Veire la font de Lenga construcha

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
Las '''lengas construchas'''<ref>Compilacion dels articles de las wikipèdias [[:en:Constructed Languages|anglesa]], [[:es:Lenguas construidas|espanhòla]], [[:fr:Langues construites|francesa]] e [[:it:Lingue artificali|italiana]]</ref> (tanben dichas ''artificialas'' o ''bastidas''<ref>Notadament per Joan Francés Blanc dins son sit [http://lengas.bastidas.free.fr Lengas bastidas]</ref>) son de lengas creadas per l'òme d'un biais conscient, e que son doncas pas lo resultat de l'evolucion d'una autra lenga. Lo ''glototeta'' (o ''glossopoèta'') o fargaire de lenga o crea tot : la [[fonologia]], la [[gramatica]], lo [[vocabulari]]. Lo procès de creacion d'una lenga artificiala es apelat ''glossopoesia''.

Aquela creacion conscienta pòt respondre a mai d'un motiu :
* afavorir la comunicacion entre parlaires de lengas tròp alonhadas, o tròp nombrosas – d'aquel tipe de lenga, que se ditz tanben [[lengas auxiliaras]], lo mai conegut es l'[[esperanto]]
* far la pròva de teorias [[lingüistica]]s o [[matematicas]] – demèst las [[lengas experimentalas]] (''logicas'' o ''filosoficas'') se pòt citar lo [[loglan]]
* comunicar secrètament – son las ''lengas personalas'', ''privadas'' o ''secrètas'' – la [[lingua ignota]] n'es un exemple pro ancian
* participar a una òbra de creacion – [[literatura]], art – o simplament s'amusar : las [[lengas artisticas]] o ''de ficcion'' mai conegudas son las de [[J. R. R. Tolkien]] e lo [[klingon]].

== Terminologia ==
Se pòt emplegar, notadament per l'[[esperanto]], lo tèrme de ''lenga planificada''. La majoritat dels lingüistas aiman melhor reservar aquela apelacion a las lengas naturalas que son reformadas (coma l'[[ebrieu]] modèrne o l'[[alemand]]).

=== Acorchas ===
Mantunas lengas, jos l'influéncia de l'[[anglés]], an creat de neologismes que se sap pas encara se capitaràn plan.

Per « lengas construcha » avèm: 
* l'[[anglés]] ''conlang'' (de ''constructed language'')
* lo [[catalan]] ''forjallengua'' (creat per Nicola Curat, 2005) o ''llengua artificial''
* l'[[espanhòl]] ''Ideolengua'' (creat per A. Condori en [[2000]]) o ''lengua construida''

Per « lenga auxiliara » avèm  
* l'anglés ''auxlang'' (de ''auxiliary language'')
* lo catalan ''auxillengua'' o ''llengua auxiliar''
* l'espanhòl ''auxilengua'' o ''lengua auxiliar''

Per « lenga engimbrada o logica avèm: 
* l'anglés ''englang'' e ''loglang'' (''engineered language'', ''logical language'')
* lo catalan ''logillengua'' o ''llengua lògica''

Per « lenga artistica » avèm: 
* l'anglés ''artlang'' (de ''artistic language'')
* lo catalan ''artillengua'' o ''llengua artística''

=== Exclusion ===
S'exclutz normalament de las lengas construchas las [[lengas de jòc]] ([[argòt]], [[revèrs]], etc.) 

== Tipologia ==
Las lengas construchas se pòdon classificar segon lor logica de creacion. I a d'un latz las ''lengas a posteriori'' (o ''naturalas'') que parton d'una o de mantuna lenga naturala (aital l'[[esperanto]] es fondamentalament [[lengas romanicas|romanic]]) e de l'autre latz las ''lengas a priori'' (o ''artificialas'') que son complètament elaboradas.

Las lengas ''a posteriori'' son tanben classificadas dins las familhas de lengas naturalas que ne son inspiradas. Per exemple, un fum de [[lengas eslavas del nòrd]] existisson, creadas notadament per [[Libor Sztemon]] : lo [[lydnevi]], lo [[seversk]]... Se lo grop eslau del nòrd existís pas, poguèt aver agut existit a la debuta del desvolopament de las [[lengas eslavas]], del costat de [[Nòvgorod]].

