Veire la font de Leptis Magna

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
[[Imatge:Leptis Magna Arch of Septimius Severus.jpg|thumb|Arc [[tetrapila]] de Septimi Sevèri|300px]]

{{UNESCO}}
'''Leptis Magna''' o '''Lepcis Magna''' ('''LPQY''' en punic ; '''Νεάπολις''' o '''Neapolis''' en grèc : vila nòva), èra una vila d'importància de la republica de [[Cartage]]. Jos [[Dioclecian]], en 303, a la particion de l'[[Africa Proconsulara]], venguèt la capitala de la nòva província, la [[Tripolitània]]. Los rèstes son prèp de la vilà actuala de [[Khoms]] (ألخمس), a prèp de {{Unitat|120|km}} a l'èst de [[Trípol (Libia)|Trípol]], sus la bòca de l'oèd '''Lebda''' en [[Libia]].

== Istòria ==
La ciutat foguèt benleu fondada pels [[fenicians]] mas las primièras marcas d'occupacion son datadas del sègle VII<ref>{{fr}}René Rebuffat, ''Leptis Magna'', dans ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', {{p.}}257</ref>

Mas venguèt importanta quand Cartage espandiguèt la seuna dominacion pel bacin mediterranèu al sègle IV. Aprèp la [[Tresena Guèrra Punica]], passèt jos l'autoritat de la [[Republica Romana]]. Pasmens vèrs, [[-200|200 AbC]], constituiguèt de fach una ciutat independenta. 

Aquel estatut demorèt fins a que l'emperaire [[Tibèri]] là joncha a la província d'[[Província d'Africa|Africa]]. Venguèt alara una de las ciutat mai influentas d'Africa del Nòrd e un important centre de comèrci.

Leptis èra dins la mai granda prosperitat quand en [[193]], un dels seus, Lucius [[Septimi Sever]], venguèt emperaire. Favorizèt sa vila mairala, per exemple en bastissent de somptoses monuments, que ne faguèron una de las tres mai bèlas vilas africanas, rivalisant amb Cartage e [[Alexàndria]]. I tornèt plan segur amb la seuna familha en [[203]], ont foguèt recebut amb fast.

Pendent la crisi economica del sègle III, que lo comèrci leu s'aflaquissiá, Leptis Magna perdèt alara d'importància, e al mejan del sègle IV, se trapava en partida abandonada. Aquel declin pòt tanben s'explicar per las atacas dels ''[[Austurian]]'' (un pòble Moros de l'exterior) en 362-365, que lo comte d'Africa Romanus (es lo responsable de l'armada romana en Africa) aviá pas pogut respondre. Coneguèt un flac reviscol jol reialme de [[Teodòsi I]]. 

En [[439]], Leptis Magna e las autres vilas de [[Tripolitània]] passèron jol contraròtle dels [[Vandals]], quand lor rei [[Genseric]] prenguèt Cartage als Romans per ne far la seuna capitala. Per evitar que Leptis Magna se rebele contra l'òrdre nòu dels vandals, Genseric ordonèt de rasar los barris. Aquela mesura permetèt malorusament a un grop de [[Berbèrs]] de sacatjar la vila en [[523]].

[[Belisari]] tornèt prene Leptis Magna pel compte de Bizanci dètz ans mai tard, e en [[534]] capvirèt lo reialme dels Vandals. Leptis venguèt alara una capitala provinciala de l'[[Empèri Bizantin]]. Pasmens, jamai se retrobèt de las destruccions fachas pels Berbèrs. En [[650]], los Arabs envasiguèron a lor torn la Tripolitana, e la vila foguèt abandonada levat una garnison bizantina.

Amb los sègles, lo site, obliat, foguèt sebelit jols sablas. E Atala demorèt fins al sègle XVII quand comencèt a èsser utilizats los materials: de colomnas utilizadas per l'altar máger de l'abbadiá de Saint-Germain des Prés (gravadura de Lucas, 1717) son alara dins la granda galariá de las pinturas del Lovre, que foguèron transferats a la Revolucion a la destruccion d'aquel alter.

L'escavacion arqueologica comencèt amb l'arribada dels italians al començament del sègle XX.

Ara, lo site de Leptis Magna constituís un dels mai impressionants rèstes de l'[[Empèri Roman]], classificat al patrimòni mondial de l'[[UNESCO]] dempuèi [[1982]].

