Veire la font de Litre

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Lengadocian}}

[[Imatge:CubeLitre.svg|thumb|Exemple de mesuras del litre, amb un volum cubic, segon la definicion basada en lo decimètre cubic.]]

[[Imatge:Messbecher.png|thumb|Un recipient amb marcas del volum de liquid contengut, fins a 1 litre.]]

[[Imatge:1000_ml_Erlenmeyer_flask.svg|thumb|Proveta de laboratòri que mesura fins a un litre.]]

Lo '''litre''' (simbòls: '''l''' o ben '''L''', letra ''èla'' en minuscula o en majuscula, a vegadas ℓ) es dempuèi 1964 un nom especial per lo '''decimètre cubic''' (simbòl: '''dm{{exp|3}}''') segon la decision presa per la 12{{a}} [[Conferéncia Generala dels Peses e Mesuras]] (CGPM). L'[[Unitat de mesura|unitat]] de [[volum]] del [[Sistèma Internacional d'Unitats]] (SI) es lo [[mètre cubic]] (simbòl: m{{exp|3}}); lo litre equival a un milen de mètre cubic. Lo simbòl '''L''' foguèt adoptat en [[1979]] per la 16{{a}} Conferéncia Generala dels Peses e Mesuras e es recomandat per evitar de confusions amb la [[chifra]] '''1'''.

Es pas una unitat del Sistèma Internacional, mas lo SI n'accèpta l'usatge tot en recomandant l'utilizacion de las unitats del SI<ref> Los {{cita|jorns}} e las {{cita|oras}} son d'exemples d'autras unitats que son pas del SI mas acceptadas pel aquel</ref><ref> {{en}} http://www.bipm.fr/utils/common/pdf/si_brochure_8_en.pdf Burèu Internacional dels Peses e Mesuras, 2006</ref>, e es una unitat fòrça utilizada dins la vida quotidiana mas es pas recomandada dins lo camp de la [[sciéncia]].

L'etimologia de l'unitat deriva d'una antica unitat de volum francesa, lo ''litron'', via l'unitat medievala ''litra'' (en [[latin]]). Aquela darrièra ven al meteis temps d'una unitat [[Grèc|grèga]] de gaireben 16 onças. Lo sistèma metric francés prenguèt lo litre per unitat de basa <ref> {{en}} ''The words of mathematics: an etymological dictionary of mathematical terms used in English'' de Steven Schwartzman, 1994, ed MAA, ISBN 0-88385-511-9</ref>

== Istòria ==

[[Imatge:Guillaume 1920.jpg|thumb|Charles Édouard Guillaume, fisician que donèt lo resultat sus lo volum del litre segon la definicion basada sus l'aiga. Foguèt director del [[Burèu Internacional dels Peses e Mesuras]] a partir de 1915.]]

L'origina del litre se tròba dins lo procèssus d'unificacion de las mesuras de la [[Revolucion Francesa]], decidit per l'Assemblada Constituenta de [[1791]] per resòlvre lo problèma de la diversitat de las mesuras dins lo reialme. Lo litre apareis pel primièr còp amb la mesura de la capacitat dins la lei del ''18 germinal de l'an III''<ref>{{fr}} ''Décret relatif aux poids et aux mesures'' 7 d'abril de 1795</ref> (7 d'abril de 1795) definit en foncion del [[mètre]]<ref>Lo tèxte original èra: ''"Litre, la mesure de capacité, tant pour les liquides que pour les matières sèches, dont la contenance sera celle du cube de la dixième partie du mètre."''</ref>, lo litre se definís coma {{cita|la mesura de volum, tant pels liquids coma pels solids, d'un cube amb una aresta egala a una desena partida d'un mètre}}.

En 1879 lo [[Comitat Internacional dels Peses e Mesuras]] adoptèt lo litre e son simbòl ''l'' minuscula<ref>{{en}} [http://www.bipm.org/en/si/si_brochure/chapter4/table6.html BIPM:Unitats que son pas del SI mas acceptadas per èsser utilizadas]</ref>. En 1901, la tresena Conferéncia Generala dels Peses e Mesuras tornèt definir lo litre coma {{cita|lo volum ocupat per la [[massa]] d'un [[quilograma]] d'[[aiga]] pura a sa [[densitat]] maximala e jos la [[pression]] atmosferica normala}}, çò que vòl dire: aiga pura a {{unitat|1|atm}} e una temperatura un pauc superiora a {{unitat|3.98|°C}}<ref>{{fr}}[http://www.bipm.org/fr/CGPM/db/3/1/ Definicion del litre a la Resolucion numèro 1 de la 3{{a}} reünion de la CGPM en 1901.]</ref>. Lo litre, segon aquela definicion, equivaliá a 1,000028 (inicialament 1,000027). Pus tard s'especifiquèt pel punt de referéncia que la densitat maximala de l'aiga èra a {{unitat|4|°C}} atal la [[massa volumica]] de l'aiga pura es leugièrament inferiora a 1,0000 kg/l.