Las ''lengas artisticas'' se pòdon tanben classificar segon dos biaisses : pòdon èsser utilitàrias (aital lo [[klingon]] creat per [[Marc Okrand]] que lor fasiá mestièr una lenga pels klingons dins [[Star Trek]]) o creativas (aital lo [[sindarin]] creat per [[J. R. R. Tolkien]] fa partida de l'univèrs artistic de la ''Tèrra del Mièg'' – aquelas lengas son de còps dichas tanben ''ficcionalas'').

== Istòria ==
=== Abans lo sègle XIX ===
Tre l'[[Antiquitat]], amb lo Cratil de [[Platon]], se comencèt a especular ambe la [[gramatica]]. Los mecanismes serviguèron primièr a explicar las lengas naturalas ([[latin]], [[Grèc (lenga)|grèc]], [[sanscrit]]) mai qu'a crear de lengas novèlas. Pasmens, [[Panini]], dins sa gramatica del sanscrit, bastiguèt un ensems de règlas per explicar lo lengatge : sa gramatica es doncas una barreja de lenga naturala e de lenga artificiala.

Las lengas artificialas pus ancianas èran mens consideradas coma construchas que coma subrenaturalas o misticas. La [[lingua ignota]], producha per [[Ildegarda de Bingen]] al [[sègle XII]], n'es un exemple. Es una mena d'[[argòt]] mistic. Un autre exemple de consequéncia es lo [[bâleybelen]] de [[Muhyi-i Gülseni]], que son diccionari data de [[1574]]. Aquel fa la pròva que las lengas construchas son pas exclusivas de l'occident europèu.

Los cercaires [[Cabala|cabalistics]] volián retrobar la [[lenga d'origina]] parlada al [[paradís]] per [[Adam]] e [[Èva]]. Lo primièr projècte crestian de ''lenga ideala'', ne parla [[Dante Alighieri]] dins ''De vulgari eloquentia'', qu'i cèrca la melhora varietat d'[[italian]] per la [[literatura]]. Un autre projècte de lenga perfiècha es lo de [[Ramon Llull]], que son ''Ars magna'' aviá per tòca de convéncer los infidèls de la vertat de la fe crestiana. Èra una combinatòria basica d'una tièra de concèptes.

A la [[Renaissença]], los trabalhs de la [[Cabala]] e de [[Ramon Llull|Llull]] foguèron représ dins una amira magica, per d'aplicacions criptograficas. Un exemple ne poiriá èsser lo [[manuscrit de Voynich]].

L'interès per l'[[Egipte]] anciana, en particular après la descobèrta de l'Hieroglyphica d'[[Horapollo]], e los primièrs rescontres amb l'[[escritura chinesa]] virèron los esfòrces de cap a una lenga escricha perfiècha. [[Johannes Trithemius]], dins ''Steganographia'' e ''Polygraphia'', ensagèt de mostrar que totas las lengas pòdon èsser reduchas a una sola. Al [[sègle XVII]], las lengas magicas foguèron de l'interès dels [[ròsa-crotz|rosicrucians]] e dels [[alquimia|alquimistas]] (coma [[John Dee]]). En [[1623]], [[Jakob Boehme]] parla d'una lenga naturala (''Natursprache'') dels sèns.

Las ''lengas musicalas'' de la [[Renaissença]] èran ligadas al [[misticisme]], a la [[magia]] e a l'[[alquimia]]. Se'n parla de còps coma la ''lenga dels aucèls''. Lo projècte [[Solresol]] de [[1817]] reprenguèt lo concèpte d'un biais mai pragmatic.

Lo [[sègle XVII]] foguèt lo de las ''lengas filosoficas'' o ''a priori''. Demèst los autors, avèm [[Francis Lodwick]] (''A Common Writing'' ([[1647]]) e ''The Groundwork or Foundation laid (or So Intended) for the Framing of a New Perfect Language and a Universal Common Writing'' ([[1652]])), [[Thomas Urquhart]] (''Logopandecteision'', [[1652]]), [[George Dalgarno]] (''Ars signorum'', [[1661]]) e [[John Wilkins]] (''Essay towards a Real Character, and a Philosophical Language'', [[1668]]). Lor produccion es una classificacion ierarquica que sa tòca èra a l'encòp l'expression orala e escricha. Dins sa ''lingua generalis'' (1678), [[Gottfried Leibniz]] a la meteissa tòca : un lexic de caractèrs que l'usancièr se'n servís per calcular de proposicions vraias.