== Lo pòrt ==
Lo [[pòrt antic]] de Leptis Magna es fòrça plan conservat, al punt que d'istorians se demandan se jamai serviguèt. Es situat a la bòca d’un pichon riu, l'[[oèd]] Lebda, e sens dobte foguèt ensablat abans l'ora a causa dels bastits dels cais e magazins que provoquèron l'endigament de las aigadas de l'oèd. 

A l’interior del pòrt, se vei plan ben diverses cais e subretot los cais Sud equipats d'estructuras que poiriá aver servit per lotjar de masts de carga. La fácia intèrna del mòle compòrta dos nivèls: la plataforma superiora es en arrièr al respècte de la basa. Al tèrme nòrd se trapan los rèstes massisses d'una torre amb escalièr de peiras. Al sud de la torre, un temple de talha modesta; puèi fàcia al desbarcador s'alinha una seriá de magazins.

Al Nòrd del pòrt i a lo [[far]] e una [[diga]] en enròcaments pausats fora-bora sus prèp de tres cents mètres, e d'estructuras que provan que de naus acostavan sus aquela fàcia Nòrd de la còsta<ref>{{fr}}[http://arthur.degraauw.perso.cegetel.net/Doc%20en%20pdf/Leptis%20Magna.pdf Arthur De Graauw, ''La côte Nord de Leptis Magna'' (pdf)]</ref>.

<gallery>
Imatge:Leptiscotenord.jpg|Còsta Nòrd e far (al fond)
Imatge:Leptisquai.jpg|Cai Sud amb anèl pel [[mast de carga]] (?)
Imatge:Leptisanneau.jpg|Anèl d'amarratge de peiras talhadas sus la còsta Nòrd
Imatge:Leptis Magna bilingual inscription, Delaporte 1806.jpg|Inscripcion bilingüa mencionant un sufèt anonime e venent del temple de Jupiter Doliquenus, dins lo pòrt<ref>{{fr}} Cf. Attilio Mastino et Raimondo Zucca, « La Naissance de la culture épigraphique latine en Africa », in ''Débuts de l'écriture au Maghreb: actes des colloques organisés par la Fondation du Roi Abdul-Aziz Al Saoud pour les études islamiques et les sciences humaines, 17-18 janvier et 18-19 avril 2002, Casablanca, Maroc'' Casablanca, 2004, p. 201 e notas 70 ISBN 9981035745}} ([https://web.archive.org/web/20150926191148/http://eprints.uniss.it/5462/ en linha]).</ref>
</gallery>

== Monuments ==
Los principals monuments s'amassan en d'ensems aquitectonics.

<gallery>
File:IMG 2382 Libya LeptisMagna.JPG|Lo decumanus
</gallery>

En bòrd de mar, a l'entorn de l'ancian [[forum roman|forum]] datant de l'epòca preromana, èran situats de bastiments oficials dels sègle I e II ([[basilica civila]], [[curia (Roma antica)|curia]]), temples ([[Liber Pater]], Roma e [[August]], [[Magna Mater]]) e la basilica bizantina, mai tardièra, amenajada dins un temple de [[Trajan]].

Mai a l'interior, a l'oèst de la via nòrd-sud o [[cardo]], un segon ensems regropa lo [[teatre roman|teatre]], lo mercat (''[[macellum]]'') e lo ''[[chalcidicum]]''.

Mai al sud, entre lo [[decumanus]] o via èst-oèst e l'oèd Lebda, se desvelopan los grands [[tèrmes romans|tèrmes]] de  la primièra mitat del sègle III que s'apondèt una granda [[palestra]] per l'exercici fisic. 

Prèp dels banhs, las construccions severianas marcan lo site per lor grandor, lor luxe de construccion e lor abondiu decoratiu. Una majestuosa avenguda amb portic jonh la plaça, dominada pel [[nimfèu]], al pòrt. Al nòrd d'aquela Carrièra, i a lo forum nòu e una basilica civila de doas [[absida]]s. En mai d'aquelas òbras, cal apondre l'arc dels Severis a la crosada de las vias majoras de la ciutat.

De l'autre costat de l'oèd Lebda, al tèrme oriental del site, i a l'[[ipodròm]] e l'[[amfiteatre roman|amfiteatre]] vesin.

=== L'arc de Septimi Sevèri ===
Al crosament del decumanus e del cardo, l'arc de triomf foguèt edificat en [[203]] a l'occasion d'una visita de l'emperaire Septimi Sevèri dins sa vila natala. 