Un dels scientifics que provèt los desviaments de la mesura del litre foguèt lo fisician [[Charles Édouard Guillaume]],<ref>{{ca}} Enciclopedia Universala Illustrada, ed Espasa-Calpe, S.A, 1920</ref> que en 1904 provarà experimentalament que la densitat de l'aiga a {{unitat|4|°C}} èra de 1,000028 dm{{exp|3}}<ref >{{en}} 1904 and all that, de J. L. Heilbron e W. F. Bynum, ed Nature, International weekly journal of science</ref>. Finalament, a causa de la complexitat de la definicion del litre, en 1964 se tornèt utilizar la definicion de 1793, de la 12{{a}} CGPM<ref>{{fr}}[http://www.bipm.org/jsp/fr/ViewCGPMResolution.jsp?CGPM=12&RES=6 Resolucion numèro 6 de la 12{{a}} reunion de la CGPM de 1964]</ref> constatant en [[1960]] qu'aviá una diferéncia de 28 milionens a respècte del decimètre cubic<ref>{{fr}}[http://www.bipm.org/jsp/fr/ViewCGPMResolution.jsp?CGPM=11&RES=13 Resolucion numèro 13 de la 11{{a}} reünion de la CGPM de 1960]</ref>, lo litre venguèt pas pus qu'un nom especial pel decimètre cubic.

En 1979, la 16{{a}} CGPM decidiguèt l'utilizacion tant de la '''l''' [[minuscula]] coma la '''L''' [[majuscula]] per evitar las confusions entre la '''l''' e lo nombre 1<ref>{{fr}}[http://www.bipm.org/fr/CGPM/db/16/6/ Resolucion numèro 6 de la 16{{a}} reünion de la CGPM de 1979]</ref> o amb la letra "i" majuscula, amb l'indicacion que dins lo futur restarà pas pus qu'un dels dos simbòls. A l'ora d'ara, los dos simbòls existisson encara. Abans 1979, lo simbòl ℓ (U+2113), venguèt familiar dins qualques païses; per exemple, èra recomandat per la publicacion M33 de la ''[[South African Bureau of Standards]]''. Aquel simbòl se pòt trobar encara dins de païses de lenga anglesa e son usatge encara es acceptat en Japon e dins la Corèa del Sud. De païses (coma Canadà) recomandavan utilitzar la minuscula ℓ totjorn quand es possible o per defaut (totjorn per evitar la confusion possibla amb lo numeral 1). La 16{{a}} [[Conferéncia Generala dels Peses e Mesuras]], rendèt possible l'usatge dels dos simbòls. La L majuscula es aquela que s'utiliza en practica, daissant relegada la ℓ minuscula als puristas. En 1990, lo Burèu dels Peses e Mesuras considerèt prematurada l'eliminacion d'un dels dos simbòls.

== Multiples ==

Al litre s'aplican los prefixes del Sistèma Internacional d'Unitats; lo pus utilizat es lo [[millilitre]] qu'equival a la milena partida d'un litre. Notar que los pus utilizats son marcats en negreta.

{| class="wikitable" style="text-align:centre"
|-----
! Multiple
! Nom
! colspan="2" | Simbòls
! colspan="2" | Volum equivalent
| rowspan="12" |
! Multiple
! Nom
! colspan="2" | Simbòls
! colspan="2" | Volum equivalent
|-----
| 10{{exp|0}} L || '''litre''' || l (ℓ)
| L  
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | dm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | decimètre cubic
| colspan="4" | &#160;
| colspan="2" style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | &#160;
|-----
| 10{{exp|1}} L || decalitre || dal
| daL
| colspan="2" style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | &#160;
| 10{{exp|-1}} L || '''decilitre'''
| dl || dL
| colspan="2" style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | &#160;
|-----
| 10{{exp|2}} L || '''ectolitre'''
| hl || hL
| colspan="2" style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | &#160;
| 10{{exp|-2}} L || '''centilitre'''
| cl || cL
| colspan="2" style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | &#160;
|-----
| 10{{exp|3}} L || '''quilolitre'''
| kl || kL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | m³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | '''mètre cubic'''
| 10{{exp|-3}} L || '''millilitre'''
| ml || mL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | cm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | '''centimètre cubic'''
|-----
| 10{{exp|6}} L || '''megalitre''' || Ml
| ML
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | dam³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | decametre cubic
| 10{{exp|-6}} L || '''microlitre'''
| µl || µL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | mm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | millimetre cubic
|-----
| 10{{exp|9}} L || '''gigalitre''' || Gl
| GL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | hm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | ectomètre cubic
| 10{{exp|-9}} L || nanolitre || nl
| nL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>6</sup> µm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milion de micromètres cubics
|-----
| 10{{exp|12}} L || teralitre || Tl
| TL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" |&nbsp;km³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | quilomètre cubic
| 10{{exp|-12}} L || picolitre || pl
| pL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>3</sup> µm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milièr de micromètres cubics
|-----
| 10{{exp|15}} L || petalitre || Pl
| PL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>3</sup>&nbsp;km³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milièr de quilomètres cubics
| 10{{exp|-15}} L || femtolitre || fl
| fL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | µm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | micromètre cubic
|-----
| 10{{exp|18}} L || exalitre || El || EL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>6</sup>&nbsp;km³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milion de quilomètres cubics
| 10{{exp|-18}} L || attolitre || al
| aL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>6</sup> nm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milion nanomètres cubics
|-----
| 10{{exp|21}} L || zettalitre || Zl
| ZL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | Mm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | megamètre cubic
| 10{{exp|-21}} L || zeptolitre || zl
| zL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>3</sup> nm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milièr de nanomètres cubics
|-----
| 10{{exp|24}} L || iottalitre || Yl
| YL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 10<sup>3</sup> Mm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | 1 milièr de megamètres cubics
| 10{{exp|-24}} L || ioctolitre || yl
| yL
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | nm³
| style="background-color:#e8e8e8;color:#909090" | nanomètre cubic
|}