[[Gottfried Leibniz|Leibniz]] e los enciclopedistas se mainèron qu'organizar la coneissença umana dins una ierarquia univòca èra pas possible, nimai de bastir una lenga ''a priori'' sus la sola classificacion de concèptes. Dins l'article ''Charactère'' de l<nowiki>'</nowiki>''[[Encyclopédie]]'', [[Jean Le Rond d'Alembert|d'Alembert]] fa una revista critica dels projèctes de lengas filosoficas del sègle d'avants. Après l<nowiki>'</nowiki>''Encyclopédie'', los projèctes de lenga ''a priori'' venguèron de mai en mai marginals. D'individús, pas al fial de l'istòria de l'idèa, contunhèron de propausar de lengas filosoficas entrò la debuta del [[sègle XX]] (cf. [[Ro]]), mas las lengas engimbradas pus recentament an de tòcas plan mai modèstas : d'unas son limitadas a un domeni especific, coma lo formalisme [[Matematicas|matematic]] o lo calcul (cf. lo [[lincos]] e los [[lengatge de programacion|lengatges de programacion]]), d'autres an per tòca d'eliminar las ambigüitats (cf. lo [[loglan]] e lo [[lojban]]) o de far al mai concís (p. ex. l'[[ithkuil]], l'[[arahau]]).

Ja l<nowiki>'</nowiki>''Encyclopédie'' començava de s'interessar a las lengas auxiliaras ''a posteriori''. [[Joachim Faiguet]] dins l'article ''Langue'' escriguèt una proposicion de [[gramatica]] ''laconica'' regularizada del [[francés]]. Al [[sègle XIX]], una estonanta varietat d'aquelas lengas internacionalas auxiliaras foguèt producha. [[Louis Couturat]] e [[Léopold Leau]] dins l<nowiki>'</nowiki>''Histoire de la langue universelle'' ([[1903]]) parlan de 38 projèctes.

=== Dempuèi lo sègle XIX ===
En [[1869]], Lucian Geoffroy, un poèta provençal, propausa d'utilizar l'occitan que considèra coma una lenga mòrta : ''La questioun d'uno lengo universalo es sóulevado despièi long-tèms... D'ùni an prepausa lou francé ; d'autre volon uno lengo novo, filousoufico o sintetico, facho ''à priori'' <nowiki>[</nowiki>sic<nowiki>]</nowiki>. Aquesto belèu sarié seco ; l'autro, farié d'envejous. La lengo prouvençalo es touto lèsto : es richo e armouniouso ; li Troubadour l'an rendudo celèbro. D'autre caire pòu èstre counsiderado coume lengo morto despièi que lou dialèite dóu Nord a pres sa plaço ; farié dounc ges de jalous. Si raport emé lou latin, lou francés, l'italian, l'espagnòu, n'en rèndon l'estùdi facile. Perqué sarié-ti pas chausido pèr religa li nacioun ? E poudrié belèu pu mau faire.<ref>Lucian Geoffroy, ''Mis veiado'', Paris, libr. Dumoulin, 1869. Citat dins ''Armana prouvençau per 1870'', telecargadís sus archive.org (http://www.archive.org/details/armanaprouvena186871fluoft).</ref>

La primièra lenga qu'aguèt un resson internacional foguèt lo [[volapük]], propausat en [[1879]] by [[Johann Martin Schleyer]]. En 10 annadas espeliguèron 283 clubs volapüquistas pel monde. Pasmens, lo succès de la lenga li faguèt pèrdre son unitat, e desapareguèt en qualques annadas, daissant la plaça liura a l'[[esperanto]], presentat en [[1887]] per [[Ludwik Lejzer Zamenhof]]. L'[[ido]], presentat en [[1907]], èra una refòrma de l'esperanto. Finalament, en [[1951]] apareguèt l'[[interlingua]], òbra de l'[[International Auxiliary Language Association]].

En [[2013]], apareguèt lo [[perciscan]], lenga d'inspiracion latina qu'a coma objectiu de servir de mejan de comunicacion entre los païses de lengas romanicas sens aver a passar per l'anglés. 

Lo [[loglan]] ([[1955]]) e sos descendents constituisson un retorn pragmatic cap a las tòcas primadièras d'una lenga ''a priori'', moderada per la sofracha d'utilizabilitat de las lengas auxiliaras. Pasmens totas las lengas ''a priori'' modèrnas an pas qu'un nombre reduch d'usancièrs..

