Veire la font de Judo

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{1000 fondamentals}}
[[Fichièr:Judo children.jpg|thumb|right|280px|Dos enfants que practican lo judo]]

Lo '''judo''',<ref>{{DGLO|pagina=389}}</ref> tanben ortografiat '''judò''',<ref>{{Dicodòc|Judo|consulta=2 de març de 2024}}</ref> es un art marciau, fondat per [[Jigoro Kano]] en [[1882]]. Maugrat sa vida corta, a capitat d'aténher un aut percentatge de clubs e d'adèptes dins lo monde occidentau e a l'encòp una granda acceptacion dins lo monde entièr. Jigoro Kano vouguèt reculhir l'esséncia dau [[Jujutsu]], un art marciau practicat per leis ''bushi'' e de cavalièrs pendent lo periòde Kamakura (1185-1333), amb d'autrei forma d'arts de [[lucha]] practicats en aquelei temps dins l'Extrèm Orient per lei mesclar e fondre dins un art unic e basic. La premiera [[escòla]] de judo se dobriguèt en 1882.
{{commons|Judo}}

== Istòria ==

Lo fondator dau judo èra [[Jigoro Kano]]. Sa desirança èra de popularizar un metòde que son objectiu èra d'utilizar pus eficaçament sei ressorsas fisicas e mentalas ambé l'ensenhament dei ''koryu'' (escòlas tradicionalas) ''Tenshin Shinyo Ryu'' e ''Kito Ryu'' coma ponch de partença. La legenda dítz que [[Jigoro Kano]] s'inspirèt de l'espectacle d'aubres cubèrts de nèu durant un ivèrn fòrça rigorós que remarquèt que lei brancas dei cereisiers avián una reaccion diferenta dei canèus. Sota lo pes, lei brancas dei cereisiers avián tendància de rompre mentre que lei canèus, mai soples, plegavan e se desarassavan de « l'agressor » ambé soplesa. Aquò marcava la naissança de la via de la soplesa.

Dins lei fachs, Jigoro Kano aviá consciéncia de la decadéncia dau jujutsu practicat per sei contemporanèus qu'èra plus adaptat a son epòca. Sei tecnicas èran sovent malaisadas e dangerosas d'aprendre e la màger part dei mèstres èran gaire pedagògs. S'inspirant dei metòdes de divèrsei gimnasticas occidentalas, Jigoro Kano decidiguèt d'eliminar dau jujutsu lei tecnicas dangerosas e de codificar lo rèsta sota la forma de katas per facilitar son ensenhament. Ansin, fondèt un art novèu que sa vocacion èra mai educativa que guerriera. Lo judo èra nascut.

Conoguèt un succès important que s'espandiguèt en delà dei frontieras japonesas e permetèt de popularizar leis arts marciaus d'aqueu país. Acomencèt d'èstre ensenhat au Japon en [[1882]] au Kodokan puei en Euròpa durant la premiera dau sègle XX. En França, l'òbra dei mèstres [[Mikinosuke Kawaishi]] e [[Shozo Awazu]] permetèt d'i fondar una federacion poderosa e d'internacionalizar lo judo. Après la Segonda Guèrra Mondiala, lo ret mondiau de clubs èra sufisent per organizar lei premierei competicions internacionalas. En [[1964]], venguèt espòrt olimpic per leis òmes e en [[1992]] per lei fremas<ref>Per lei fremas, lo judo èra ja vengut espòrt de demonstracion pendent lei Jòcs Olimpics de [[1988]]</ref>. 

Au començament dau sègle XXI, lo judo èra lo tresen art marciau pus practicat après lo karate e lo taekwondo ambé 8 milions de practicants.

