Veire la font de Mariòta

[[Fichièr:Didó_Pollitxinella-MAE-O26323.jpg|vinheta|Pulcinella creat per un grand artista de mariòtas catalan, Ezequiel Vigués i Mauri.]]
Una '''mariòta''' es una figurina articulada o non, de fusta, carton o autres materials (os, cuer o terralha), manipulada per una o mai personas, tradicionalament amagada dins un teatre.

Lors formas pòdon èsser fòrça variadas<span></span>: [[mariòta de fils]] o [[mariòta gant]] (las mai conegudas en Euròpa) mas tanben [[mariòta de barreta]], mariòtas de tija dels [[teatre d'ombres]] de China e d'Indonesia, veire mariòtas sus l'aiga vietnamianas. Las mariòtas representan de personatges (reals o imaginaris) o d'animals; lor ròtle pòt èsser parlat o mut.

Lo mot « mariòta » ven de Marion, diminutiu de Maria, e designava a l'origina una  pichona figurina de la [[Maria (maire de Jèsus)|Verge]]; dins d'autras lengas europèas, le terme s'aparenta al mot « peteta » :
« {{Lang|en|''[[:en:puppet|puppet]]''}} » en anglés, « {{Lang|de|''[[:de:Puppentheater|puppe]]''}} » en alemand, « {{Lang|it|''[[:it:pupi|pupi]]''}} » dins le teatre de mariòtas sicilian (tanben existís un derivat del mot « [[enfant]] » : « {{Lang|it|''[[:it:fantoccio|fantoccio]]''}} », que tanben existís en portugués: « {{Lang|pt|''[[:pt:fantoche|fantoche]]''}} ») ; mas se dich « {{Lang|es|''[[:es:marioneta|marioneta]]''}} » o « {{Lang|es|''[[:es:títeres|títeres]]''}} » en espanhòl e {{Lang|ca|''titella''}} o {{Lang|ca|''marioneta''}} en catalan.

== Istòria ==

=== Antiquitat ===
[[Fichièr:5016_-_Archaeological_Museum,_Athens_-_Dolls_-_Photo_by_Giovanni_Dall'Orto,_Nov_13_2009.jpg|vinheta|figurinas articuladas de terralha, <abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> sègle V-IV musèu nacional arqueologic d’Atenas.]]
Las mariòtas provòcan l'embelinament dempuèi fòrça longtemps. Dins l'[[Antiquitat]], d'estatuetas articuldas, nomenadas ''{{Lang|el|nerospastos}}'' en grèc<ref group="N">L'adjectiu ''{{lang|el|νευρόσπαστος}}'' (nevro-spastos) significa: « mogut par de ficèlas ».</ref>, èran utilizadas dins de ceremonias religiosas. Erodòt  fa allusion dins sas ''istòrias'' al respècte de las ceremonias a Dionís en Egipte<ref group="N">{{cita|Los Egypcians celèbran […] la fèsta de Bacus […] gaireben del mèsme biais que los Grècs; mas, al luòc de [[fallus]], inventèron de figuras d’environ una coidada de naut, que fa moure pel mejan d’una còrda. Las femnas pòrtan dins los borgs e los vilatges aquestas figuras, que lo membre viril es gaire mens grand que lo rèste del còrs, e que fan bolegar. Un faütista al cap camina; elas seguissan cantant las lauses de [[Bacus]]. Mas perqué aquestas figuras an lo membre viril d’una grandor tan pauc proporcionada, e perqué bolegan pas qu'aquesta partida? Se'n dona una rason santa; mas me devis pas la contar.}} ''Istòrias'', I, XLIIII</ref>.

