondrament deis estats locaus. Pasmens, en causa de la feblesa demografica dei venceires e de la prefondor culturala dei vençuts, lei nomadas adoptavan rapidament lo mòde de vida dei sedentaris entraïnant la formacion de civilizacions novèlas que gardavan un nombre important de trachs comuns amb leis estats ancians. Un exemple d'aqueu procès es donat per lo pòble toltèc que fasiá probablament partida dei Chichimècs que pilhèron [[Teotihuacan]] au sègle VIII. Pasmens, tre lo sègle seguent, avián adoptat la màger part de la cultura d'aquela vila e foguèron alora a l'origina d'una civilizacion brilhanta. A son torn, destrucha per lei Chichimècs au sègle XII, venguèt la fònt d'inspiracion culturala deis estats seguents, especialament d'aqueu deis Astècs de [[Tenochtitlan]].

=== Lo periòde espanhòu ===

==== La descubèrta e la conquista espanhòla ====

Après la descubèrta d'[[America]] per [[Cristòl Colomb]] en [[1492]], leis [[Espanha|Espanhòus]] s'installèron dins leis illas principalas de la [[Mar Cariba]]. En [[1514]], la conquista de [[Cuba]] li permetèt de dispausar d'una basa poderosa per organizar d'expedicions lòng dau [[continent]] a l'iniciativa dau governador [[Diego Velázquez de Cuéllar|Diego Velázquez]]. A l'origina, leis Espanhòus se limitèron a l'exploracion dau [[litorau]]. A partir deis annadas 1510, lei contactes se multipliquèron amb leis [[estat]]s [[mesoamerica]]ns. En [[1518]], lo ''[[conquistador]]'' [[Hernán Cortés]] organizèt una expedicion importanta que se dirigiguèt vèrs la [[peninsula]] de Yucatan. I obtenguèt d'ensenhaments sus l'existéncia de la [[civilizacion astèca]] e i trobèt de sostèns au sen dei [[ciutat-estat|ciutats-estats]] [[Civilizacion maia|maias]], especialament aqueu de traductors que li permetèron de comprendre e d'aprofichar lei divisions entre lei pòbles mesoamericans.

Ansin, en novembre de [[1519]], se dirigiguèt vèrs l'[[Civilizacion astèca|Empèri Astèc]]. Formèt rapidament d'alianças amb leis enemics tradicionaus de [[Tenochtitlan]], especialament [[Tlaxcala]], e intrèt dins la [[capitala]] astèca que son rèi, [[Moctezuma II]], èra indecís per quant a l'atitud d'adoptar en fàcia de Cortés. Dins la [[vila]], lo ''[[conquistador]]'' capitèt d'organizar una ataca suspresa per lo capturar. Son projècte èra alora de dirigir l'Empèri gràcias au contraròtle dau sobeiran. Dins aquò, deguèt quitar rapidament la ciutat amb la màger part de sei tropas per luchar còntra l'expedicion de [[Pánfilo de Narváez]], mandat dins la region per lo governador [[Diego Velázquez de Cuéllar|Velázquez]], inquiet dei succès e deis ambicions de Cortés. Lòng dau [[litorau]], capitèt de tuar Narváez e de raliar sei soudats a sa causa. Pasmens, enterin, leis Astècs se revoutèron sota la direccion de [[Cuitlahuac]], un nebòt de [[Moctezuma II]] que foguèt tuat dins lo corrent dei combats<ref>Diferentei versions de la fin dau rèine de [[Moctezuma II]] existisson e lei circonstàncias de sa mòrt son desconegudas (execucion per leis insurgents, mòrt per error tuat per de tirs deis insurgents, execucion per leis Espanhòus...).</ref>. Lo 30 de junh, Cortés ordonèt la retirada qu'entraïnèt la pèrda de centenaus de soudats espanhòus e de milièrs d'aliats indigèns. Lei subrevivents se gropèron dins l'estat de Tlaxcala ont organizèron una campanha novèla que permetèt finalament de conquistar [[Tenochtitlan]] après un sètge saunós e de destrurre l'Empèri Astèc, minat per lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]], en mai de [[1521]].

Après aquela victòria, leis Espanhòus se dirigiguèron vèrs lo [[sud]] e l'[[oèst]]. En despiech de resisténcias duras, la màger part deis estats [[mesoamerica]]ns foguèron conquistats après quauqueis annadas de combat. Coma per leis Astècs, lei [[malautiá]]s europèas qu'èran encara desconegudas sus lo [[continent]] [[america]]n ([[vairòla]], [[Sarrampiu|senepion]]...) foguèron d'aliadas importants per lei ''[[conquistador]]s''. En revènge, la conquista de la [[peninsula]] de Yucatan foguèt fòrça malaisada en causa de la resisténcia acarnada de certanei pòbles maias que repleguèron doas invasions avans de capitular en [[1542]]. Dins lo sud de la [[peninsula]], certanei ciutats-estats, protegidas per la [[jungla]], resistiguèron fins a la fin dau sègle XVII ([[Tayasal]] fins a [[1697]]). Puei, au [[nòrd]] de la Vau de [[Mexico]], leis Espanhòus se turtèron a la resisténcia dei nomadas [[chichimècs]]. De [[1550]] a [[1590]], una tiera d'expedicions assaièron sensa succès de lei sometre. Pasmens, dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle seguent, una estrategia novèla basada sus la negociacion e lo desvolopament de l'[[agricultura]] permetèt ais Espanhòus d'estendre pauc a pauc son influéncia dins la region. Vèrs [[1650]], l'autoritat espanhòla i èra plus contestada e lei Chichimècs avián largament adoptat la cultura mestissada de l'Empèri Espanhòu.

Enfin, dins lo corrent dau sègle XVIII, leis Espanhòus assaièron de se dirigir vèrs lo nòrd e vèrs lo nòrd-èst per blocar l'avançada dei [[Russia|Rus]], dei [[Reiaume Unit|Britanics]] e, subretot, dei [[França|Francés]]. Ansin, acomencèt la colonizacion de [[Tèxas]] amb la fondacion de San Antonio en [[1718]]. Puei, se debanèt la colonizacion de la [[Califòrnia]] Auta dins leis annadas 1770. Dins aquò, en causa de mejans limitats, la preséncia espanhòla i demorèt limitada. De mai, per avançar vèrs aquelei regions, leis Espanhòus deguèron luchar còntra lei tribús nomadas amerindianas coma lei Navajos e leis [[Apaches]].

==== L'esplecha coloniala de Mexic ====

[[File:Kingsborough.jpg|thumb|right|Representacion d'un ''endomendero'' castigant un Indian (vèrs [[1836]]).]]

Après la conquista [[Espanha|espanhòla]], lo territòri mexican foguèt integrat au sen de l'Empèri Espanhòu e de seis institucions que permetián d'esplechar sei ressorsas au profiech d'[[Espanha]] e d'una minoritat de grands proprietaris terrenaus. Aquel empèri èra dirigit per lo Conseu deis Índias installat en [[Espanha]]. Pasmens, en causa dei distàncias importantas entre [[America]] e [[Euròpa]], una administracion coloniala foguèt creada. Seis institucions pus importantas foguèron lei Vice-reiautat, cargadas de la direccion militara e administrativa, e leis audiencas, cargadas de la gestion deis afaires administratius, financiers e economics, que pòdon despendre dirèctament d'un vice-rèi ò èsser fòrça autonòmas. Regardant Mexic, èra sota lo contraròtle de la Vice-reiautat de [[Mexico]] e devesit entre leis audiencas de [[Mexico]] e de [[Guadalajara]]. En causa de la distància febla entre aquelei vilas, lo vice-rèi, que teniá de poders militars e administratiu largs aviá una influéncia importanta sus leis audiencas. 

Lo nivèu inferior de l'administracion èra ocupat per lei governadors de províncias e per leis autoritats localas, especialament aquelei dei vilas qu'èran elegits per lei captaus. Una caracteristica d'aquela administracion èra l'importància de la corrupcion entre lei foncionaris. D'efèct, certanei, magerament lei ''corregidors'' que tenián de poders fiscaus e de policía, èran mau pagats per lo [[govèrn]] [[Espanha|espanhòu]] e assaiavan donc de s'enriquir au detriment de la populacion. Lei zònas poblats d'Indians foguèron generalament pus tocadas per aqueu fenomèn. 

La darriera institucion importanta de l'Empèri Espanhòu èra la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]]. Format unicament de Blancs fins a la segonda mitat dau [[sègle XVIII]], èra caracterizat per sei ressorsas economicas fòrça importantas e per la rivalitat permanenta entre lei diferents òrdres [[religion|religiós]] e lo [[clergat]] secular. La richessa de la Glèisa èra liada ai dons e ai laissas dei fidèus, lei revenguts eissits d'aquelei bens e lo [[dèime]]. Gràcias a aquelei ressorsas, la Glèisa poguèt finançar la bastida de [[glèisa]]s, s'ocupar de l'ensenhament e de la santat, ajudar lei paures e prestar de sòus. Enfin, aguèt un ròtle major dins l'evangelizacion deis Indians e contunièt per la seguida de considerar que lei pòbles autoctòns fasián partida de son ressòrt.

Lei resèrvas e jaciments d'[[aur]] e d'[[argent (metal)|argent]] concentrèron inicialament l'atencion deis [[Espanha|Espanhòus]]. Pasmens, en fòra de [[Zacatecas]], lei minas foguèron finalament raras e la produccion declinèt a partir de la fin dau sègle XVII. L'activitat principala venguèt alora l'[[agricultura]] que son desvolopament foguèt rapidament encoratjat per l'immigracion d'Espanhòus venguts participar a l'esplecha miniera. Se formèt alora un modèl de tenements fòrça grands tenguts per una [[aristocracia]] terrenala (''hacienda''). Un [[monopòli]] dau comèrci entre [[Espanha]] e sei [[colonialisme|colonias]] foguèt establit — contornejat per la còntrabanda encoratjada per leis [[Anglatèrra|Anglés]], leis [[Païses Basses|Olandés]] e lei [[França|Francés]] — e lo [[pòrt]] foguèt desvolopat per permetre lei cambis amb la metropòli.

==== La formacion de la societat ispanoamerica ====

La societat ispanoamerica se devesiguèt entre dos ensems separats. Lo premier èra la societat coloniala formada de Blancs, d'[[Africa]]ns, de mestís e d'Indians vivent en fòra de sa comunautat d'origina. Lo segond èra l'ensems dei comunautats indianas gaire mestissadas que gardavan sa [[lenga]] e de trachs indians fòrça importants. 

===== La societat coloniala =====

Lei Blancs èran principalament originaris d'[[Espanha]]. Dins aquò, l'emigracion dei Blancs vèrs Mexic es mau coneguda car lei documents oficiaus s'interessèron solament ais arribadas legalas. Òr, de clandestins nombrós arribèron tanben dins lei [[colonialisme|colonias]] [[Espanha|espanhòlas]]. Dins lo corrent dei generacions, lei Blancs se devesiguèron entre dos grops dichs ''criollos'' per designar aquelei nascuts sus lo territòri mexican e ''peninsulares'' per designar aquelei d'[[Espanha]]. Dos principis importats de l'[[aristocracia]] [[Euròpa|europèu]] dominèron son mòde de vida : la volontat de tenir de tenements importants e la volontat de conservar la « puretat » de son [[sang]]. Coma lei familhas de ''criollos'' avián quauquei rèires mestís, aquò entraïnèt l'aparicion de prejutjats dei ''peninsulares'' còntra lei ''criollos''. Pasmens, que situacion que siegue, de grops de familhas blancas, mesclant ''criollos'' e ''peninsulares'', se maridant entre elei dominavan la societat. En dessota de l'[[aristocracia]] terrenala, existiá tanben una classa mejana blanca formada d'artesans, de marchands, de foncionaris, de regidors ò proprietaris terrenaus mejans. Coma l'elèit, donavan fòrça d'importància a la « puretat » de son [[sang]] e assaiavan d'exclure lei non Blancs de seis activitats per ne'n limitar la concurréncia economica e sociala.