== Tecnicas e forma d'entraïnament ==

=== Tecnicas ===

Lo judo esportiu distinguís explicitament :
* lei tecnicas de projeccion dichas ''nage waza'' que l'objectiu es de desesquilibrar l'advèrsari per lo faire tombar au sòu. S'i troban :
** lo grop dei tecnicas drechas dichas ''tachi waza'' devesidas entre :
*** lei tecnicas de cambas dichas ''ashi waza''.
*** lei tecnicas de braç (e d'espatla) dichas ''te waza''.
*** lei tecnicas d'anca dichas ''koshi waza''.
** lo grop dei tecnicas de sacrificis de son equilibri per faire tombar l'advèrsari dichas ''sutemi waza''. Coma lei tecnicas precedentas, son devesidas entre divèrsei categorias :
*** lei tecnicas de sacrificis dins l'axe dichas ''mae sutemi waza''.
*** lei tecnicas de sacrificis subre lo costat dichas ''yoko sutemi waza''.
*** lei tecnicas d'enrotlament dichas ''makikomi waza''.
* lei tecnicas utilizadas per lo combat au sòu per dominar l'advèrsari. Son dichas ''ne waza'' e son devesidas entre :
** lei tecnicas d'immobilizacion dichas ''osae komi waza''. Son practicas solament quand l'advèrsari es cochat d'esquinas ambé lei doas espatlas tocant lo sòu.
** lei tecnicas d'estranglament dichas ''shime-waza'' que son dirigidas còntra lo [[sistèma respiratòri]] o lo sistèma sanguin dau [[còl]].
** lei tecnicas de luxacion dichas ''kansetsu waza'' que son dirigidas còntra lo coide.
Existís tanben de tecnicas de luxacion e d'd'estranglament drechas que son rarament utilizadas en competicion car es defendut de faire tombar l'advèrsari amb aquelei tecnicas. Enfin, certanei katas necessitan de practicar de tecnicas de picatge dichas ''atemi waza''. S'i troba :
* lei còps de pie (''keri'').
* lei còps de ponh (''tsuki'').
* lei còps dau talhant de la man (''shuto'').
Ges de còps es portat.

=== Forma d'entraïnament ===

Lei formas d'entraïnament son devesits entre exercicis tradicionaus e katas. Lei premiers son compausats per :
* lo ''tandoku-renshu'' que se practica solet còntra un advèrsari imaginari.
* l'''uchi-komi'' que se practica amb un advèrsari en repeticion d'una projeccion.
* lo ''nage-komi'' que se practica amb un advèrsari. Es la repeticion unei còps d'una projeccion.
* lo ''yaku-soku-geiko'' que se realiza d'un biais similar au precedent en apondent lo desplaçament.
* lo ''randori'' qu'es un combat simulat amb un advèrsari que dèu practicar una resisténcia moderada ai tecnicas.
* lo ''kakari-geiko'' qu'es similar au ''randori'' ambé l'impausicion d'una tematica a l'exercici.
* lo ''shiai'' qu'es lo combat de competicion.

Lei katas representan d'exercicis d'estil necessitant una concentracion especiala. Son la fònt dei principis dau judo e l'execucion corrècta d'aquelei katas necessita un entraïnament lòng. Lei katas principaus son :
* lo ''nage-no-kata'' (forma dei projeccions) compausat dei grops ''te-waza'', ''koshi-waza'', ''ashi-waza'', ''mae-sutemi-waza'' e ''yoko-sutemi-waza''.
* lo ''katame-no-kata'' (forma dei contraròtles) compausat dei grops ''osae-komi-waza'', ''shime-waza'' e ''kansetsu-waza''.
* lo ''kime-no-kata'' (forma de la decision).
* lo ''ju-no-kata'' (forma de la soplesa).
* l'''itsutsu-no-kata'' (forma dei cinc principis).
* lo ''koshiki-no-kata'' (forma dei tecnicas ancianas).
* lo ''Seiryoku-zen'yo-kokumin-taiiku'' (educacion fisica nacionala per l'eficacitat maximala).
* lo ''Joshi goshin-ho''.
* lo ''Go-no-sen-no-kata'' (forma dei còntra-presas).
* lo ''Nanatsu-no-kata'' (forma dei sept tecnicas).
* lo ''Nage-Ura-No-Kata'' (autra forma de còntra-presas).