== Conversions fòra del Sistèma Internacional d'Unitats ==

=== Sistèma Convencional Estatsunidenc ===

{| class="wikitable sortable"
|-
|align=left|'''<br />Unitat<br /> metrica'''
! Valor aproximativa<br />
! Unitat non metrica<br />
! Sistèma<br />
! Unitat non metrica<br />
! Equivalent metric<br />
|-
|1 L ||≈ 0,87987699|| [[quart]]|| Imperial ||1 quart||≡ 1,1365225 L
|-
|1 L ||≈ 1,056688|| quart fluid|| U.S. ||1 quart fluid||≡ 0,946352946 L
|-
|1 L ||≈ 1,75975326|| [[Pinta (unitat)|pinta]]|| Imperial ||1 pinta||≡ 0,56826125 L
|-
|1 L ||≈ 2,11337641||pintas fluidas|| U.S. ||1 pinta fluida||≡ 0,473176473 L
|-
|1 L ||≈ 0,2641720523||[[galon]] liquid|| U.S. ||1 galon liquid||≡ 3,785411784 L
|-
|1 L ||≈ 0,21997|| galon|| Imperial ||1 galon||≡ 4,54609 L
|-
|1 L ||≈ 0,0353146667|| [[Pè (unitat)|pè cubic]]||&nbsp;||1 pè cubic||≡ 28,316846592 L
|-
|1 L ||≈ 61,0237441|| [[Poce (unitat)|poce cubic]]||&nbsp;||1 poce cubic||≡ 0,01638706 L
|-
|1 L ||≈ 33,8140 || onça fluida convencionala || U.S. ||1 onça fluida convencionala||≡ 29,5735295625 mL
|-
|1 L ||≈ 35,1950 || [[onça fluida]] || Imperial || 1 onça fluida||≡ 28,4130625 mL
|-
|+align=bottom style="font-size:87%" |Vejatz tanben [[Unitats Imperialas]] e [[Sistèma Convencional Estatsunidenc]]
|}

=== Relacion amb lo ''litron'' ===

Lo ''litron'' es una anciana unitat francesa de volum, que serviguèt per mesurar los [[gran]]s. D'aquela unitat se deriva etimologicament lo nom del litre. Lo volum d'un ''litron'' es equivalent a {{unitat|0.813|l}}<ref>{{es}} Granda Enciclopedia Larousse, ed Planeta, Barcelona, 1967 ISBN 84-320-2036-2</ref><ref>{{pl}} Anticas Unitats: Volum, ed pixiland.info http://pixiland.info/pl.page08e.htm</ref>

=== Equivaléncias aproximativas de mesuras de cosina ===

[[Imatge:Metric Volume Measuring Vessels Frontsides-In use.jpg|thumb|Culhièrs de mesura en unitats metricas.]]

* Un culhièr de cafè: 5 ml
* Un culhièr de dessèrt: 10 ml
* Un culhièr de sopa: 15 ml

=== Etiquetatge de volums dels fluids ===

Dins la majoritat de las begudas, suls botelhons destinats al consumidor final i a d'etiquetas que balhan la quantitat totala del volum contengut.

=== Utilizacion del litre per mesurar de volums non liquids ===

Lo pus abitual es d'utilizar lo litre per mesurar los volums dels liquids ([[aiga]], [[vin]], [[òli]], etc.) tanben per indicar la capacitat de:
* Bombonas de gas.
* [[Motor]]s: Se mesura lo volum en litres ont se desplaçan totes los pistons.
* [[Frigorific]]s: Sa capacitat se sòl exprimir en litres.
* [[Forn microondas]]: ''Un forn microondas de 20 litres''.
* Sac d'espatlas: De 25 litres, de 40 litres fins a 50. 

== Annèxas ==

== Ligams intèrnes ==

* [[Barril (unitat)]]
* [[Galon]] (Gal.)
* [[Pinta (unitat de volum)|Pinta]]
* [[Quilograma]]
* [[Onça liquida]] (fl.oz.)

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

[[Categoria:Unitat de volum]]