Leis Africans foguèron inicialament utilizats coma [[esclavatge|esclaus]] dins lei plantacions e lei minas. Foguèron ansin nombrós dins lo sud de Mexic. Pasmens, tre la fin dau [[sègle XVII]], leis afranquiments acomencèron de se generalizar e, dins lo corrent dau sègle seguent, la màger part dei populacions originàrias d'[[Africa]] venguèron liuras. En revènge, aquela liberacion s'acompanhèt pas d'un progrès e leis Africans demorèron dins lo debàs de la societat.

Lei populacions mestissadas apareguèron rapidament après la conquista [[Espanha|espanhòla]] en causa dau nombre limitat de fremas espanhòlas. De mai, en despiech dau sostèn de la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] a l'arribada de fremas vengudas de la [[Peninsula Iberica]], lei relacions en fòra dau [[maridatge]] entre Espanhòus e Indianas contunièron. Dins aquò, aquelei mestís èran generalament bandits per lei Blancs siá per de rasons [[religion|religiosas]] (lei mestís èran sovent nascuts en fòra dau [[maridatge]]) siá en causa dau risc de concurréncia economica. Ansin, divèrsei [[lei|lèis]] foguèron adoptadas per enebir certanei domenis economics ò mestiers ai mestís. L'aplicacion d'aqueu sistèma evolucionèt pauc a pauc segon lei regions en causa de la generalizacion progressiva dau mestissatge au sen de la societat ispanoamericana. Tre lo sègle XVI, lei premierei falhas apareguèron amb la creacion dei ''habilitaciones'' permetent ai mestís d'èsser considerats coma de Blancs en cambi dau pagament d'una soma. De mestís eissits de relacions entre Blancs e Africans ò entre Indians e Africans existián tanben. Pasmens, avián encara mens de consideracions que leis autrei mestís.

===== La societat indiana =====

Lei comunautats indianas gaire mestissadas e demoradas alunchadas de la societat coloniala gardèron una partida importanta de sei trachs pròpris e son a l'origina de la societat indiana actuala. Au començament de la [[colonialisme|colonizacion]], leis Indians foguèron somés au sistèma de l’''encomienda''. Aquò èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un [[tribut]] ò de corvadas. Aqueu sistèma foguèt fòrça atacat per lei Dominicans, especialament [[Bartolomé Casaus|Bartolomé de las Casas]], e en [[1542]], lo rèi d'Espanha adoptèt lei ''Lèis Novèlas'' qu'ordonèron la restitucion a la Corona deis ''encomiendas'' après la [[mòrt]] de sei proprietaris. Pasmens, en fàcia de l'ostilitat dei colons, la [[monarquia]] deguèt finalament adoptar una posicion pus complasenta après una revòuta dei proprietaris ([[1544]]-[[1548]]). Premier, acceptèt la prolongacion de l’''encomienda'' per la durada de vida de l'eiretier de son proprietari. Puei, se creèt un sistèma suplementari de prolongacion per lei generacions seguentas.

En parallèl de l'establiment de la dominacion espanhòla, de campanhas d'evangelizacion foguèron organizadas per convertir leis Indians au [[cristianisme]]. Aquò acomencèt tre la conquista de l'[[Civilizacion astèca|Empèri Astèc]] amb la destruccion dei temples [[paganisme|pagans]], deis idòlas, dei libres [[Religion|religiós]] indians ò de batejaments generaus de populacions. Pasmens, aquela estrategia evolucionèt rapidament vèrs de metòdes pus amagestrats per penetrar dirèctament au sen de la cultura indiana. Ansin, lo [[cristianisme]] [[catolicisme|catolic]] se generalizèt sota la forma d'un [[sincretisme]] mesclant la liturgia crestiana, lo culte de la Santa Verge, dei sants, la musica religiosa e lei processions amb d'elements e de rites eissits de la [[religion]] [[mesoamerica]]na anciana.

Enfin, l'afondrament demografic foguèt la darriera caracteristica de la societat indiana après la conquista. D'efèct, en causa dei conflictes, dau trabalh fòrçat e, subretot, dei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] qu'èran desconegudas sus lo [[continent]] [[america]]n ([[Veròla|vairòla]]...), lo nombre d'Indians demeniguèt fòrça rapidament. L'amplor d'aqueu fenomèn es mau conegut en causa de l'abséncia de donadas precisas sus la populacion avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Regardant lo territòri mexican, leis estimacions evolucionan entre 11 e 25 milions d'individús en [[1519]] e solament entre un e dos milions a la fin dau sègle XVII. De mai, lei migracions d'Indians en direccion dei centres economics de la societat ispanoamerica, especialament lei regions minieras, agravèron lo despoblament dei territòris indians. Aquò aguèt per consequéncia la disparicion progressiva de l'[[aristocracia]] e deis institucions dei comunautats indianas, compres aquelei deis estats aliats a [[Espanha]] coma [[Tlaxcala]].

==== Lo declin dau poder coloniau ====

[[Felip II d'Espanha|Felipe II]] ([[1556]]-[[1598]]) assaièt d'organizar la gestion e de l'administracion de l'empèri [[colonialisme|coloniau]] [[Espanha|espanhòu]]. Pasmens, en causa dei distàncias e de la superficia estendudas, la Corona mau capitèt e l'autoritat reiala declinèt pauc a pauc. En parallèl, la poissança militara d'[[Espanha]] s'afebliguèt. Après la desfacha a l'eissida de la [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]), lo [[govèrn]] de [[Madrid]] decidiguèt tornarmai de s'ocupar de l'organizacion de sei colonias. L'influéncia dei familhas de ''criolos'' foguèt tanben reducha amb la creacion de pòstes administratius importants fisats a de ''peninsulares''. 

Aquelei reformas permetèron ansin de melhorar lei revenguts reiaus. Pasmens, aquò entraïnèt un maucontentament important, magerament au sen dei ''criolos'', basat sus l'aumentacion deis [[impòst]]s, lo ròtle important donat ai ''peninsulares'' ò lei limits comerciaus impausats per lo monopòli [[Espanha|espanhòu]]. Ansin, una partida importanta de l'elèit revendicava un reequilibratge dei cambis e dei relacions amb la [[metropòli]]. En revènge, donava d'importància a sei privilègis e èra fòrça maufisanta dei classas popularas. En particular, après lei combats durs de la [[Revolucion Francesa|Revolucion]] en [[Haití (estat)|Haití]], leis idèas dei [[Sègle de las Luses|Lutz]] avián gaire de partisans. La rompedura entre Mexic e la metropòli foguèt donc progressiva e entraïnada per l'afebliment d'[[Espanha]], ocupada per [[França]], e per lo refús continú de [[Madrid]] d'acceptar lei principalei revendicacions mexicanas.

=== L'independéncia e lo periòde d'instabilitat politica ===

==== La guèrra d'independéncia ====

[[File:Iturbide Emperador by Josephus Arias Huerta.jpg|thumb|right|Retrach de l'emperaire [[Augustin Ièr de Mexic]].]]

En [[1807]]-[[1808]], l'invasion de l'[[Espanha]] [[peninsula]]ra per lei [[Francés]] de [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I{{èr}}]] e l'acomençament de l'insurreccion populara espanhòla entraïnèt l'afondrament de l'autoritat reiala remplaçada per una [[junta]] suprèma que se transformèt rapidament en conseu de [[regéncia]]. De combats durs e [[sang|saunós]] se debanèron fins a la fin de [[1813]] còntra lei Francés e lo conseu convoquèt de Cortes cargadas de redigir una [[constitucion]], adoptada en [[1812]], d'inspiracion liberala. Lei Cortes associèron lei [[colonialisme|colonias]] a aqueu procès e l'elèit dei ''criolos'' poguèt i mandar de delegats. Obtenguèron d'assegurenças regardant lei libertats individualas ò l'organizacion d'eleccions liuras. Pasmens, en [[1814]], après la restauracion de la [[monarquia]], aqueleis avançadas foguèron largament oblidas e l'autoritat reiala foguèt restablida sus tot l'empèri franc de la region dau Rio de la Plata. Pasmens, en [[1820]], una revòuta novèla en [[Espanha]] afebliguèt lo poder reiau e marquèt lo començament d'un periòde pus liberau.

Dins lo corrent d'aqueu periòde, lo vice-rèi de [[Mexico]], qu'assaiava de formar una [[junta]] amb lei ''criolos'', foguèt reversat per un [[còp d'estat]] organizat per lei ''peninsulares''. Lo poder foguèt alora tengut per l'''audienca'' e sa milicía. Aquò permetèt de blocar lei revendicacions dei ''criolos'' mai lo maucontentament se generalizèt dins tota la vice-reialtat de Novèla Espanha. Lo 16 de setembre de [[1810]], una premiera insurreccion importanta acomencèt sota la direccion dau prèire [[Miguel Hidalgo]]. Revendicant la supression dau [[tribut]] pagat per leis Indians, la restitucion de certanei territòris indians ò l'eliminacion deis Espanhòus, lo movement s'estendèt rapidament e alinhava {{formatnum:80000}} combatents en octòbre. En fàcia, ''criolos'' e ''peninsulares'' s'alièron per s'opausar a una insurreccion populara menaçant sei privilègis e defendiguèron victoriosament [[Mexico]]. En març de [[1811]], Hidalgo e sei tropas foguèron anientats dins la region de [[Guadalajara]] e lei caps de la revòuta fusilhats. Pasmens, una autra insurreccion acomencèt lèu dins lo sud sota la direccion d'un autre prèire mestís dich [[José Maria Morelos]]. Au contrari de Hidalgo, capitèt d'organizar e de disciplinar sei tropas que conquistèron [[Oaxaca de Juárez|Oaxaca]] e [[Acapulco]] en [[1812]]-[[1813]]. Una guèrra lònga foguèt necessària per leis afeblir que s'acabèt solament en [[1815]] amb la captura de Morelos e son execucion. Pasmens, Vicente Guerrero, un luòctenent de Morelos, capitèt de contuniar la lucha.

Lo poder en [[Mexico]] demorèt entre lei mans dei conservadors mai l'influéncia dei ''criolos'' aumentèt. Favorables a l'autonòmia per aparar sei privilègis en fàcia dau liberalisme vengut de [[Madrid]]. La [[Glèisa]], menaçada per l'anticlericalisme de certanei tendàncias revolucionàrias espanhòlas, èra tanben fòrça maufisanta a respèct de la metropòli. En [[1820]], lo [[coronèu]] [[Augustin Ièr de Mexic|Augustin de Iturbide]], cargat de luchar còntra leis insurgents de Guerrero, passèt au contrari un acòrd amb seis adversaris en febrier de [[1821]]. Dich [[plan d'Iguala]], prevesiá la formacion d'un Empèri de Mexic independent dirigit per lo rèi [[Ferrand VII d'Espanha|Ferdinand VII]] ò un prince de son ostau. Lo [[catolicisme]] demorava [[religion d'Estat]] e la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] gardava sei bens e sei privilègis. Enfin, l'egalitat juridica èra establida. Iturbide e Guerrero jonhèron sei tropas e, en aost, lei leialistas foguèron vençuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre, [[Augustin Ièr de Mexic|Iturbide]] venguèt president d'una [[regéncia]]. Pasmens, [[Ferrand VII d'Espanha|Ferdinand VII]] refusèt l'acòrd d'Iguala. Ansin, lo 18 de mai de [[1822]], Iturbide, desirós de mantenir un [[monarquia|regime monarquic]], foguèt proclamat emperaire per sei soudats. Lei sièis províncias de la capitanariá generala de [[Ciutat de Guatemala|Guatemala]] jonhèron l'Empèri<ref>[[Lo Salvador]] refusèt mai una invasion mexicana en [[1822]] l'integrèt per fòrça dins l'Empèri.</ref>.