Dins ''lo Banquet'' de Xenofont, Felip, amusaire public originari de Siracusa qu'accompanhan una flaütista e un citarista, parla de sas mariòtas<ref group="N">{{cita|[Socrata: I a pas res que siás mai ufan que de ta pèl. [lo Siracusan: Mas non, es pas d'aquò que me ven lo mai de glòria. — E de que donc? — Dels fòls; ma fe! son ele qui me noirisson venent voire mas mariòtas.}} Cap IV</ref>, çò que supausa l'existéncia d'espectacles.
Dins ''Del movement dels animals'' [[Aristòtel]] compara los movements dels animals a aquestes de mariòtas.

Se sap qu'a [[Roma antica|Roma]] i aviá tanben d'espectacles de mariòtas, que d'autors coma [[Oraci|Oraca]], [[Petròni]], Apulèu, i fan allusion e que los Paires de la Glèisa los condamnan. Dins ''lo Festin a çò de Trimalcion'', una figurina en argent representant l'esperit d'un mòrt (''[[Larva (mitologia)|larva]]'') executa una dança macabra sota los ièus dels convidats<ref group="N">{{cita|Alara, tot en beuvent, admiriam en detalh la somptuositat del festin, un esclau pausa sus la taula un esqueleta d’argent, tan plan imitat, que las vertèbras e las articulacions se movián aisidament dins totes los senses. Quand l’esclau aviá fach jogar dos o tres còps los ressòrts d'aqueste automata, e li aiguèt fach prene unas actituds, Trimalquion se metèt declamar.}} ''Satiricon'', Trimalquion, ch. XXXIV</ref>. Son los Romans qu'aurián introduch las mariòtas en Gàllia e en Germania pendent la decadéncia de l'empèri.

En Orient tanben, las mariòtas son plan ancianas que se'n trapèt dins de sites de la [[Civilizacion de la Vau d'Indus|civilisacion de la val de l'Indus]]<ref>{{ligam web|lang=en|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/pulling-the-strings-to-resuscitate-a-dying-art/article3783718.ece|titre=''Pulling the strings to resuscitate a dying art''|data=17 août 2012|site=The Hindu}}</ref>.
[[Fichièr:COLLECTIE_TROPENMUSEUM_Si_gale_gale_dans_te_Simanindo_TMnr_20000329.jpg|vinheta|Dança funerària de Si Galé Galé dels Toba Batak, de [[Sumatra]]]]
En [[Birmania]], los ''Yokthe Thay'' possedavan la vertut de garir. En [[Indonesia]], a Toba Batak del Nòrd de Sumatra, los abitants creavan de mariòtas sofisticadas nomenadas ''Si galé galé''. Commandadan per un sistèma complèxe de còrdas e agres intèrnes que lor permetavan de se desplaçar e de dançar de mena realista, los ''Si galé galé'' jogava un ròtle de tria dins las ceremonias funeràrias.

En [[America del Sud]], d'escavacions arqueologicas recentas permetèron de revelar un bas relèu realizat pendent lo periòde d’invasion [[Civilizacion toltèca|toltèca]] entre 400 e 900 ApC que mòstra la figurina d’un artista de mariòta animant una mariòta gant.

=== En França ===
Se trapa pel primièr còp lo sens scenic de « ''marionnette'' » en 1584 dins l'obratge ''Les Sérées'' (« Las Seradas ») de Guillaume Bouchet (1513-1594){{note|{{cita|''On trouvait aux badineries, batelleries et marionnettes : l’abary, Jehan de Vigness et Franc à Tripes toujours boiteux et le badin ès farces de France, bossu, faisant tous les contrefaits, quelques tours de champicerie sur le théâtre.''<ref>Guillaume Bouchet de Broncourt, ''Les Sérées'', éd. C.-E. Roybet, réédition de l’édition Lemerre (1873-1882), Genève, Slatkine Reprints, 1969</ref>.|group=N}}.