Es un arc [[tetrapila]], es a dire un arc de quatre pòrtas.  Es lo mai grand e mai bèl dels arcs de Leptis Magna que compte tanben los arcs d'[[Antonin lo Pietós]] e de [[Marc Aurèli]] sul decumanus e los arcs  de [[Trajan]]  ([[109]]) e de [[Tibèri]] ([[35]]) sul cardo.

Aquel arc de 40 m x 40 m per una nautor de 20 m possedís tres nivèls. Suselevat de tres grasas, los carris podavan pas lo passar devián contornar.

Tot bastit de calcari, sola la superfícia èra cobèrta de marbre esculptat. Los originals de marbre son expausats al musèu de [[Trípol (Libia)|Trípol]] mas qualques ornements de marbre tornèron èsser plaçats, coma de frisas de vinha. Las fácias son decoradas amb de victòrias aladas de cada costat d'arcadas e de grandas frisas suls quatre costats de l'[[atic]] representant scèna de sacrifici, scèna de batalha e una procession triomfala de Septimi Sevèri accompanhat dels ses filhs [[Caracalla]] e [[Geta]]. Los dieus protectors de la ciutat [[Jupitèr (dieu)|Jupitèr]] e [[Junon]] son représentats jols trachs de l'emperaire e de la seuna femna [[Julia Domna]].

<gallery>
Imatge:Libya 5458 Leptis Magna Luca Galuzzi 2007.jpg|Lo cardo, l'arc de Septimi Sevèri al primièr plan e l'arc de Trajan al fond de la perspectiva
Imatge:Leptis Magna Arc de Septime Sévère.jpg|L'arc septimian e lo decumanus. En arrièra plan l'arc d'Antonin lo Piós
Imatge:Leptis Magna Arch of Septimus Severus, detail.jpg|Arc de Septimi Sevèri (detalh)
</gallery>

=== Los tèrmes d'[[Adrian]]===
Aqueles tèrmes foguèron inaugurats en [[126]]-[[127]] jol reialme d'Adrian, puèis renovats jos [[Commòde]] e jos Septimi Sèevèri.

Se dintrava per una cort d'exercicis amb colonmadas, longaruda que menava a una piscina cobèrta amb al tres costats un portic corintian de marbre ròse. Aprèp s'anava al [[frigidarium]] qu'èra l'element essencial de l'ensems. Vasta sala bordada de gigantècas colomnas corintianas, de sòl malonat, de parets de marbre e que lo plafon èra de segur penhada de colors vivas. A cada extremitats de la sala, doas piscinas amb cabussador.

Aprèp aquela sala, succedissiá lo [[tepidarium]]; un bassin unic central amb doas colomnas de marbre gris al costat; e encara aprèp lo [[caldarium]]. Mai tard doas salas de sudada ([[laconica]]) simetricas fuguèron bastits de cada costat de la sala tebesa.

Los banhs èran bordats de vestiaris e de latrinas.

<gallery>
Imatge:Leptis 20021.jpg| La piscina
Imatge:LeptisMagna3.jpg| Un bacin
Imatge:LeptisMagna4.jpg| Las latrinas
</gallery>

=== Lo [[nimfèu]]===
Lo grand nimfèu de Leptis Magna se situa al cambi de direccion de la carrièra amb colomna e deviá amagar lo canton atal creat; sa forma miègcirculària èra plan adaptada a una tala foncion arquitectonica<ref>{{fr}}Corinne Sandoz: ''Le grand nymphée de Leptis Magna, étude historiographique, urbanistique et architecturale'': Tèsi de doctorat, Universitats de Lausana e París, 2008</ref>.
Una restanca agrementada d'una baranda èra a l'avans del monument.
D'aquela font gigantesca ornada de revestiments precioses, de colomnas de granit ròse et de cipolin verd rajava l'aiga venent de nichas contenent d'estatuetas de marbre blanc.

<gallery>
Imatge:Leptis 12.jpg|Nimfèu
Imatge:Nymphaeum Leptis Magna.JPG|Autre angle de vista del nimfèu
Image:Leptis 10.jpg|La font
</gallery>

=== Carrièra amb colomnadas ===
Dempuei lo tèrmes e la palèstra, en passant per la plaça del nimfèu, una avenguda de 20,50 m de larg, parallela a l'[[oèd]], mena, sus 420 m, al pòrt. Aquela carrièra es bordada de cada cosat de portics que las colomnas, 125 al total, èran de [[cipolin]] verd, montadas sus pedestal e ornadas de capitèls de marbre blanc amb per motius de [[nimfèa]]s e de fuèlhas d'[[acant]].