Pasmens, tre [[1822]], l'Empèri autoritari d'[[Augustin Ièr de Mexic|Augustin I{{èr}}]] suscitèt una oposicion importanta renfòrçada per la crisi financiera de l'[[estat]] novèu. En [[1823]], un còp d'estat organizat per lo [[coronèu]] [[Antonio López de Santa Anna]] entraïnèt l'abdicacion e l'[[exili]] de l'emperaire. Augustin I{{èr}} foguèt fusilhat l'annada seguenta après una temptativa mancada de reconquistar lo poder. La [[republica]] foguèt proclamada mai un periòde lòng d'instabilitat acomencèt. Lei províncias d'America Centrala aprofichèron la situacion per proclamar son independéncia.

==== L'instabilitat politica e lei pèrdas territòrialas mexicanas ====

[[File:Mexic - Pèrda territòriala dau sègle XIX.png|thumb|Pèrdas territòrialas dins lo corrent dau sègle XIX.]]

En [[1824]], una [[constitucion]] d'inspiracion liberala foguèt adoptada. Pasmens, de tensions apareguèron rapidament amb lei [[conservatisme|conservadors]]. Ansin, après la victòria electorala conservatritz de [[1828]], un [[còp d'estat]] foguèt organizat per lei [[liberalisme|liberaus]] que donèron lo poder a [[Vicente Guerrero]]. Ordonèt l'expulsion deis [[Espanha|Espanhòus]] en [[1828]] e capitèt de replegar un còrs expedicionari espanhòu l'annada seguenta. Dins aquò, tre [[1830]], Guerrero foguèt reversat per un còp d'estat conservador e fusilhat l'annada seguenta après una insurreccion mancada.

En [[1832]], lo generau [[Antonio López de Santa Anna|Santa Anna]] capitèt de reconquistar lo poder amb lo sostèn dei liberaus. Demorèt la personalitat principala de la vida politica mexicana fins a la segonda mitat dau [[sègle XIX]] mai perdiguèt unei còps la presidéncia e deguèt s'[[exili|exil]]ar en [[1844]]. Dins lo corrent d'aqueu periòde, unei [[govèrn]]s se succediguèron rapidament. Assaièron de centralizar l'estat entraïnant la revòuta de [[Tèxas]] que venguèt ''de facto'' independent en [[1835]].

La question de [[Tèxas]] entraïnèt un conflicte còntra leis [[Estats Units d'America]] de [[1846]] a [[1848]]. Sa causa premiera foguèt l'annexion de [[Tèxas]] per leis [[USA|Estats Units]] en [[1845]]. Puei, leis intradas de tropas estatsunidencas dins lei territòris contestats entre Tèxas e Mexic e aquela de soudats mexicans au [[nòrd]] de Rio Bravo causèron lo començament vertadier de la guèrra. En aost de [[1846]], lo govèrn demandèt lo retorn de Santa Anna mai la situacion militara mexicana venguèt rapidament catastrofica. Lei [[vila]]s de Monterrey (setembre de [[1846]]), de Veracruz (març de [[1847]]) e de [[Mexico]] (setembre de [[1847]]) foguèron perdudas e Mexic deguèt reconoisser sa desfacha. Lo 2 de febrier de [[1848]], signèt lo [[tractat de Guadalupe Hidalgo]] entraïnèt la cession de la màger part dau [[nòrd]] dau país ([[Tèxas]], [[Califòrnia]] Auta, Nòu Mexic) en cambi dau pagament d'una indemnitat de 15 milions de [[dolar]]s. En [[1853]], aquelei pèrdas foguèron completadas per la venda d'una partida suplementària dau [[nòrd]] de Mexic ([[Crompa Gadsden]]).

En [[1853]], lo poder foguèt tornarmai fisat a [[Antonio López de Santa Anna|Santa Anna]] reversat tre [[1855]] per lei generaus [[Juan Alvarez]] e [[Ignacio Comonfort]]. Santa Anna deguèt s'exilar tornarmai e sa partença marquèt lo començament d'una tiera de reformas liberalas en despiech dau mantenement de resisténcias importantas de part dei reialistas e dei [[conservatisme|conservadors]]. L'influéncia de la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]], que sei bens inalienables representavan un patrimòni fòrça important, foguèt una question majora dau periòde. En [[1856]]-[[1857]], divèrsei mesuras anticlericalas (fin de l'inalienabilitat dei bens eclesiastics, adopcion d'una [[constitucion]] sensa referéncia au [[catolicisme]]) entraïnèron de protestacions importantas puei una [[guèrra civila]] novèla. En [[1858]], lei [[conservatisme|conservadors]] conquistèron lei regions centralas e lei liberaus, dirigits per [[Benito Juárez]], s'installèron a Veracruz. Nacionalizèron lei bens de la Glèisa en [[1859]] e capitèron finalament de reconquistar la [[capitala]] en [[1860]].

==== L'intervencion francesa ====

{{veire|Guèrra de Mexic}}

[[File:Mexic - Intervencion francesa.png|thumb|Esquèma generau de l'intervencion francesa en Mexic (1862-1867).]]

Après l'eleccion de [[Benito Juárez|Juárez]] coma president en [[1861]], lo [[govèrn]] mexican deguèt faciar la question de son deute public. Foguèt rapidament obligat d'arrestar son remborsament. Aquò entraïnèt una intervencion dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], de [[França]] e d'[[Espanha]] que mandèron un còrs expedicionari qu'ocupèt lei doanas de Veracruz. Juárez capitèt de trobar un acòrdi amb lei Britanics e leis Espanhòus. En revènge, l'emperaire [[França|francés]] [[Napoleon III]] èra desirós de crear un empèri mexican [[catolicisme|catolic]] susceptible d'equilibrar la poissança [[USA|estatsunidenca]]. Mau conselhat per de conservadors mexicans, [[Napoleon III]] pensava obtenir un acuèlh favorable a sei projèctes. Pasmens, sei tropas se turtèron a l'oposicion dei liberaus de Juárez e aguèron de dificultats per intrar dins la [[capitala]] en [[1863]]. Lei Francés prepausèron lo tròne a [[Maximilian Ièr de Mexic|Maximilian]], fraire de l'archiduc d'[[Àustria]], que foguèt coronat en junh de [[1864]] amb lo sostèn dei conservadors. Lei liberaus e Juárez se retirèron vèrs lo [[nòrd]].

Lei [[França|Francés]] e lei tropas imperialas deguèron alora luchar còntra divèrsei [[guerilha]]s. A partir de [[1866]], [[Napoleon III]] èra desirós de se retirar dau teatre mexican e lei liberaus prenguèron l'avantatge. En març de [[1867]], après la retirada totala dei Francés, la situacion militara de [[Maximilian Ièr de Mexic|Maximilian]] s'agravèt rapidament. En junh, foguèt capturat e fusilhat per lei fòrças [[republica]]nas.

La republica foguèt restablida mai la situacion financiera demorèt marrida e lei venceires se devesiguèron entre elei, especialament [[Benito Juárez]] e [[Porfirio Díaz]]. D'efècte, lo govèrn de Juárez venguèt rapidament fòrça autoritari. En [[1872]], après la [[mòrt]] de Juárez, [[Sebastián Lerdo de Tejada]] li succediguèt acomençant un programa de modernizacion (bastida dau premier camin de fèrre entre Veracruz e [[Mexico]]) fins a son reversament per Diaz en [[1876]].

=== Lo « Porfiriato » ===

==== L'estabilizacion politica e economica ====

[[File:General Porfirio Díaz.JPG|thumb|right|Pintura representant lo president [[Porfirio Díaz]].]]

[[Porfirio Díaz]] gardèt lo poder fins a [[1911]] d'un biais autoritari. D'efècte, aqueu periòde dich « Porfiriato » es caracterizat per d'eleccions trucadas, una censura activa de la [[premsa]] e la formacion de milicías paramilitarizadas per mantenir l'òrdre. De mai, formèt un ret de liames personaus amb de captaus dins tot lo país. Pasmens, Díaz mantenguèt leis aparéncias d'un regime [[constitucion]]au, capitèt d'estabilizar la situacion economica e de melhorar lei relacions entre lo [[govèrn]] e lei [[Catolicisme|catolics]].

D'efècte, la situacion conoguèt divèrseis evolucions permetent sa creissença a partir de la privatizacion dei tèrras indianas e la formacion d'esplechas [[agricultura|agricòlas]] de talha gròssa que sei produccions èran destinadas a l'[[exportacion]]. La populacion aumentèt ansin de 7,5 milions en [[1850]] a 14 milions en [[1910]]. Aquò favorizèt l'arribada de capitaus estrangiers que foguèron investits dins la bastida d'un ret de camin de fèrre e lo sector minier ([[aur]], [[argent (metal)|argent]], [[coire]], [[zinc]]...). Au començament dau sègle XX, lo sector minier èra vengut fòrça per l'economia mexicana e representava la mitat deis exportacions. Lei classas mejanas urbanas e l'oligarquia foguèron lei beneficiaris d'aqueleis annadas. Pasmens, aqueu desvolopament se faguèt au detriment deis Indians e dei païsans que sa condicion se desgradèt. Dins lo [[sud]] [[conservatisme|conservador]], capitèron de gardar lo contraròtle de la màger part dau territòri. En revènge, dins leis autrei regions, la formacion d'''haciendas'' limitèt lo nombre de tenements disponibles e entraïnèt l'aparicion d'un [[proletariat]] rurau.

Regardant leis afaires [[religion|religiós]], Diáz reglèt lo conflicte amb lei [[Catolicisme|catolics]] en [[1877]]. Anoncièt la fin dei persecucions còntra la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]].

==== Lo declin e la fin dau regime de Porfirio Diaz ====

A partir de [[1900]], lei partisans de Diáz acomencèron de se devesir entre elei regardant leis orientacions de donar au país. Un grop de tecnocratas dichs ''cientificos'' recomandèt la creacion d'un [[partit politic]] per enquadrar totei lei diferentei practicas dau « Porfiriato ». Aquò se turtèt a l'oposicion dei caps regionaus. En [[1904]], per contentar lei captaus provínciaus, Diáz acceptèt de prolongar de doas annadas suplementàrias lo mandat dei governadors. Pasmens, après aquela crisi intèrna, la situacion interiora s'agravèt. En [[1906]] e [[1907]], de grèvas duras se debanèron dins lo sector minier. L'[[inflacion]] e lo [[caumatge|chaumatge]] aumentèron. Aquò favorizèt lo maucontentament e, en [[1910]], la reeleccion de Diáz èra menaçada per [[Francisco Madero]]. Per s'aparar còntra son adversari, Diáz ordonèt son arrestacion, çò que li permetèt d'èsser tornarmai elegit president. Pasmens, aquò entraïnèt una insurreccion grèva e marquèt lo començament d'una guèrra civila lònga de [[1910]] a [[1920]].

=== La Revolucion Mexicana ===

{{veire|Revolucion Mexicana}}

==== Lo revolucion de Francisco Madero ====
[[File:Madero en Cuernavaca.jpg|right|thumb|[[Francisco I. Madero]] amb [[Emiliano Zapata]], a [[Cuernavaca]] durant la [[Revolucion Mexicana]].]]
En [[1911]], la fin dau periòde [[Porfirio Diaz]] entraïnèt una [[guèrra civila]] dicha [[Revolucion Mexicana]] que durèt fins a [[1920]]. Causèt la [[mòrt]] d'aperaquí un milion de personas. Lo conflicte acomencèt après la liberacion de [[Francisco Madero]] que s'exilèt en [[Tèxas]]. Organizèt lèu una revòuta amb l'ajuda de caps revolucionaris coma [[Pancho Villa]] ò [[Emiliano Zapata]]. Dins lo corrent d'aquela annada, Madero ocupèt una partida dau [[nòrd]] mexican e installèt un [[govèrn]] provisòri. Puei, capitèt de negociar un acòrd amb lo grop dei ''cientificos'' e de desarmar leis insurgents franc de Zapata. Aquò entraïnèt la fin dau regime Diaz e lo debanament d'una eleccion liura en octòbre.