Al sègle XVII e començament del XVIII se presentava d'espectacles a l'escasença de fièras. Las mai conegudas son la mariòta de Jean Brioché, portan lo personatge de Pulcinella<ref>{{harvsp|Henryk Jurkowski et Thieri Foulc|2009|p=286}}</ref>. Tanben se fasiá de parodias d'opèras<ref group="N">Atal, ''Ipolit e Aricièa o la Airastra amorosa'', parodia d'''Ipolit e Aricièa'' de Rameau, per cantaires e mariòtas, que Philippe Desrousseaux monta 29 mars 2014 à l'Opèra-Comic, París].</ref><span> </span>alara que de mariòtas en costums somptuoses miman l'accion, de cantaires e musicians parodian<ref>''Télérama'' n°3348}} del 12 de març de 2014, p. 41.</ref>.

A la [[Revolucion Francesa]] apareis fòrça mariòtas especificas coma [[Guinhòl]], creat a Lion en 1808 per Laurent Mourguet, o Lafleur, aparegut tanben a [[Amians]].

=== En Euròpa ===
[[Fichièr:Burattini_ca_1770.jpg|vinheta|Teatre de ''burattini'', vèrs [[1770]], en [[Itàlia]].]]
[[Fichièr:Swanage_Punch_&_Judy.JPG|vinheta|Un espectacle de ''Punch et Judy'' dins son castelet.]]
; En Itàlia
La tradicion dels teatres de mariòtas es anciana. Cada vila aviá son personatge preferit. Los mai coneguts, uèi encara, son los Napolitans ''Pulcinella'' e ''Scaramuccia''. En mai dels teatres ambulants utilizant de ''{{Lang|it|pupazzi}}'' (mariòta gant), i aviá de teatres fixes, coma lo Fiano a Milan, presentant de ''fantoccini'' (mariòtas de fils), lo teatre dels ''{{Lang|it|burattini}}'' a Roma (mariòtas de tèsta de fusta), que jogavan de comèdias, de melodramas e d'espectacles de dança.
; En Espanha
Las mariòtas, qu'ala se nomena ''{{Lang|es|titeres}}'' (mot que significava « jogaire » al sègle XVI), jògan d'intrigas inspiradas del ''[[Romancero]]'', amb tèmas istorics, lirics o romanèscs, amb fòrça de personatges de sants o d'ermitas, que foguèron chafrats ''{{Lang|es|bonifrates}}''.
; En Angletèrra
Jol nom de ''{{Lang|en|puppet, mammet, drollery, motion}}'', las mariòtas d'en primièr jogavan de pèças religiosas e istoricas. Lo Pulcinella italian en Punch. Samuel Pepys faguèt lo primièr raconte escrich sus l'espectacla de [[Punch e Judy]], lo 9 de mai de 1662. L'espectacle èran menat per un italian del nom de Pietro Gimonde (Signor Bologna). Tradicionalament i a qu'un sol manipolator nomenat ''{{Lang|en|Professor}}'', que contraròtla las doas mariòtas a l'encòp.

Lo [[teatre de papièr]] es una forma teatrala nascuda a la mitat del [[sègle XIX]]. Es un teatre à l'italian miniatura qu'utiliza de figurinas de 8&nbsp;cm a 12&nbsp;cm accionadas lateralament per de tiretas de carton o de fèrrz manipuladas pel narrator que se ten mai sovent rèire la taula ont es pausat. Aquesta forma que privilegia la narracion epica es encara viu al Danemarc, en Alemanha, en Anglatèrra, als Païses Basses.
; En Allemanha
Lo manuscrit d'Herrade de Landsberg, ''Hortus Deliciarum'' permet d'afirmar qu'i aviá d'espectacles de mariòtas (''{{Lang|de|Puppenspiel}}'') a son epòca, lo [[sègle XII]].