Las ''lengas artisticas'', elaboradas dins l'encastre de la produccion literària o sonque per de rasons esteticas, sens cap de recèrca utilitària, comencèron d'aparéisser dins la literatura premodèrna (dins [[Pantagruel]], e dins l'[[Utopia]]), mas comencèron a èsser construchas seriosament al començament del [[sègle XX]]. Se pensa que la primièra ficcion del sègle XX amb una lenga construcha es ''A Princess of Mars'' d'[[Edgar Rice Burroughs]]. Lo primièr a desvolopar una familha de lengas construchas foguèt [[J. R. R. Tolkien|Tolkien]]. Aqueste foguèt tanben lo primièr universitari a discutir de las lengas artisticas: ne parlèt en [[1930]] a un congrès esperantista coma un vici secrèt (''A Secret Vice''). A costat, la [[lenga nòva]] (''Newspeak'') d'[[Orwell]] èra mai una parodia de lenga auxiliara que non pas una lenga artistica.

A la debuta del [[sègle XXI]], es vengut comun dins los romans de [[sciéncia-ficcion]] o de [[fantasia]] de conténer de tròces de lenga construcha, mai rarament de lengas construchas complètament descrichas. Se vei per exemple dins los filmes e las serias televisadas ''Star Wars'', ''Star Trek'', ''Stargate SG-1'', ''Atlantis: The Lost Empire'', o la seria ''Myst'' de [[jòc electronic|jòcs sus ordinator]]. L'exemple mai conegut es la lenga [[klingon]], de la seria ''Star Trek'', qu'a un vocabulari e de règlas complètas de gramatica.

== Las lengas construchas en occitan ==
Se tròban pas gaire d'exemples de lenga construcha dins la [[literatura occitana]]. 
* Dins ''Lo libre'' ([[1993]]), [[Crestian Rapin]]<ref>[[Crestian Rapin|Crestian RAPIN]], ''Lo libre'', Princi Negre, 1993</ref> parla de lengas, mas la clau es de cercar del costat de l'[[occitan]] e del [[francés]].
* Dins ''La pèira d'asard'' ([[1990]]), [[Joan-Claudi Forêt]]<ref>[[Joan-Claudi Forêt|Joan-Claudi FORÊT]], ''La pèira d'asard'', IEO, 1990</ref> utiliza una reconstitucion d'occitan ancian. 
* Dins ''Heisei'' (1998, <sup>2</sup>2010), [[Joan Francés Blanc]]<ref>[[Joan Francés Blanc|Joan Francés BLANC]], ''Heisei'', Princi Negre, 1994</ref> fa allusion a una lenga sortida de l'occitan ambe d'elements bascoïdes (utiliza lo mot basco ''godaric'' per parlar dels soldats).

Sul [[web]], trobam dos exemples d'[[occitan]] modificat, per [[Joan Francés Blanc]]&nbsp;: 
* l'[[akitan]] utilizat dins lo jòc [[Vexillium]] es d'occitan amb un vestit grafic leugièrament diferent<ref>Sit d'Akitania Berria : http://akitania.berria.free.fr/akitania.html</ref>
* l'[[aquitan (lenga construcha)|aquitan]] esbossat per un roman inacabat, ''La nuech de Chasluç'', es un [[occitan]] regularizat ambe de manlèus a l'[[anglés]]<ref>[http://oc.lengas-bastidas.wikia.com/wiki/Aquitan "Aquitan"], [http://oc.lengas-bastidas.wikia.com/ ''Lengas Bastidas'']</ref><ref>Mençonat sus https://web.archive.org/web/20081217103755/http://www.langmaker.com/ e dins lo document en linha (http://www.philol.msu.ru/~sidorova/files/conlangs.pdf) М.Ю. Сидорова, О.Н. Шувалова, ''ИНТЕРНЕТ-ЛИНГВИСТИКА: ВЫМЫШЛЕННЫЕ ЯЗЫКИ''</ref>

Se discutís tanben de saber se d'unas formas d'occitan comun ([[occitan estandard|estandard]], [[occitan referencial|referencial]]) constituisson de lengas construchas. Cal puslèu aicí parlar de ''lengas planificadas''.

== Ligams ==
Sul web :
* [http://lengas.bastidas.free.fr Sit ''Lengas bastidas'']
* [http://conlang.wikia.com/wiki/Main_Page Enciclopedia de lengas construchas] {{en}}
* [http://oc.lengas-bastidas.wikia.com/wiki/Main_Page Enciclopedia de lengas construchas]

== Referéncias ==
<references />

== Vejatz tanben ==
* [[Lengas per familha]]

{{Portal lengas}}

[[Categoria:Lenga artificiala|*]]