Amb lo sostèn dei ''cientificos'', Madero ganhèt l'escrutinh e venguèt president. Pasmens, son autoritat demorèt febla, especialament en causa de la perseguida de la Revolucion per [[Emiliano Zapata]]. Au contrari, Zapata prepausèt un plan per rendre sei tèrras tradicionalas ais Indians. L'agitacion continuala entraïnèt un [[còp d'estat]] organizat per lei ''cientificos'' que mau capitèt (9 - 18 de febrier de [[1913]]). Lo [[generau]] [[Victoriano Huerta]] aprofichèt lo caòs per prendre lo poder. Madero foguèt assassinat e Huerta s'alièt ai ''cientificos'' e ais [[Estats Units d'America]] per se proclamar president.

==== L'anarquia politica de 1913-1917 ====

De [[1913]] a [[1917]], lei conflictes intèrnes se multipliquèron dins lo país. D'efècte, après sa presa dau poder, [[Victoriano Huerta]] decidèt d'atacar lei fòrças d'[[Emiliano Zapata]] situadas dins lo [[nòrd]]. Pasmens, après unei desfachas, leis insurgents se reorganizèron au sen d'una « armada constitucionala » dirigidas per [[Venustiano Carranza]], governador de Coahuila, [[Pablo Gonzalez]], [[Pancho Villa]] e [[Álvaro Obregón]]. En parallèl, de combats opausèron lei païsans paures, ajudats per lei tropas de Zapata, ai fòrças dei grands proprietaris. 

La conjugason d'aquelei conflictes entraïnèt una generalizacion de la [[guèrra civila]] sus tot lo país. De mai, la [[diplomacia]] [[USA|estatsunidenca]] agravèt la situacion car [[Washington]] sostenguèt per torn lei diferentei faccions per assaiar d'estabilizar la situacion. En abriu de [[1914]], lo president [[Woodrow Wilson]] mandèt un còrs expedicionari que desbarquèt dins lo [[pòrt]] de [[Veracruz]] e bombardèt la vila. Aquò destabilizèt Huerta e permetèt a seis adversaris d'avançar en direccion de la [[capitala]]. En julhet, sei tropas foguèron desfachas entraïnant sa desmission e son [[exili]].

Pasmens, lei venceires mau capitèron de s'unir e la guèrra contunièt. En octòbre de [[1914]], [[Pancho Villa]] reüniguèt una convencion que permetèt a Zapata d'obtenir l'aprovacion de son programa. Lo mes seguent, Carranza e [[Álvaro Obregón|Obregón]] s'alièron per formar un [[govèrn]] provisòri installat en Veracruz. Lei combats contunièron alora entre lei [[constitucion]]alistas e lei tropas de Villa e de Zapata. En abriu de [[1915]], [[Álvaro Obregón|Obregón]] capitèt de desfaire Villa e Zapata perdiguèt definitivament lo contraròtle de [[Mexico]]. Après aquelei victòrias, lo govèrn de Carranza foguèt finalament reconegut per leis Estats Units dins lo corrent de setembre. Pasmens, lei combats contunièron dins lo país fins a l'assassinat de Zapata en [[1919]] e la somission de Villa en [[1920]]<ref>Pancho Villa foguèt assassinat per de rasons desconegudas en [[1923]].</ref>.

==== La constitucion de 1917 e lo reglament de la crisi ====

En [[1917]], una convencion foguèt reünida per redigir una [[constitucion]] novèla. Lo tèxte foguèt publicat dins lo corrent de l'annada e permetèt d'acomençar lo reglament dau conflicte. D'efècte, permetèt de renfòrçar l'autoritat dau [[govèrn]] federau e de contentar certanei revendicacions popularas (possibilitat de restituir de tèrras ais Indians, [[drech]] de [[grèva]], jornada de trabalh d'uèch [[ora]]s, separacion de la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] e de l'[[Estat]], limits impausats a l'influéncia dau [[clergat]]...).

Fins a [[1920]], Carranza gardèt la màger part dau poder e capitèt d'estabilizar son poder. Assaièt de reprodurre lo modèl instaurat per Diaz mai [[Álvaro Obregón|Obregón]] obtenguèt lo sostèn dei captaus dau [[nòrd]], dei [[sindicat]]s obriers e de [[Pancho Villa]]. Ansin, quand Carranza ordonèt l'arrestacion de son ancian aliat, se turtèt a una oposicion fòrta que formèt una « armada liberala constitucionala » poderosa. Deguèt alora abandonar [[Mexico]] avans d'èsser [[assassinat]] sus lo camin de [[Veracruz]].

Lei venceires prenguèron lo poder sota l'autoritat d'[[Álvaro Obregón|Obregón]] elegit president dins lo corrent de setembre. Formèron un ret gropant captaus tradicionaus, caps de [[sindicat]]s ò de gropaments de païsans, oficièrs superiors de l'armada e caps politics. Aquò permetèt au regime novèu d'enquadrar la populacion. Per completar aqueu sistèma, foguèt adoptada una [[ideologia]] novèla enaurant lei culturas indianas e mestissas, la gèsta revolucionària e desvalorant lo periòde [[colonialisme|coloniau]].

=== Lo Mexic modèrne ===

==== La presidéncia d'Obregon ====

[[Álvaro Obregón]] gardèt lo poder de [[1920]] a [[1924]]. Adoptèt una politica economica similara a aquela dau periòde Diáz moderada per la necessitat de contentar una partida de sa basa revolucionària. Donèt donc la prioritat au desvolopament d'una [[industria]] [[capitalisme|capitalista]] exportatritz finançada gràcias a d'investiments estrangiers e s'ocupèt d'equilibrar lo budget de l'[[Estat]]. Pasmens, organizèt tanben una refòrma agrariana que permetèt de distribuir de tèrras a 10% dei païsans mexicans. Limitada, aquela decision cambièt pas lo modèl d'una [[agricultura]] centrada sus lei grands proprietaris e aguèt d'efèctes febles sus la produccion car lei païsans beneficiaris, generalament paures, aguèron de dificultats per esplechar sei tèrras novèlas.

Se la presidéncia d'Obregón permetèt d'amaisar lei tensions eissidas de la [[Revolucion Mexicana]], la fin de son mandat foguèt marcada per una guèrra civila brèva regardant sa succession. D'efècte, segon la [[Constitucion]] de [[1917]], lo president mexican podiá se presentar a sa reeleccion. Per lo remplaçar, Obregón chausiguèt de sostenir la candidatura de [[Plutarco Elias Calles]] e se turtèt a l'oposicion d'unei generaus partisans d'[[Adolfo de la Huerta]]. Una insurreccion aguèt luòc que s'acabèt per la victòria dei partisans d'Obregon e l'execucion d'unei caps revolucionaris. D'eleccions trucadas permetèron alora l'eleccion de [[Plutarco Elias Calles|Calles]].

==== La presidéncia Calles e lo « Maximato » ====

[[File:Plutarco Elías Calles.jpg|thumb|right|Fotografia dau president [[Plutarco Elías Calles]].]]

[[Plutarco Elías Calles]] foguèt president de [[1924]] a [[1928]] e demorèt lo cap vertadier dau país fins a [[1934]]. Contunièt la politica economica de son predecessor mai adoptèt, en matèria de [[religion]], una atitud ostila a la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] qu'entraïnèt una [[Guèrra dei Cristeros|guèrra civila]] de [[1926]] a [[1929]]. D'efècte, tre [[1925]], son [[govèrn]] decidèt d'encoratjar lo desvolopament de l'[[escòla]] laïca. L'[[annada]] seguenta, ordonèt l'aplicacion deis articles de la [[Constitucion]] de [[1917]] permetent de redurre leis activitats de la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]]. Aquò entraïnèt una oposicion fòrta au sen dei classas mejanas e dau [[clergat]] qu'ordonèt la suspension de totei lei celebracions [[religion|religiosas]]. Lei païsans de l'oèst de [[Mexico]] se revoutèron alora e l'insurreccion resistiguèt ais atacas de l'armada fins a la conclusion d'una trèva en [[1929]].

Aquelei trèbols afebliguèron [[Plutarco Elías Calles|Calles]] e una modificacion de la [[constitucion]] permetèt a [[Álvaro Obregón]] d'èsser elegit president un segond còp en [[1928]]. La durada dau mandat presidenciau foguèt tanben aumentada de quatre a sièis [[annada]]s. Pasmens, foguèt assassinat tre lo 17 de julhet de [[1928]] per un militant [[catolicisme|catolic]]. Aquò permetèt a Calles de renfòrçar sa posicion amb la fondacion dau Partit nacionau revolucionari (PNR) e l'eleccion d'aliats politics sensa autoritat de son [[partit politic|partit]] a la presidéncia. Dins lei fachs, Calles, d'ara endavant dich « jefe maximo » gardèt la realitat dau poder e acomencèt de negociar amb la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] la suspension dei [[lei|lèis]] anticlericalas de [[1926]].

Dins aquò, lei problemas de la crisi religiosa foguèron rapidament remplaçats per lei dificultats pus grèvas de la [[crisi economica de 1929]]. D'efècte, fòrça despendanta deis [[exportacion]]s, l'economia mexicana foguèt fòrça tocada per la reduccion dau comèrci mondiala. Aquò entraïnèt de tensions importantas dins lei classas popularas e mejanas tant dins lei vilas que dins lei zònas ruralas. Lo regime i respondèt per de mesuras autoritàrias e per un renfòrçament de la repression. Pasmens, aquò mau capitèt d'empachar lo desvolopament de l'oposicion, compres au sen dau PNR. En [[1934]], Calles foguèt donc obligat de laissar lo poder e de designar lo generau [[Lázaro Cárdenas del Río|Lazaro Cardenas]] coma successor.

==== La presidéncia Cardenas e lo renfòrçament dau regime ====

[[File:Lazaro cardenas2.jpg|thumb|right|Fotografia dau president [[Lázaro Cárdenas del Río]].]]

Leis annadas [[Lázaro Cárdenas del Río|Cardenas]] aguèron un ròtle decisiu dins lo renfòrçament dau regime eissit de la [[Constitucion]] de [[1917]]. D'efècte, après l'eliminacion dei partisans de [[Plutarco Elías Calles|Calles]] entre [[1924]] e [[1926]], donèt una impulsion novèla au movement revolucionari gràcias a una refòrma agrariana, a un sostèn regular ai [[sindicat]]s e a la [[nacionalizacion]] de l'[[industria]] [[petròli|petrolièra]]. Sa popularitat li permetèt d'assegurar lo mantenement de la [[patz]] intèrna e dau regime que s'institucionalizèt. 

Lo president, elegit per un mandat de sièis ans, èra lo cap quasi absolut de l'[[Estat]] mai aviá pas lo drech de se representar. En revènge, podiá designar son successor que son eleccion èra assegurada gràcias a d'eleccions regularament trucadas. Pasmens, en despiech de l'aspèct non [[democracia|democratic]] d'aqueu foncionament, divèrsei drechs fondamentaus protegits per la [[constitucion]] foguèron mai ò mens respectats coma la libertat d'opinion, la diversitat de la [[premsa]], la libertat religiosa, divèrsei drechs sociaus ò l'existéncia d'autrei [[partit politic|partits politics]]. Lo modèl politic mexican evolucionèt ansin entre [[democracia]] e [[dictatura]] e lo PNR, que venguèt lo Partit revolucionari institucionau (PRI) en [[1946]], gardèt lo poder de [[1940]] a [[1997]].