=== En Orient ===
[[Fichièr:Osonowiki.jpg|vinheta|mariòta de Bunraku.]]
Dins los païses d'Asia los espectacles de mariòtas son una tradicion rica e mai que milenària<ref name="Asie">{{ligam web|url=http://theatre.civilization.ca/narratives/details.php?lvl2=4811&lvl3=4823&language=french|títol=Traditions asiatiques|site=Les Arts de la marionnette|consulté le=24 avril 2014}}</ref>, que, en [[Índia]], las mariòtas son ja presentas al sègle XI abans nòstre èra. Nascuda en Índia e en China, aquesta tradicion s'espandiguèt cap al Japon e Corèa (dempuèi la China) e cap a l'[[Asia del Sud-Èst]], puèi, mai tardièrament, cap a l'[[Orient Mejan|Edat Mejana]] (subretot lo teatre d'ombre).
; Lo ''[[Bunraku]]''
Los espectacles de mariòtas datan al mens del [[periòde Heian]] (fin del sègle VIII - fin del XII) al Japon. De mostraires de mariòtas itinerants son signalats fins al sègle XVI<ref>{{ligam web|lang=en|url=http://www2.ntj.jac.go.jp/unesco/bunraku/en/contents/whats/history04.html|títol=The History of Bunraku}}</ref>.
Lo bunraku es un tipe de teatre japonés que se desvolopèt a partir del sègle XVII. Utiliza de mariòtas de granda talha de 120&nbsp;cm a 150&nbsp;cm, manipuladas a la vista per de manipulators<ref>''An Introduction to Bunraku'', Japan Arts Council, {{ligam web|lang=en|url=http://www2.ntj.jac.go.jp/unesco/bunraku/en/contents/whats/index.html|títol=What is Bunraku?}}</ref>, alara qu'un narrator recita al son del [[shamisen]]. Lo repertòri, que s'adreça subretot a un public adult e met en scèna de guerrièrs samorais, d'aristocratas o de borgeses, es subretot compausat de dramas amb desnosament sovent tragic.
; Lo ''[[Múa rối nước]]''
Los espectacles de « maritas qui dançan sus l'aiga » son fòrça ancians e originaris del delta del [[Fluvi Roge]] al [[Vietnam]], ont los païsans las creèron gaireben al sègle X dins los paluns e las  risièras aigadas<ref>{{ligam web|lang=en|url=http://www.sagecraft.com/puppetry/traditions/Vietnamese.html|títol=Vietnamese Water Puppet|autor=David Taylor|annada=1995|site=Sagecraft}}</ref>. Musica e cants accompanhan de pèças istoricas o de scènes de la vida videnta<ref>Programa 2011-2012 de la MC2 de Grenòoble], <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;62</ref>.
[[Fichièr:COLLECTIE_TROPENMUSEUM_Houten_wajang_golek_pop_mogelijk_Arjuna_TMnr_8-192.jpg|esquèrra|vinheta|Mariòta javanesa representant Arjuna (Tropenmuseum, [[Amsterdam]]).]]
; Lo ''[[Wayang#wayang golek|wayang golek]]''
Especific a l'illa [[Indonesia|indonesiana]] de [[Java]], utiliza de mariòtas de tijas e met en scèna subretot des recits tirats del ''[[Mahabharata]]'' e del ''[[Ramayana]]'', mas tanben de recits epics o satirics d'influéncia islamica. Lo teatre de mariòtas occidental modèrne foguèt fòrça influenciat per las formas teatralas asiaticas que l'Eurpa descobrissiá, subretot pendent las grandas mòstras universalas de la fin del sègle XIX e del XX.
; Lo [[teatre d'ombres]]
Aquesta forma particuara de teatre de mariòtas, ont las figurinas son enlusidas e lor ombre projectada sue un ecran, es belèu la forma mai anciana del teatre de mariòtas. Es fòrça popular en Asia, subretot a [[Java]] e [[Bali]]. Es tanben plan presenta en [[Birmania]], en [[Tailàndia]], e al [[Laos]].

Met en scèna des figurinas planas, mai sovent de cuer ciselat e pench. D'origina religiosa, es un espectacle popular plan viu en [[Republica Populara de China|China]] e subretot en [[Asia]] del sud èst ([[Cambòtja]], [[Tailàndia]], [[Malàisia]]). A [[Java]] e [[Bali]], las representacions de [[Wayang#wayang kulit|wayang kulit]] son donadas per las fèstas e las ceremonias coma la nòças, e per tot eveniment important de la vida sociala.