=== Forum severian ===
Datant del sègle III, foguèt inaugurat pendent la visita de l'emperaire a sa vila natala. Es un espaci tancat; vast quadrilatèri dominat pel temple de la familha imperiala plaçat sus un colossal podium.

Lo forum nòu es una vasta esplanada de 100 m de long sus 60 m de larg enrodat d'una nauta paret de peiras de talha. Lo peristil, malonat de marbre blanc, èra decorat de peiras de colors diferentas: arcadas de cipolin verd e colonmas de granit ròse. De medalhons representant de tèstas de [[Medusa (mitologia|Medusa]]s e de [[Nereids]] reaussan los arquitraus de las arcadas. Sul costat sud-oèst, un escalièr piramidal manava al temple  Septimian. De l'autre costat, lo long de la paret separant lo forum de la basiliça, una seriá de boticas e de bars.

<gallery>
Image:Leptiar.jpg|Lo forum nòu
Image:Libya 5420 Leptis Magna Luca Galuzzi 2007.jpg| [[Gorgona]]s sul forum
Image:Leptis 7.jpg|Detalh de frisa
</gallery>

=== La basilica severiana ===
La basilica es contigüa al forum. Bastida jos Septimi Severi, foguèt acabada jol reialme de Caracalla.

Vast quadrilatèr de 92 × 42 m, la basilica compta doas absidis, orientadas nòrd-oèst e sud-èst, e tres naus serparadas per dos rengs de colomnas corintianas de granit ròse. Las colomnadas de las naus lateralas compotan dos nivèls al dessús de que benleu s'auçava de galeriás de fusta. La nau centrala seriá estat mai nauta en biais de claravia per far dintrar la lutz.

Las nichas de doas absidis al tèrme de la nau centrala abrigavan d'estatuas. Cada absidi es dotada de dos pilars esculptats de motius illustrant [[Dionís]] (absidi nòrd) e los [[Dotze trabalhs d'Eracles|trabalhs d'Ercules]] (absidi sud), los dos patrons de la vila.

<gallery>
Imatge:Leptiyel.jpg|La basilica Severiana
Imatge:Leptis Magna - Severan Basilika.jpg|La paret costat sud de la basilica severiana
Imatge:Leptis 5.jpg|L'absidi costat èst de la basilica severiana
</gallery>

=== Forum Vetus (forum vielh)===
Lo forum vielh foguèt bastit jol reialme d'August al luòc del mercat [[cartaginés]]. Es enrodat al nòrd pels temples de Liber Pater, de Roma e August e d'Ercules bastits sus de podiums; al sud per la basilica e la curia; a l'oèst per una gleisa.

=== Lo teatre ===
Bastit sus la necropòli punica, lo teatre foguèt bastit jos [[August]] e agrandit al sègle II. 

Mirant cap al mar, l'observator domina lo teatre, los grases en emicicle, orquèstre miègcircular e de rèstas de la scèna autrescòps cobèrt d'un entrepont sonor. Lo laberint de colomnas de rèirescèna correspondiá a la paret de scèna d'una nautor de tres nivèls amb galariás e balcons e una faciada de colomnas corintianas. I aviá tres nichas, dintradas dels artistas e darrièr aquel ensems se trapava lo fogal e los magazins. Al dessús dels dos [[vomitòris]]  laterals una inscripcion en latin remembra la generositat d'un ciutadan Annobal Rufus que faguèt lo don d'aquel teatre a la ciutat ([[1]]-[[2]] ApC).

<gallery>
Imatge:Libya 5453 Leptis Magna Luca Galuzzi 2007.jpg|Teatre de Leptis Magna
Imatge:Leptar.jpg|L'orquèstra e los grases
Imatge:LeptisMagna9.jpg|La scèna e la rèirescèna
Imatge:Inscription Theatre Leptis Magna Libya.JPG|La placa dedicatòria a Annobal Rufus
</gallery>

=== Lo mercat ===
Prèp del [[cardo]] maximus, lo mercat o [[macellum]] foguèt agençat en [[-9|9 AbC]] pagat per Annobal Rufus (lo meteis que faguèt pel teatre) coma lo mòstra una placa dedicatòria. 