==== Lo desvolopament economic deis annadas 1940-1970 ====

De [[1940]] a la fin deis annadas 1960, Mexic conoguèt un periòde de creissença economica importanta que favorizèron l'industrializacion e l'urbanizacion dau país. Lei presidents chausiguèron d'adoptar una politica economica [[capitalisme|capitalista]] que venguèt mai e mai [[liberalisme|liberala]] dins lo corrent dau sègle. D'efècte, [[Manuel Ávila Camacho]] ([[1940]]-[[1946]]) e [[Miguel Alemán Valdés]] ([[1946]]-[[1952]]) restaurèron de relacions bònas amb leis [[Estats Units d'America]] e favorizèron lo sector privat, especialament dins l'[[agricultura]] e lo [[torisme]], permetent d'atraire d'investiments estrangiers importants. Sota [[Adolfo Ruiz Cortines]] ([[1952]]-[[1958]]), aquela tendància se confirmèt e l'influéncia de tecnocratas liberaus se renforcèt. En particular, una politica d'economias drasticas permetèt de redreiçar la situacion dei finanças nacioalas mai entraïnèt de tensions socialas fòrça importantas. 

Son successor [[Adolfo López Mateos]] ([[1958]]-[[1964]]) deguèt reprimir unei grèvas duras e orientar sa politica vèrs la senèstra (reforma agrariana novèla, mantenement de relacions diplomaticas amb [[Cuba]]...). Pasmens, aquò permetèt pas de resòuvre la crisi sociala e [[Gustavo Díaz Ordaz]] ([[1964]]-[[1970]]) chausiguèt lo metòde autoritari per contraròtlar lei movements revendicatius encoratjats per l'organizacion dei [[Jòcs Olimpics]] en Mexic en [[1968]]. Ansin, lo 2 d'octòbre, l'armada tirèt sus una manifestacion d'estudiants tuant aperaquí 250 personas. En mai d'aquò, la fin deis annadas 1960 marquèt lo començament d'un periòde lòng de problemas economicas. Lei revendicacions politicas e socialas aumentèron e lo PRI aguèt alora de dificultats recurrentas per faciar la situacion.

==== Lo declin dau regime dau PRI ====

Dins lo corrent de la fin deis annadas 1960 e dau començament deis annadas 1970, la conjugason entre lei mutacions prefondas de la societat mexicana ([[exòdi rurau]], formacion de [[barri de barracas|barris de barracas]] fòrça pauras a l'entorn dei [[vila]]s principalas, aumentacion deis inegalitats socialas ja fòrça importantas, [[industria]]lizacion...) e lei dificultats economicas devesiguèt prefondament lo PRI e, pus generalament, tota la vida politica dau país. La drecha, sovent formada ais [[USA|Estats Units]], èra venguda fòrça [[liberalisme|liberala]] mentre que la senèstra èra favorabla au modèl [[cuba]]n. Aquò afebliguèt lo partit e favorizèt l'emergéncia de revendicacions demandant l'instauracion d'una [[democracia]] vertadiera.

La presidéncia de [[Luis Echeverría Álvarez|Luis Echeverría]] ([[1970]]-[[1976]]) foguèt ansin marcada per de combats entre l'armada e de [[guerilha]]s urbanas en [[1971]]. En parallèl, la situacion economica contunièt de s'agravar. Pendent son mandat, [[José López Portillo]] ([[1976]]-[[1982]]) adoptèt un plan d'austeritat per sostenir e estabilizar la [[moneda]] nacionala que demeniguèt lo nivèu de vida e aumentèt lo [[caumatge|chaumatge]]. De mai, leis efèctes negatius d'aquela politica foguèron agravats per la descubèrta de jaciments de [[petròli]] dins divèrsei regions. Son esplecha entraïnèt una competicion acarnada e d'aumentacions fòrça importantas de la corupcion, de l'[[inflacion]] e deis [[importacion]]s. En [[1982]], la situacion economica èra tant catastrofica que [[Mexico]] deguèt arrestar lo pagament deis interès dau deute nacionau. [[Miguel de la Madrid Hurtado|Miguel de la Madrid]] ([[1982]]-[[1988]]) assaièt de redreiçar la situacion financiera gràcias a un plan d'austeritat novèu mai aquò aguèt tornarmai de consequéncias negativas sus lei classas popularas. Entraïnèt tanben una scission dau PRI amb la partença de son ala progressita que fondèt lo Partit de la revolucion democratica (PRD) en [[1989]]. Son successor [[Carlos Salinas de Gortari]] ([[1988]]-[[1994]]), elegit amb solament 50,3% dei sufragis exprimits, contunièt aquela politica e chausiguèt d'intrar au sen d'un mercat economic comun dich [[Acòrd de Liure Comèrci d'America dau Nòrd|ALENA]] format amb [[Canadà]] e leis [[Estats Units d'America]]. Lei consequéncias d'aquel acòrd sus lei revenguts dei païsans paures entraïnèron en [[1994]] una [[insurreccion Zapatista|guèrra civila brèva]] dins lo sud-èst còntra l'[[Armada Zapatista de Liberacion Nacionala]] (EZLN) que se revendica de [[Emiliano Zapata|Zapata]]. Un alta-au-fuòc permetèt d'arrestar lei combats mai lei negociacions mau capitèron e la guerilha zapatista ocupa e administra totjorn quauquei vilatges de Chiapas.

==== Mexic dempuei 1994 ====

En [[1994]], l'eleccion dau candidat dau PRI, [[Ernesto Zedillo Ponce de León|Ernesto Zedillo]], foguèt fòrça malaisada (48,7%) e, en [[1997]], lo partit perdiguèt sa majoritat a la Chambra dei deputats. Puei, en [[2000]], per lo premier còp dempuei la fin de la [[Revolucion Mexicana]], lo PRI perdiguèt lo poder au profiech de [[Vicente Fox Quesada|Vicente Fox]] dau Partit d'accion nacionala (PAN, un partit [[conservatisme|conservador]], [[liberalisme|liberau]] e [[Catolicisme|catolic]] fondat en 1939). En [[2006]], lo PAN gardèt lo poder just just (35,9% per lo PAN e 35,3% per lo PRD) e [[Felipe de Jesús Calderón Hinojosa|Felipe Calderón]] venguèt president. Sa politica fòrça liberala favorizèt la creissença economica mai agravèt leis inegalitats socialas. De mai, deguèron faciar lo problema de la criminalitat organizada mexicana qu'es venguda poderosa en causa dau desvolopament dei trafegs, especialament aquelei de drògas, en direccion dau territòri [[USA|estatsunidenc]]. Acomençada per Fox, la lucha còntra lei cartèus de la dròga se transformèt en guèrra civila [[sang|saunosa]] (entre {{formatnum:60000}} e {{formatnum:100000}} mòrts pendent lo periòde [[2006]]-[[2012]]) amb la participacion dirècta de l'armada decidida per Calderon.

== Organizacion politica e territòriala ==

Mexic es una [[republica]] presidenciala [[democracia|democratica]] e [[federalisme|federala]] de 31 Estats e d'un districte federau. La seperacion dei poders es assegurada per la constitucion de [[1917]]. Lo poder executiu es tengut per lo president, lo poder legislatiu per lo Congrès e lo president e lo poder judiciari per divèrsei corts especializadas que la pus importanta es la Cort Suprèma de Justícia. Pasmens, en despiech d'unei reformas destinadas a limitar sei poders, lo president garda un ròtle fòrça important au sen deis institucions. De mai, la corupcion es un problema recurrent au sen dei tres poders maugrat de campanhas regularas de lucha còntra lo problema.

=== Poder executiu ===

Lo poder executiu es tengut per lo president de la Republica qu'es elegit per un mandat non renovelable de sièis [[annada]]s au [[Sufragi universal|sufragi universau]] dirèct amb un torn unic. I a ges de Premier ministre. Lo president a lo drech de nommar e de revocar lei [[ministre]]s, leis [[ambaissador]]s e lei cònsols generaus. Es tanben lo cap suprèm dei fòrças armadas e, amb l'acòrdi day Congrès, a lo drech de declarar una [[guèrra]] ò de signar una [[patz]]. Regardant leis afaires [[diplomacia|diplomatics]], pòu negociar de [[tractat]]s. Enfin, lo president a un drech de vèto sus lei [[lei|lèis]] votadas per lo Parlament.

=== Poder legislatiu ===

Lo poder legislatiu es tengut per lo Congrès qu'es devesit entre una [[chambra auta]] e una [[chambra bassa]] e per lo president que tèn certanei drechs legislatius, especialament un drech de vèto sus lei lèis votadas e lo drech d'adoptar de decrèts. Lei doas chambras an de drechs legislatius identics. La premiera assemblada es dicha Senat e es formada de 128 senators (4 per cada entitat federala) elegits per un mandat de sièis [[annada]]s. L'eleccion se fa segon un sistèma de dos escrutinhs parallèls. 96 senators son designats per un vòte organizat amb un torn unic dins cada circonscripcion. Lo venceire ganha dos sèti e lo segond ne'n ganha un. Lei 32 autrei senators son elegits segon un sistèma de representacion proporcionala establit au nivèu nacionau. Totei lei mandats son non renovelables.

La segonda chambra dau Parlament es dicha Chambra dei deputats e es formada de 500 deputats elegits au [[Sufragi universal|sufragi universau]] dirèct per un mandat de tres [[annada]]s. I a dos sistèmas d'elecicons. 300 deputats son elegits amb un escrutinh d'un torn organizats dins 300 circonscripcions e 200 son designats d'un biais proporcionau. Coma per lo Senat, lo mandat de deputats es pas renovelable.

Lo Congrès a lo poder de discutir e de vòtar lei [[lei|lèis]] [[federalisme|federalas]], declarar una [[guèrra]], fixar lo montant deis [[impòst]]s, discutir e vòtar lo budget e ratificar lei [[tractat]]s. Coma lo president, lo Congrès pòu adoptar de decrèts que son de tèxtes legislatius de portada e de durada limitadas. Un decrèt dau Congrès pòu pas èsser blocat per lo vèto presidenciau.

=== Poder judiciari ===
[[File:Suprema4.jpg|thumb|right|250px|La Cort Suprèma de Justícia]]
Lo poder judiciari es dirigit per una Cort Suprèma de Justícia que sei jutges son nommats per un mandat de 15 ans per lo president amb l'acòrdi dau Congrès. Es cargada d'interpretar lei lèis e lei decisions de justícia federalas presas per de corts inferioras e de jutjar leis afaires regardant la [[constitucion]]. En matèria electorala, l'autoritat suprèma es tenguda per lo Tribunau Electorau dau Pòble Judiciari de la Federacion.

=== Organizacion territòriala ===

Leis Estats Units Mexicans son una [[federacion]] de trenta un estats liures, autonòms e sobeirans dirigits per un govèrn, un parlament e una justícia locaus. An lo drech de tenir lei sieunas lèis e constitucion, compres en matèria de còdis civius e penaus. Pasmens, aquelei tèxtes pòdon pas èsser en desacòrdi amb la constitucion federala. De mai, regardant leis afaires estrangiers, un estat pòu pas contractar d'aliança amb d'autreis estats ò nacions sensa l'autorizacion de la federacion. Lo govèrn de cada estat es presidit per un governador elegit cada sièis ans sensa possibilitat de reeleccion. Lo poder legislatiu deis estats repausa subre un Congrès deis Deputats unicamerau, que lo nombre de sei sètis despend de cada estat. La justícia es dirigida per un Tribunau Superior.

Cada estat es a son torn devesit entre de municipalitats que pòdon gropar unei vilas ò vilatges. Aqueleis entitats son en partida autonòmas e recebon una partida deis impòsts locaus. La [[ciutat de Mexic]] es lo [[Districte federal]], sèti dei poders dau govèrn de l'Union, e [[capitala]] deis Estats Units Mexicans. 