Lo teatre d'ombres s'espandiguèt a l'[[Orient Mejan]] al [[sègle XVI]].
En [[Turquia]] existís lo [[Karagöz]] amb figurinas de fusta, e tanben una version [[Grècia|grèga]], lo [[Karaghiosis]] (''{{Lang|el|Καραγκιόζης}}'').

En França, Dominique Séraphin creèt un teatre d'ombres « chinesas » a Versalhas en 1776. A la fin del sègle XIX e començament del XX coneguèt un grand vam. L'animacion de siloetas en papièr decopar, coma ''Princes et Princesses'' o ''Dragons et Princesses'' de Michel Ocelot tenon del teatre d'ombres<ref>{{ligam web|url=http://www.artefake.com/PRINCES-ET-PRINCESSES.html|títol=''Princes et Princesses'', les contes de fées revisités|site=artefake.com}}</ref>.

=== Mariòtas contemporanèas ===
En Euròpa, a la fin del sègle XIX e començament del XX, avec la remisa en question de las arts plasticas e l’interés que li pòrtan los pintors e los escultors, la mariòta ven pauc a pauc un lengatge plastic novèl dins la quista de formas abstrachas, entre las mans d'artistas coma [[Paul Klee]], [[Alexander Calder|Calder]], [[Fernand Léger]].

Apareisson al Teatre d’Art e d’Action, teatre experimental ligat al [[Bauhaus]], de 1919 a 1933, luòc de soscada ont se desvelopa l’usatge de las mariòtas coma la quita expression teatrala. 
[[Sergueï Obraztsov]], manipolator de l’escòla sovietica estudia dins las annadas vint de formas novèlas d’expression amb la volontat de transpausar e d'estilizar, per tòca d’afirmar l’originalitat d'aquesta art. 
L’ensemble de las recercas de talhièrs teatrals de l’epòca modèrna permet de veire a tèrme una definicion mai especializada e mai precisa de la significacion d'aqueste fenomèn dins las societats dichas contemporanèas.

== Las diferentas menas de mariòtas ==
[[Fichièr:PupiSiciliani.jpg|vinheta|Mariòtas de barretas sicilianas.]]
[[Fichièr:Marionnette.jpg|vinheta|Mariòta de fils]]
[[Fichièr:Französische_historische_Handpuppen_4.JPG|vinheta|Mariòtas gant ancianas.]]
[[Fichièr:Wayang_Pandawa.jpg|vinheta|Representacion dels cinc fraires Pandava del ''[[Mahabharata]]'', (''wayang kulit'' javanés).]]
; Las mariòta de barreta<br>
Son manipulada en susplomb, amb una barreta metallica fixada amb un cròc al suc de la tèsta de la monaca. Los braces tanben se pòdon moure amb de barretas segondàrias. Aqueste tipe de mariòtas es tradicional en Belgica, Nòrd de França e Sicília. Es mai sovent utilizat per interpretar un repertòri epic (coma la ''[[Cançon de Rotland|Cançon de Roland]]'' o la ''Cançon dels quatre filhs Aimon'').