Lo mercat èra un rectangle de prèp de 100 m de long amb al centre dos quiòscs circulars; cadun enrodat de colomnas ionicas, pausat sus una plata forma octogonala amb grases. De boticas foguèron apondudas a tres dels portics periferics. Entre los dos ostalos, demòran de taulas de mesura de capacitat e de longor.

Lo mercat tornèt èsser bastit en partit e embelit en [[200]] jos Septimi Severi.

<gallery>
Imatge:Leptis Magna - Marktgebäude (macellum).jpg|Lo quiòsc nòrd del mercat
Imatge:Market Leptis Magna 01.JPG|Lo quiòsc nòrd del mercat (detalh)
Image:Leptis Magna market place April 2004.jpg|Lo quiòsc sud del mercat
Image:Leptis 8.jpg|Colonmas bordant lo macellum
Image:Leptis 1.jpg|Lo mercat dempuèi los grases superiors del teatre
</gallery>

=== Chalcidicum===
L'edifici, financiat per un ric ciutadan de la vila d'origina punica, Iddibal Caphada Aemilius (estatua conservada al musèu de Trípol), foguèt consacrat en [[12]] a la divinitat d'August.

Es un vast espaci a cèl dubèrt amb portics e boticas qu'èra un centre commercial.

Lo seu nom ven d'un sanctuari pichon dedicat a [[Vènus (mitologia)|Vènus]] Chalcidica.

<gallery>
File:Leptis Magna view.JPG|Lo Chalcidicum vist del teatre
</gallery>

=== Los tèrmes de la caça ===
Los tèrmes de la caça son situats en periferia de la ciutat, vèrs l'oèst. Es un establiment de banh datant benleu del sègle II que foguèt conservat jols sablas dins un estat remarcable. En mai de las vòltas e copòlas, a l'interior son ricament adornats. La primièra sala, la freja, presenta al nivèl de la copòla, los rèstes d'una fresca representant una scèna de caça que lo nom de l'edifici. Salas tebesas e caudas seguisson, bordadas de conduchas de teula clòtas menant l'aire caud dempuèi la caufariá.

=== Ipodròm===
{{...}}

=== Amfiteatre ===
Edificat en [[56]], es lo mai grand [[amfiteatre roman]] d'[[Africa del Nòrd]]. De concepcion classica, i cabiá quinze mila espectators.

<gallery>
Imatge:Anfiteatro di Leptis Magna.jpg|L'amfiteatre
Imatge:Circus Leptis Magna Libya.JPG|Amfiteatre
File:Leptis Magna - Amphitheater.jpg|detalh
File:Leptis Magna - Amphitheater 02.jpg|Detalh
</gallery>

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Annèxe ==

=== Bibliografia ===
* {{fr}}[[André Laronde]] e [[Jean-Claude Golvin]], ''L'Afrique Antique'', París, Tallandier, 2000, aamb des reconstitutcions de la topografia urbana.
* {{fr}}[[Robert Polidori]], Antonino Di Vita, Ginette Di Vita-Evrard, Lidiano Bacchielli, ''La Libye antique'', Ed Mengès, 1998 ISBN 2856204007
* {{fr}}A. Laronde e G. Degeorge, ''Leptis Magna : la splendeur et l'oubli'', París, Hermann, 2005, amb mapas e reconstitucions.
* {{fr}}[[Claude Lepelley]], ''Les cités de l'Afrique romaine au Bas-Empire'', t. 2, París, Études augustiniennes, 1981, p. 335-368 
* {{fr}}Roger Wood, Sir [[Mortimer Wheeler]], ''L'Afrique romaine'', Arthaud, Grenòble, 1966.
* Les biographies de Septime Sévère.
* {{nt}}[[Renato Bartoccini]], ''Il Porto Romano di Leptis Magna'', Boll. Centro Studi per la storia dell’ architecttura, N° 13, suppl. al 1958, Roma, 1958.

=== Articles connèxes ===

=== Ligams extèrnes ===
* {{fr}}[https://web.archive.org/web/20130623145924/http://www.cliolamuse.com/spip.php?article539 Site amb una descripcion complèta ds monuments]
*{{fr}} [https://web.archive.org/web/20081205161536/http://www.arthur.degraauw.perso.cegetel.net/Archaeology.htm#Leptis Detalhs sul pòrt antic]
* Johann Hofmann (1636-1706), ''[https://web.archive.org/web/20160303172020/http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/hofmann/hof2/s0791a.html Leptis]'', in ''Lexicon Universale'', Leiden, 1698.

[[Categoria:Ciutat de la Roma antica]]