Leis estats de la federacion mexicana son : 
[[Fichièr:States of Mexico.svg|thumb|right|300px|Mapa dels Estats de Mexic]]
{| align="center"
|-
|
* 1.[[Estat d'Aguascalientes|Aguascalientes]] 
* 2.[[Bassa Califòrnia]]
* 3.[[Bassa Califòrnia Sud]]
* 4.[[Campeche (estat)|Campeche]] 
* 5.[[Chiapas]]
* 6.[[Chihuahua (estat)|Chihuahua]]
* 7.[[Coahuila]]
* 8.[[Colima (estat)|Colima]] 
|
* 9.[[Estat de Durango|Durango]]
* 10.[[Estat de Guanajuato|Guanajuato]] 
* 11.[[Guerrero]]
* 12.[[Hidalgo]] 
* 13.[[Jalisco]]
* 14.[[Estat de Mexic|Mexic]] 
* 15.[[Michoacán]] 
* 16.[[Morelos]]
|
* 17.[[Nayarit]] 
* 18.[[Nuevo León]]
* 19.[[Oaxaca (estat)|Oaxaca]]
* 20.[[Estat de Puebla|Puebla]] 
* 21.[[Querétaro]] 
* 22.[[Quintana Roo]]
* 23.[[Estat de San Luis Potosí|San Luis Potosí]] 
* 24.[[Sinaloa]]
|
* 25.[[Sonora]]
* 26.[[Tabasco (estat)|Tabasco]] 
* 27.[[Tamaulipas]]
* 28.[[Tlaxcala (estat)|Tlaxcala]] 
* 29.[[Veracruz (estat)|Veracruz]] 
* 30.[[Yucatan]]
* 31.[[Estat de Zacatecas|Zacatecas]]
|}

=== Simbòls nacionaus ===

Lo drapèu mexican foguèt adoptat en [[1821]] amb l'[[independéncia]] dau país. Conoguèt diferentei versions, magerament definidas per de modificacions de l'emblèma centrau e de la talha. La version actuala data de [[1968]] e foguèt chausida per diferenciar lo drapèu mexican dau drapèu [[Itàlia|italian]] pendent lei [[Jòcs Olimpics]] organizats en [[Mexico]]. A l'origina, lo vèrd representava l'independéncia, lo blanc la religion [[catolicisme|catolica]] e lo roge l'union entre [[Euròpa|Europèus]] e [[America]]ns. Pasmens, amb la laïcizacion de la societat en [[1857]], la significacion dei colors cambièt e, d'ara endavant, lo vèrd representa l'esperança dau pòble dins lo futur de sa « raça », lo blanc la puretat deis ideaus de la populacion e lo roge lo [[sang]] deis eròis.

L'emblèma centrau dau drapèu es lo blason de Mexic. Representa un [[agla]] qu'es ajocat sus una figuiera de Barbaria e que devora un [[sèrp]]. Aqueleis animaus èran fòrça presents dins la mitologia dei pòbles mesoamericans. Coma per lo drapèu, unei versions foguèron utilizadas dempuei l'independéncia e l'actuala foguèt adoptada en [[1968]].

L'imne nacionau es dich ''Himno Nacional Mexicano'' (« Imne Nacionau Mexican » en [[occitan]]). Escrich en [[1853]] per [[Francisco González Bocanegra]] per celebrar la defensa de Mexic còntra la temptativa de reconquista espanhòla de [[1829]], foguèt adoptat coma imne nacionau oficiau tre [[1854]]. Foguèt modificat en [[1943]] amb la supression d'uneis [[estròfa]]s. Enfin, Mexic a ges de devisa oficiala.

<gallery>
File:First flag of the Mexican Empire.svg|Drapèu de la Regéncia d'Augustin Iturbide de [[1821]].
File:Flag of Mexico (1821-1823).svg|Drapèu dau Premier Empèri de Mexic.
File:Flag of Mexico (1823-1864, 1867-1893).svg|Drapèu de la Republica Mexicana de 1823 a 1864 e de 1867 a 1893.
File:Flag of Mexico (1864-1867).svg|Drapèu dau Segond Empèri de Mexic.
File:Flag of Mexico (1893-1916).svg|Drapèu de la Republica Mexicana de 1893 a 1916.
File:Flag of Mexico (1916-1934).svg|Drapèu de la Republica Mexicana de 1916 a 1934.
File:Flag of Mexico (1934-1968).svg|Drapèu de la Republica Mexicana de 1934 a 1968.
File:Flag of Mexico.svg|Drapèu actuau de la Republica Mexicana adoptat en 1968.
File:Coat of arms of Mexico.svg|Blason actuau de Mexic adoptat en 1968.
</gallery>

== Afaires estrangiers e defensa ==

=== Afaires estrangiers ===

Mexic es una poissança regionala que fa partida de la màger part deis organizacions internacionalas e regionalas pus importantas ([[ONU]], [[OMC]], [[Organizacion deis Estats Americans|OEA]], G20, OSCE... etc.). Après un periòde lòng de neutralitat relativa definida per la doctrina Estrada (non-intervencion dins leis afaires intèrnes deis autreis estats, reconoissença dei govèrns estrangiers...), lo govèrn mexican assaia dempuei l'acomençament dau sègle XXI d'adoptar una diplomacia novèla pus intervencionista. Es basada sus quatre axes principaus dictats per de rasons economicas que son lo desvolopament dei relacions amb lei país d'[[America Latina]], lo melhorament dei relacions amb leis [[Estats Units d'America]] tocadas d'un biais negatiu per lei trafecs de dròga entre lei dos estats, lo mantenement de relacions bònas amb l'[[Union Europèa]] e lo desvolopament dei relacions amb [[Asia]].

Lo desvolopament dei relacions amb l'[[America Latina]] es basat sus l'afirmacion d'una cultura comuna ais estats ispanofòns de la region. Es tanben dictat per la volontat mexicana de tornar venir una poissança regionala importanta en [[America]] e per l'importància deis investiments mexicans dins aquelei país. Lei relacions amb [[Washington]] son fòrça importantas en causa dau ròtle dominant deis [[Estats Units d'America]] sus lo continent e de l'importància dei cambis economics entre lei dos territòris. D'efèct, [[USA|Estats Units]], [[Canadà]] e Mexic fan partida d'un mercat comun de liure comèrci dich ALENA qu'es vengut lo motor principau de l'economia mexicana. Pasmens, en causa dei trafecs frontaliers illegaus fòrça importants (dròga, imigracion...), lei relacions entre [[Mexico]] e [[Washington]] son sovent problematicas. L'objectiu principau dau govèrn mexican es donc de « normalizar » lei discussions entre lei dos país. De mai, lo sostèn dau govèrn estatsunidenc es important dins l'encastre de la lucha intèrna còntra lei cartèls. 

La relacion amb [[Asia]] es considerada coma una prioritat en causa dau dinamisme economic de la region. [[Japon]] i es un partenari ancian de Mexic que tèn d'interès importants dins l'industria nacionala. [[Republica Populara de China|China]] i es un partenari novèu mai la relacion es fòrça desequilibrada en favor de [[Pequin]] qu'importa relativament pauc de produchs mexicans.

=== Fòrças armadas ===

[[File:ARM Netzahualcoyotl0586325.jpg|thumb|Destroièr ''ARM Netzahualcóyotl'' de la [[marina militara]] mexicana.]]

En [[2012]], lei fòrças armadas mexicanas tenián aperaquí {{formatnum:260000}} òmes amb un budget de 7 miliards de dolars (0,5% dau [[PIB]]) qu'èra lo cinquen dau [[continent]] [[america]]n. Èran devesidas entre doas brancas principalas qu'èran l'Armada Mexicana, gropant lei fòrças terrèstras e aerianas, e la Marina Mexicana. Cada branca teniá lo sieu estat-major e es plaçada sota l'autoritat dau President de la Republica. Lo recrutament dei militars es basat sus lo volontariat. La [[conscripcion]] existís mai lo servici militar es en realitat pas aplicat ò fòrça limitat. Coma Mexic a pas conegut de conflictes d'amplor dempuei la fin de la [[Revolucion Mexicana]], leis armaments son relativament ancians e leugiers en despiech d'un començament de modernizacion. De mai, l'industria militara mexicana es pauc desvolopada e lo país despend de poissanças estrangieras (principalament leis [[Estats Units d'America]], [[Russia]] e [[Alemanha]]) per la crompa de seis armaments pus importants.

L'Armada Mexicana èra en [[2012]] la branca numericament pus importanta amb aperaquí {{formatnum:192000}} òmes. Utilizava ges de [[carri de combat]] e seis armaments pus pesucs èran formats de {{formatnum:1200}} veïculs [[blindatge|blindats]] ([[Sedena-Henschel HWK-11]], [[Panhard VCR]]), de 490 pèças d'[[artilhariá]] e d'unei milièrs de veïculs leugiers (VBL, Humvee). L'aviacion gropava aperaquí {{formatnum:11000}} militars 240 [[aeronau|avion]]s e 140 [[elicoptèr]]s principalament destinats au transpòrt. Leis unitats principalas son 10 caçaires multiròtles ([[F-5 Freedom Fighter|F-5]]), 40 avions de transpòrt, 3 AWACS leugiers, 6 elicoptèrs de combat ([[Sikorsky UH-60 Black Hawk|UH-60]]), 111 elicoptèrs de transpòrt e 5 drones.

La Marina alinhava en [[2012]] aperaquí {{formatnum:59000}} òmes, 189 [[naviri]]s e 139 [[aeronau]]s. Sei missions principalas èran d'assegurar lo mestritge dei zònas maritimas economicas e la susvelhança dau [[litorau]]. Èra ansin dotada d'un nombre important de [[naviri]]s leugiers e rapides e seis unitats pus importantas èran 2 [[destroièr]]s, 6 [[fregata (naviri)|fregatas]] polivalentas, 5 naviris de desbarcament, 2 [[corveta]]s, 6 naviris de [[guèrra dei minas]], 32 [[patrolhaire]]s maritims e 36 [[patrolhaire]]s costièrs. Teniá tanben un còrs d'[[infantariá de marina]] de {{formatnum:20000}} òmes.

=== Conflictes intèrnes ===

[[File:Fuerza del Estado Michoacán.jpg|thumb|right|Soudats mexicans dins lo corrent d'un combat còntra de narcotraficaires en [[2007]].]]

Mexic facia a l'ora d'ara dos conflictes intèrnes que son la [[insurreccion Zapatista|Revòuta de Chiapas]] acomençada en [[1994]] e la [[Guèrra còntra lei narcotraficaires en Mexic|Guèrra còntra lei narcotraficaires mexicans]]. Lo premier conflicte foguèt entraïnada per la signatura de l'acòrd de creacion de l'ALENA e opausèt una [[guerilha]] indigèna dicha EZLN ([[Armada Zapatista de Liberacion Nacionala]]) de [[Chiapas]] a l'armada mexicana. Après quauquei jorns de combat, l'armada reconquistèt la màger part dau territòri ocupat per la guerilha e un alta-au-fuòc foguèt signat. D'escaramochas regularas opausan encara la guerilha a d'unitats paramilitaras mai dempuei la fin dau sègle XX, lei combats son rars. De negociacions son oficialament en cors per resòuvre la crisi mai lei progrès son febles. Ansin, dempuei 1994, 32 municipalitats de Chiapas son dirigidas per l'EZLN.