En  Picardia los braces de las mariòtas de barreta son animats per fils<ref>Fernand Carton, ''Récits et contes populaires des Flandres'', Volume 1, Gallimard, 1980, p. 141</ref>, e se considèra la mariòta de barreta coma l'aujòl de la mariòta de fils en Euròpa<ref>{{ligam web|url=http://www.artsdelamarionnette.eu/app/photopro.sk/marionnettes/detail?docid=24399&rsid=669816&pos=9&psort=mdate:D&pitemsperpage=20&ppage=1&pbase=LEXIQUE&target=list-LEXIQUE#sessionhistory-ready|títol=Marionnette à tringle|site=PAM|consultat lo=14 de març de 2014}}</ref>.
; Las mariòtas de fils
Tanben nomenadas fantoches, de l'italian ''{{Lang|it|fantoccio}}'', an un còrs règde e articulat, mogut pe de fils ligats als braces e a las cambas (al nivèl dels genolhs). Se las manipula mejans de travèrsas de fusta, nomenadas crotz d'estèla. Lor manipulacion demanda fòrça dexteritat<ref>{{harvsp|Les différents types de marionnettes (p. 6)|id=Types}}</ref>. La tecnica permetent de ligat una mariòta de fils a son contraròtle es nomenada ensecret, que cada manipolator ten los sieus secrets de fabricacion e sos saber far. Las mai rafinadas son en [[Birmania]], ont la complexitat dels gèstes dels personatges demanda de mariòtas articuladas fins als dets<ref>{{ligam web|url=https://www.youtube.com/watch?v=8EMDYm46u5w|títol=''[[Ramayana]]'' par les marionnettes de [[Mandalay]]|site=YouTube|année=2010}}</ref>.
; Las mariòtas gant
Son animadas per la man del manipulator que fa dintrar son braç dins lo gant e pòt contrarotlar amb sos dets la tèsta e los braces del personatge. Las mariòtas mai conegudas en Euròoa son de mariòtas gant: en França, es Guinhòl nascur a Lion; en Itàlia es Pulcinella, protagonista màger del ''[[:it: Teatro dei burattini]]''; ven Punch en Angletèrra, Hans Wurst (Joan Salcissa) o Kasperle en Alemanha.

Una varianta es la mariòta gant de boca animada, ont la man del manipulator es plaçada en pinça per formar la boca del personatge. En China, ont las mariòtas gant son plan desvolpadas e son tecnicament fòrça complèxas, la boca e los uèis pòdon èsser mobils. La manipulacion, ela fa mòstra d'una granda virtuositat, assimilabla a una mena de jonglariá<ref>{{ligam web|url=https://www.youtube.com/watch?v=T6f6VmMm37M|titre=''The Art of Hand Puppetry''|site=[[YouTube]]|annada=2009}}, (Huayi Festival, teatre de mariòtas de Hsiao Hsi Yuan, Singapor).</ref>.
; Las mariòtas de presa dirècta, o mariòtas de contraròtla
Mariòtas de granda talha, coma aquestas del ''bunraku'' japonés<ref>{{ligam web|lang=en|url=https://www.youtube.com/watch?v=UV938f46Wpg|titre=''Japanese Bunraku Puppets''|site=[[YouTube]]|annada=2008}}</ref>, son manipuladas a vista per de manipulators amb de contròtles fixats sus diferentas partidas del còrs o en « teatre negre » (los manipulators son gaireben invisibles, que vestits de negre e masquetats; sola la mariòta es enlusida).

; Las mariòtas de tija
An la tèsta plantada sus un pal. A vegada lo tòrs e los braces ne son pas fixats a la tija que pòrta la tèsta, çò que permet de la moure de biais separat. Las mans son contrarotlada per des baguetas règdas de fil de fèrre. Le ''wayang golek'' del país Sunda (Java occidental) es une mariòta de tijas en naut relèu e influencièt l'utilizacion d'aqueste tipe de mariòta en occident. De fils tanben se pòdon apondre a la mariòta de tija, permetent d'articular d'autras partidas del còrs, coma la boca, los uèis, veire las cambas.

; Las mariòtas del teatre d'ombre
Los personatges del ''wayang kulit'' indonesian son realizat de cuer fin ciselat e pench, e tenguts per una tija de bana, de fusta o de bambó. Lo ''Pi ying'' chinés es une figurina articulada, delicatament decopada e transfòrada sus tota sa superfícia, en pèl (mai sovent d'ase) translucida, regda, onchada de sofòra, lacada e finament colorada.