Lo segond conflicte es una guèrra vertadiera e fòrça [[sang|saunosa]] acomençada en [[2006]] quand lo govèrn assaièt d'eliminar lei poderós cartèls mexicans de la dròga. Se turtèt a una gròssa resisténcia e deguèt mobilizar lei fòrças armadas per sostenir la polícia. Leis operacions son fòrça complèxas e opausan lo govèrn ai cartèls e certanei cartèls entre elei. D'organizacions criminalas estrangieras que participan au comèrci internacionau de la dròga en direccion dau territòri estatsunidenc son tanben sospichats de tenir un ròtle dins lo conflicte en ajudant seis aliats locaus. Unei vilas e regions dau nòrd e de l'èst de Mexic son ansin vengudas fòrça perilhosas car lei cartèls atacan lei populacions que sostènon lo govèrn ò lei cartèls advèrs. En [[2014]], lei combats avián entraïnat la mòrt de {{formatnum:160000}} personas e lo desplaçament de 1,6 milions d'abitants.

== Economia ==

{{veire|Economia de Mexic}}

=== Generalitats ===

En [[2013]], Mexic aviá un [[PIB]] d'aperaquí 1,327 miliards de [[dolar]]s estatsunidencs e èra la quatrena economia dau [[continent]] [[america]]n après leis [[Estats Units d'America]], [[Brasil]] e [[Canadà]]. Es caracterizada per l'existéncia de sectors fòrça modèrnes que coexistisson amb de sectors tecnologicament pauc desvolopats. D'efèct, dempuei [[1994]] e la creacion de l'ALENA, lo país conois un periòde de mutacions economicas prefondas amb lo desvolopament d'un sector industriau exportator fòrça important, una aumentacion dau revengut mejan e la formacion d'una economia fòrça liberalizada e duberta. Pasmens, aquò se faguèt au detriment de certanei regions, especialament aquelei dau sud, ò de certanei classas socialas, magerament lei païsans e lei classas obrieras, e Mexic es vengut lo país pus inegalitari de l'OCDE. Per exemple, en [[2012]], lo taus de pauretat i èra de 52,3% mai la segonda fortuna pus gròssa dau mond èra mexicana. De mai, l'economia mexicana es tanben venguda fòrça dependenda de la conjontura deis [[Estats Units d'America]] que representavan, en [[2012]], 78% deis exportacions de Mexic e 50% de seis importacions. Enfin, lo país, qu'a bastit una partida de son desvolopament sus sei salaris febles, dèu d'ara endavant faciar la concuréncia de la man d'òbra [[Republica Populara de China|chinesa]] que son còst es encara mens important.

En [[2013]], l'[[agricultura]] formava respectivament 3,6% dau PIB mexican e 13,4% deis emplechs, l'[[industria]] e leis activitats minieras 36,6% e 24,1% e lo sector dei servicis 59,8% e 61,9%. Lo taus de [[caumatge|chaumatge]] èra oficialament de 4,9% mai son estimacion vertadiera es malaisada en causa de l'importància de l'economia informala dins certanei regions. Certaneis estudis evocavan un taus de sosemplech reau d'aperaquí 25%.

=== Agricultura ===

L'agricultura es un sector que son importància demenís pauc a pauc au sen de l'economia mexicana. D'efècte, representava 25% dau PIB en [[1970]], 7% en [[1990]] e solament 3,6% en [[2013]]. Pasmens, coma èra pauc encara pauc mecanizada, representava en [[2013]] una part relativament importanta de la man d'òbra activa (13,4%). Dempuei la creacion de l'ALENA, lo sector a conegut de transformacions importantas e leis inegalitats i son fòrça importantas. De mai, solament 13% dau territòri es pron druda per sostenir una activitat agricòla.

Lo modèl pus frequent es aqueu de tenements pichons destinats a de culturas alimentàrias de subsisténcia. Lei revenguts i èran febles. Ansin, 85% dei tenements èra en [[2013]] a l'origina de solament 15% de la produccion agricòla nacionala. Lei tenements modernizats èran pus rars (15%) e donavan 85% de la produccion mexicana. La causa principala d'aquela estructura duala es la concurréncia dirècta amb leis agriculturas [[USA|estatsunidenca]] e [[Canadà|canadiana]], entre lei pus modèrnas dau mond, que son capablas de produrre de volums pus importants amb un còst pus feble. Aquò a entraïnat la disparicion d'unei tenements de talha intermediària qu'èran pas capables de demenir mai sei còsts de produccion.

En [[2012]], lei culturas pus importantas èran lo [[milh|gròs blat]] (20 milions de tonas, 4{{e}} reng mondiau), lei [[ceba]]s (1{{e}} reng), leis èrbas, leis [[agrum]]s (1{{èr}} reng mondiau per lei [[citron]]s, 3{{e}} per leis [[irange|arange]]s), lei [[flor]]s destinadas a l'[[orticultura]] (1{{èr}} reng) e la [[cana de sucre]]. Lo noirigatge regardava principalament lo polet (3{{e}} reng mondiau).

En fòra de l'agricultura e dau norrigatge, la [[fusta]] es una ressorsa non negligibla car la superficia dei [[selva|seuvas]] representava en [[2012]] 23% dau territòri. Uneis espècias preciosas i èran esplechadas ([[ebèn]], [[acajó]], [[noguier]]... etc.). La [[desforestacion]] agantava aperaquí {{formatnum:700000}} dins lo corrent dau decenni 1980. Aquò èra important mai èra pas encara una menaça a respèct de l'importància dei superficias abosquidas.

=== Industria e activitat miniera ===

En [[2013]], lo sector industriau e minier representavan 36,6% dau [[PIB]] e emplegava 24,1% de la man d'òbra activa. La produccion agroalimentària, la transformacion de [[tabat]], la fabricacion de produchs [[quimia|quimics]], la produccion de betum, la [[siderurgia]], la produccion e la transformacion dau [[petròli]], l'esplecha de metaus e de [[minerau]]s ([[argent (metal)|argent]], [[fluorina]], [[cadmi]], [[arsenic]], [[plomb]], [[zinc]], [[coire]], [[sofre]]), l'industria textila, l'industria automobila e la produccion de bens de consomacion correnta son leis activitats principalas dau sector. 

L'industria conois dempuei leis annadas 1990 una creissença importanta gràcias au nivèu de qualificacion relativament aut de la man d'òbra e a son còst feble que favorizan lei deslocalizacions vèrs lo territòri mexican. Lei condicions de trabalh son donc marridas, especialament dins leis industrias exportatritz que sa valor aponduda es febla (fenomèn dei ''[[maquiladora]]s''). Pasmens, Mexic assaia pereu de desvolopar d'industria amb una valor aponduda auta, especialament dins lei tecnologias novèlas e dins l'aviacion.

=== Servicis ===

En [[2013]], lo sector terciari formava 59,9% dau [[PIB]] e emplegava 61,9% de la man d'òbra. Es un sector amb un taus de creissença important qu'es vengut en [[2001]] lo pus important d'[[America]] après aquelei deis [[Estats Units d'America]] e de [[Canadà]]. Lo [[torisme]] e leis activitats financieras ne'n son lei dos pielons. En particular, Mexic es lo uechen país pus visitat dau mond amb aperaquí 20 milions de toristas en 2007.

== Cultura ==

=== Arquitectura ===

{{veire|Arquitectura mexicana}}

Brèç de mai que d'una [[civilizacion]] anciana, lo territòri mexican a un patrimòni [[arquitectura]]u ric que comença amb lo periòde [[mesoamerica]]n. En partida destrucha en causa dei degalhs entraïnats per la conquista [[Espanha|espanhòla]] ò l'abandon dei [[vila]]s, presenta de vestigis fòrça importants de bastiments publics (jòcs de bala, palais...) ò religiós ([[piramida]]s...) e d'infrastructuras majoras (rotas, [[Canal (via navegabla)|canaus]], [[fortificacion]]s...) que fasián partida dei bastidas pus importantas de son epòca.

Après la [[colonialisme|colonizacion]], apareguèt l'estil coloniau [[Espanha|espanhòu]] que dominèt lei premiers sègles dau periòde. Èra inspirat per l'arquitectura de la [[Peninsula Iberica]] dei sègles XVI-XVII (estils [[Renaissença]], mossarab...). Foguèt principalament utilizat per la bastida de monuments religiós destinats a l'evangelizacion dei pòbles indigèns. Pasmens, integrèt quauquei modificacions localas coma de capèlas dubèrtas ò d'estructuras defensivas. Dins lo corrent dau sègle XVIII, se formèt l'estil barròc chorigueresc caracterizat per una gròssa abondància ornamentala inspirada deis arquitecturas aràbias e mesoamericanas. Puei, a la fin dau periòde coloniau, se fondèt en [[1798]], l'Academia de San Carlos en [[Mexico]], premiera escòla artistica dau [[continent]] [[america]]n, que promoguèt lo [[neoclassicisme]] inspirada de la [[Roma]] e de la [[Grècia antica]] pendent la premiera mitat dau sègle XIX.

Lo neoclassicisme demorèt popular après l'[[independéncia]] fins a la [[Guèrra de Mexic]]. D'efèct, maugrat sa durada limitada, l'ocupacion [[França|francesa]] aguèt una influéncia importanta sus l'arquitectura mexicana fins a la [[Revolucion Mexicana]] que son ideologia oficiala se raprochèt dei tradicions indigènas. Ansin, dins lo corrent dau sègle XX, se mesclèt lei movements artistics [[Euròpa|europèus]] ò [[USA|estatsunidencs]] amb d'estils eissits deis ancianeis [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas.

<gallery>
Fichièr:Borrala.JPG|[[Monte Albán]]
Fichièr:El Tajín, Nischenpyramide.(fcm).jpg|Piramida d'El Tajín (vèrs 600-1200).
Fichièr:View of the Palenque ruins.jpg|Palenque
Fichièr:0073 Uxmal.JPG|Uxmal
Fichièr:Tulum-Seaside-2010.jpg|Tulum
Fichièr:Merida-cathedral.jpg|Glèisa d'estil [[Renaissença]] dins la [[peninsula]] de Yucatan.
Fichièr:2008 08 16 Zacatecas (3).JPG|Catedrala d'estil chorigueresc de Zacatecas (premiera mitat dau sègle XVIII).
</gallery>

=== Escultura ===

L'[[escultura]] apareguèt sus lo territòri mexican tre lo començament de la sedentarizacion de l'[[Homo sapiens|òme]] dins la region. Ansin, lei [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas mestrejavan d'estiles variats d'[[escultura]] anant de l'ornamentacion interiora a la realizacion d'estatuas monumentalas. Au sègle XVI, l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]] entraïnèt l'introduccion de l'escultura [[Euròpa|europèa]] que foguèt fòrça utilizada dins l'art religiós per sostenir l'evangelizacion dei pòbles indigèns (ornamentacion de [[glèisa]]s, [[autar]]s, [[retaule]]s...). L'aplicacion de l'escultura dins d'autrei domenis foguèt progressiva e se desvolopèt subretot a partir dau sègle XVIII. Fins au sègle XIX, leis estiles europèus importats en Mexic foguèron aquelei que dominavan lo periòde en [[Espanha]] ([[manierisme]], [[neoclassicisme]], [[Art novèu]]... etc.). A la fin dau sègle XIX, una influéncia [[França|francesa]] se manifestèt en causa de l'efèct de la preséncia dau còrs expedicionari francés. Puei coma en [[arquitectura]], au començament dau sègle XX, leis idèas veïculadas per la Revolucion favorizèron l'emergéncia d'estiles mesclant leis ancianei tradicions indigènas amb lei corrents internacionaus dominants. 

<gallery>
Fichièr:Olmeca head in Villahermosa.jpg|Tèsta monumentala olmèca (entre 1200 e 500 av. JC).
Fichièr:Model of Ball Game Scene, Mexico, State of Nayarit, 200 BC - 500 AD, ceramic, Pre-Columbian collection, Worcester Art Museum - IMG 7667.JPG|Terralha representant un jòc de bala (entre 200 av. JC e 500 ap. JC).
Fichièr:Vase effigie Zapotèque 2.jpg|Estatua [[Civilizacion zapotèca|zapotèca]] representant lo dieu [[Cocijo]] (vèrs [[600]]-[[800]]).
Fichièr:Santa Maria Tonontzintla.jpg|Escultura religiosa d'una glèisa catolica (entre sègle XVI e XIX).
Fichièr:ElCabalitoDF.JPG|Escultura dau rèi [[Carles IV d'Espanha]] (sègle XVIII-XIX).
Fichièr:Altarmayor (La Profesa).JPG|Retaule de [[La Profesa]] (començament dau sègle XIX).
Fichièr:CourtyardJLCMuseumDF.JPG|Escultura mexicana modèrna (sègle XX).
Fichièr:Manzanillo centro.JPG|Escultura mexicana modèrna (sègle XX).
</gallery>

=== Pintura ===

{{veire|Pintura mexicana}}

La pintura apareguèt tre la fin de la [[Preïstòria]] (5500 av. JC) sus lo territòri actuau de Mexic dins la region de [[Califòrnia]] Bassa. Aquel art se desvolopèt amb lo desvolopament de societats complèxas e prenguèt una plaça importanta au sen dei [[civilizacion]]s [[mesoamerica]]nas. D'efèct, la pintura i èra fòrça utilizada per l'ornamentacion dei bastiments, dei codèxs, de la [[terralha]] ò dei vèstits. Après la conquista, la pintura gardèt un ròtle important, especialament per la decoracion murala deis edificis [[religion|religiós]] ([[glèisa]]s, [[monastèri]]s... etc.). Puei, la pintura d'Espanha Novèla foguèt influenciada per lei corrents principaus d'[[Euròpa]] ([[manierisme]], [[barròc]]... etc.). Au sègle XIX, lo [[romantisme]] aguèt una influéncia importanta amb de pintors coma [[Hermenegildo Bustos]], [[Santiago Rebull]], [[José Salomé Pina]], [[Félix Parra]], [[Eugenio Landesio]] e [[José María Velasco Gómez]]. La realizacion de païsatges e de retrachs dominèron aqueu periòde. Puei, au sègle XX, lei tematicas economicas e socialas foguèron favorizadas per leis idèas veïculadas per la [[Revolucion Mexicana]]. Coma dins leis autreis arts majors, Mexic demorèt influenciat per lei movements mondiaus principaus (subre-realisme...) mai gardèt de trachs locaus (influéncias indigènas, gròssa libertat dins la chausida dei colors e dei texturas). En particular, l'utilizacion de muralhas coma supòrt a gardat una importància granda ([[muralismo]]).

<gallery>
Fichièr:Teotihuacán - Palacio de Atetelco Wandmalerei 3.jpg|Pintura murala de [[Teotihuacan]] (sègles V-VII).
Fichièr:El hombre-pájaro.JPG|Reconstitucion d'una pintura murala de Cacaxtla.
Fichièr:Bonampak, Chiapas. 03.JPG|Pintura murala maia de [[Bonampak]].
Fichièr:Matrícula de tributos - 06.tif|Codex dau ''Matrícula de Tributos'' (1520-1530).
Fichièr:TecamachalcoPue1.JPG|Pintura dau monastèri de Tecamachalco (sègle XVI).
Fichièr:Ayala La familia del Valle a los pies de la Virgen de Loreto.jpg|[[La familia del Valle a los pies de la Virgen de Loreto]], pintura barròca d'Espanha Novèla (sègle XVIII).
Fichièr:Valle de México José Maria Velazco 3.jpg|Païsatge de la Vau de [[Mexico]] (sègle XIX).
Fichièr:Murales Rivera - Ausbeutung durch die Spanier 1.jpg|Pintura sus una muralha (sègle XX).
Fichièr:Renacimiento.jpg|Pintura modèrna d'[[Arias Murueta]] (sègle XXI).
</gallery>

=== Musica e dança ===

La [[musica]] e la [[dança]] mexicanas apareguèron tre lo periòde [[mesoamerica]]n. Leis [[Instrument de musica|instruments]] pus utilizats èran la batariá, la [[flaüta]], lei [[maracas]]. La [[dança]] e lo cant èran tanben fòrça desvolopats car leis arts musicaus avián una plaça important au sen de la societat indiana. Aqueleis estils existisson totjorn a l'ora d'ara dins certanei comunautats indigènas. 

Pasmens, coma dins la màger part deis autreis arts mexicans contemporanèus, la [[musica]] e la [[dança]] mexicanas modèrnas prenguèron forma dins lo corrent de la [[Colonialisme|colonizacion]] [[Espanha|espanhòla]] e après l'[[Estat sobeiran|independéncia]] amb la mescla entre leis estils [[Euròpa|europèus]] e unei tradicions mesoamericanas. Ansin, a l'ora d'ara, musica e dança mexicanas presentan una gròssa varietat qu'es sostenguda per l'importància economica dau país. D'efèct, Mexic a l'industria musicala pus importanta d'America Latina, çò que li permet de difusar sa musica dins tot lo continent e d'atraire un nombre important d'artistas que vènon trabalhar amb lei productors mexicans.

=== Literatura ===

{{veire|Literatura mexicana}}

La literatura mexicana es eissida dau mestissatge entre lei [[literatura]]s [[mesoamerica]]nas e [[Espanha|espanhòla]] que se debanèt ai sègles XVI e XVII, de la creolizacion de la societat coloniala au sègle XVIII e de la dubertura dau país ais influéncias internacionalas dominantas. D'efèct, la literatura èra un art fòrça dinamic dins lo corrent dau periòde mesoamerican e, en despiech dei destruccions e dei pèrdas entraïnadas per lei combats, una partida subrevisquèt gràcias ai vestigis laissats per lei civilizacions ancianas, ai racòntes oraus ò ai trabalhs d'enregistrament dei tradicions indigènas. Après la conquista, l'[[espanhòu]] venguèt la [[lenga]] de la [[literatura]] mai un nombre important de mòts d'origina americana i foguèron rapidament aponduts. Coma en arquitectura, l'estil barròc e sei derivats dominèron fins a la fin dau sègle XVIII amb d'escribans coma [[Bernardo de Balbuena]], [[Carlos de Sigüenza y Góngora]], [[Juan Ruiz de Alarcón]] ò [[Sor Juana Inés de la Cruz]].

A la fin dau periòde [[colonialisme|coloniau]], se difusèt l'estil picaresc illustrat per [[José Joaquín Fernández de Lizardi]]. Dins aquò, l'instabilitat consecutiva ai desòrdres de l'independéncia entraïnèt una demenicion de la produccion literària fins a la segonda mitat dau sègle XIX. L'estabilizacion politica li permetèt de prendre alen e una generacion novèla d'escrivans ò de poètas ([[Amado Nervo]], [[Manuel Gutiérrez Nájera]]... etc.) aguent adoptat lei principalei tendéncias internacionalas apareguèt.

Au començament dau sègle XX, la [[Revolucion Mexicana]] favorizèt lo desvolopament dau genre jornalistic e venguèt una tematica majora d'inspiracion. Iniciada per d'autors coma [[Mariano Azuela]] e [[Rodolfo Usigli]]. Aquò permetèt l'emergéncia d'una literatura nacionala novèla ([[Rosario Castellanos]], [[Juan Rulfo]]... etc.) e d'una literatura indigèna ([[Ricardo Pozas]], [[Francisco Rojas Gonzalez]]... etc.<ref>D'un biais un pauc paradoxau, la màger part deis autors d'aqueu movement son pas eissits dei pòbles indigèns.</ref>) depintant la vida e la pensada dei pòbles autoctòns mexicans. Pereu, se desvolopèt de movements literaris coma l'[[Estridentisme|Estridentismo]] ([[Arqueles Vela]], [[Manuel Maples Arce]]... etc.) ò lei Contemporáneos ([[Salvador Novo]], [[Xavier Villaurrutia]], [[José Gorostiza]]... etc.) influenciats per de corrents d'avans-gàrdia [[Euròpa|europèas]]. Puei, dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, la literatura mexicana se diversifiquèt au contact dei grands movements internacionaus ([[Octavio Paz]]).

=== Cinèma ===

Lo [[cinèma]] mexican apareguèt en [[1896]] amb l'arribada de dos tecnicians [[França|francés]] ([[Gabriel Veyre]] e [[Claude Ferdinand Von Bernard]]) venguts filmar de presas de vistas en [[America]] Latina. Suscitèron de vocacions e lei premiers cineastas mexicans apareguèron tre [[1897]] ([[Ignacio Aguirre]], [[Don Juan Tenorio]], [[Guillermo Becerril]], [[Enrique Rosas]]... etc.). Lo govèrn de Diáz, qu'utilizava lo cinèma per illustrar e mostrar l'estabilitat dau país, sostenguèt lo desvolopament d'un cinèma nacionau. Lei revolucionaris dau periòde [[1910]]-[[1920]], especialament [[Pancho Villa]], contunièron aquela politica.

Dins leis annadas 1930, lo passatge dau [[URSS|Sovietic]] [[Sergei Eisenstein]] e d'una partida de son còla entraïnèt de rescòntres amb lei [[pintura|pintors]] muralistas mexicans coma [[José Clemente Orozco]], [[David Alfaro Siqueiros]] e [[Diego Rivera]]. Fascinat per lei païsatges e lei comunautats indigènas dau país, sa recèrca estetica aguèt una influéncia importanta. D'efèct, [[Sergei Eisenstein|Eisenstein]] creèt una escòla e acomencèt de realizar un film sus la Revolucion Mexicana. Acabèt jamai son projècte mai la lucha dei classas inspirèt d'ara endavant lo cinèma mexicana e, en [[1934]], lo president Cárdenas decidèt de sostenir unei films sus aquela tematica.

Lo periòde deis annadas veguèt tanben l'aparicion dei films sonòrs e leis annadas 1930-1950 son considerats coma l'apogèu dau cinèma mexican. L'industria cinematografia foguèt desvolopada e d'actors venguèron rapidament famós. Aprofichant l'installacion de [[govèrn]]s [[faissisme|faissistas]] en [[Espanha]] e en [[Argentina]], Mexic dominava alora lo cinèma d'America Latina e èra lo premier productor de films dau mond ispanofòns. Un trach important d'aqueu periòde èra la realizacion de films inspirats per la vida e l'identitat mexicanas que permetèron d'obtenir un estil diferent dei produccions [[USA|estatsunidencas]] d'[[Hollywood]]. Leis actors principaus d'aqueleis annadas foguèron [[Sara García]], [[Cantinflas]], [[Dolores del Río]], [[Pedro Infante]], [[Evita Muñoz]] e [[Ninón Sevilla]] e lei realizators principaus foguèron [[Emilio Fernández]], [[Gabriel Figueroa]], [[Alejandro Galindo]] e [[Luis Buñuel]].

Dins lo corrent deis annadas 1960 e 1970, l'industria cinematografica conoguèt una crisi en causa de la demenicion dei finançaments e lo govèrn foguèt finalament obligat de crear d'estudiòs dichs Nuevo cine Mexicano. Una generacion novèla de realizators ([[Arturo Ripstein]], [[Alfonso Arau]], [[Alfonso Cuarón]] e [[Maria Novaro]]... etc.) participa d'ara endavant ai competicions internacionalas de cinèma. Aquò a entraïnat una internacionalizacion dei films, especialament sota l'influéncia de corrents europèus.

== Bibliografia ==

== Vejatz tanben ==

== Nòtas & referéncias ==
{{reflist}}


{{Clr}}
{{Paleta Estats de Mexic}}
{{Boita de navigacion Estats d'America del Nòrd}}
{{boita de navigacion Estats membres OAS}}
{{boita de navigacion Estats membres OCDE}}
{{boita de navigacion NAFTA}}

{{1000 fondamentals}}

{{Commons|Mexic|Mexic}}
[[Categoria:Mexic| ]]