== Nòtas e referéncias ==

=== Nòtas ===
<references group="N"/>

=== Referéncias ===
{{reflist}}

== Bibliografia ==
* {{ouvrage|langue originale=[[grec ancien]]|titre=Le Banquet. Apologie de Socrate.|année=2014|année première édition=1961|auteur=Xénophon|traducteur=François Ollier|éditeur=[[Flammarion]]|langue=grc+fr|id=Xénophon & Ollier|isbn=9782251003344|plume=oui}}
*{{ouvrage|auteur=Charles Magnin|lien auteur=Charles Magnin|titre=Histoire des marionnettes en Europe|éditeur=Michel Lévy Frères|année=1852}} ({{Gallica|n=bpt6k8825257}}) ; rééd. en fac-similé, Slatkine, 1981.
* [[Louis Lemercier de Neuville]], ''Souvenirs d’un montreur de marionnettes'', Bauche, 1911 ({{Gallica|n=bpt6k109809j}})
* [[Pierre Gauchat]], ''Marionnettes'', introduction d'Edwin Arnet, Zurich, Eugen Rentsch, 1949.
* {{obratge|prenom1= Frank|nom1= Jotterand |títol= Le Nouveau théâtre américain|editor= Seuil|ligam editor=Éditions du Seuil |luòc= Paríis|annada= 1970|paginas totalas= 223}}
* {{obratge|prenom1= Françoise |nom1= Kourilsky |títol= Le Bread and Puppet Theatre|editor= L'Âge d'homme|luòc= Lausana|annada= 1971|paginas totalas= 600}}
* ''Les rituels de la marionnette'', Rencontres de Gadagne, [[musèus Gadagne]], 2004, 89 p.
* {{obratge|títol=Encyclopédie mondiale des arts de la marionnette|lang=fr|autor=Henryk Jurkowski e [[Thieri Foulc]]|luòc=Montpelhièr|annada=2009|editor=Éditions l'Entretemps|isbn=978-2-912877-88-8|paginas=862}}
* Thierry Dufrêne et Joël Huthwohl, ''La Marionnette: objet d'histoire, œuvre d'art, objet de civilisation,'' Montpellier, Éditions l'Entretemps, 2014, {{nb p.|216}} [https://web.archive.org/web/20150711093127/http://www.web183018.clarahost.fr/nouveautes/179-la-marionnette.html]{{ISBN|978-2-35539-195-8}} 
* Cristina Grazioli et Didier Plassard, ''Puck {{n°|20}}: Humain, non humain'', Montpellier, Éditions l'Entretemps, 2014, {{nb p.|200}} [https://web.archive.org/web/20150704015648/http://www.web183018.clarahost.fr/nouveautes/171-puck-20.html]{{ISBN|978-2-35539-168-2}}
== Ligams extèrnes ==
{{commons|Puppets}}
* {{ligam web|url=http://expo.marionnettes.ch|títol=Exposicion virtuala de mariòtas 'Soïssa'}}
* {{ligam web|url=http://www.artsdelamarionnette.eu/app/photopro.sk/marionnettes/?|títol=Portal de las arts de la mariòta}} (PAM)
* {{ligam web|url=http://www.marionnette.com/fr/|títol= Institut internacional de la mariòta}}
* {{ligam web|langue=|títol=Musèu de las arts de la mariòta 'Lion')|url=http://www.gadagne.musees.lyon.fr/index.php/marionnettes_fr/|site=Gadagne.musées}}
* {{ligam web|url=http://animation.hepvs.ch/acm/images/stories/Marionnettes_sandra/type_de_marionnettes.pdf|títol=Diferents tipes de mariòtas|site=HEP [[Valais]]}}
* {{ligam web|url=http://theatre.civilization.ca/narratives/details.php?language=french|títol=Las arts de la mariòta (Canadà)|site=Musèu canadenc de las civilizacions}}
* {{ligam web|url=http://www.espacefrancais.com/les-marionnettes/|títol=Las mariòtas|site=EspaceFrançais.com}}
* {{ligam web|url=http://theatredelamarionnette.com/|títol=''Le Mouffetard'', teatre de las arts de la mariòta}}