== Arbitratge e debanament dau combat ==

=== Tèrmes d'arbitratge ===

Au judo, l'arbitratge a per mission :
* de donar leis avantatges o la victòria ai combatents après l'execucion, parciala o totala, d'una tecnica.
* de mantenir l'interés dau combat e d'assegurar la seguritat dei combatents en arrestant lo combat quand es necessari.
* d'informar lei combatents e la taula d'arbitratge dau debanament dau combat.
* de faire respectar lei reglas e d'aplicar lei sancions necessarias.
Durant lei competicions oficialas, un combat necessita tres arbitres : un principau en posicion drecha qu'es cargat de seguir lei combatents e dos asssetas dins lei cantons de la superficia de combat. Lei decisions son presas per la majoritat deis arbitres e anonciadas per l'arbitre centrau. Per èstre comprés, l'arbitre utiliza un ensems de tèrmes que son generalament acompanhats d'un gèst :
* lei tèrmes pertocant lo debanament generau dau combat son :
** ''Hajime'' (mans de lòng dau còrs) que marca lo començament dau combat.
** ''Matte'' (braç parat vèrs la taula deis oficiaus, paume dirigit vèrs la taula) que marca una pausa.
** ''Soremade'' que marca la fin dau combat.
** ''Hiki-wake'' que marca una egalitat.
** ''Sonomana'' (en tocant lei dos combatents) que demanda ai dos combatents de s'immobilizar per permetre la verificacion d'una causa per l'arbitre sensa modificar l'eissida de la situacion de combat en cors.
** ''Yoshi'' (en tocant brèvament lei dos combatents) que marca la fin d'un ''sonomana''.
** ''Hantei'' que marca una presa de decision per leis arbitres.
* lei tèrmes regardant un avantatge son :
** ''kinza'' qu'es pas anonciat per l'arbitre. Es utilizat per atribuir la victòria en cas d'egalitat a la fin dau combat.
** ''koka'' qu'es un tèrme disparegut dempuei la sason 2008-2009 e remplaçat per lo ''kinza''. Marcava un avantatge menor quand un combatent capitava de faire tombar son advèrsari au sòu sensa contacte deis espatlats ambé lo sòu.
** ''yuko'' (braç parat subre lo costat en dessota de l'orizontala, dets parats) que marca un avantatge mejan per projeccion, temps d'immobilizacion au sòu o sancion.
** ''waza-ari'' (braç parat subre lo costat en dessús de l'orizontala, dets parats) que marca un avantatge important per projeccion, temps d'immobilizacion au sòu o sancion.
** ''ippon'' (braç parat en dessús de la tèsta, dets parats) que marca la victòria d'un combatent per projeccion, temps d'immobilizacion au sòu, cumul deis avantatges donats per la realizacion de ''waza-ari'' o sancion. Es la fin dau combat.
** ''osae-komi'' que marca lo començament d'una fasa d'immobilizacion.
** ''toketa'' que marca la fin d'una fasa d'immobilizacion. 
* lei tèrmes regardant lei sancions :
** ''shido'' qu'es lo premier avertiment sensa consequéncia.
** ''chui'' qu'es lo segond avertiment. Dona un ''yuko'' a l'advèrsari.
** ''keikoku'' qu'es lo tresen avertiment avans la pèrda dau combat.
** ''hansoku-make'' qu'es lo quatren avertiment après lo ''keikoku'' o un avertiment dirèct per una fauta grèva (utilizacion d'una presa defenduda...). Entraïna la fin dau combat.

=== Debanament d'un combat ===

==== Zona de combat ====

Lo terren de judo es dich tatami. Tèn una superficia minimala de 14 x 14 mètres e lo combat se debana dins una zona de 8 x 8 o 10 x 10 mètres situada au centre dau tatami. La zona exteriora permet d'assegurar la seguritat dei combatents durant l'execucion de certanei tecnicas. Per èstre validada, una tecnica dèu èstre acomençada dins la zona de combat.

==== Rituaus d'intrada e de sortida de la zona de combat ====

Avans d'intrar e de sortir de la zona de combat, existís una tièra de rituaus obligatòris. Ansin, avans lo combat, lei dos combatents intran subre lo tatami e se saludan. Puei, saludan un premier còp lo tapís en montant dessús. Puei, rintran en passant darrier leis jutges per anar se posicionar au centre dau tapís, fàcia a fàcia au bòrd de la zona de combat e esperar lo sinhau de l'arbitre. Saludan alora un premier còp la zona de combat (aqueu salut es plus obligatòri en competicion dempuei 2004) e se posicionan a distància de combat. Se saludan mutualament e fan un pas d'avans ambé la camba senèstra e esperan alora lo sinhau de l'arbitre per acomençar lo combat.

A la fin dau combat, la sortida es realizada ambé de rituaus indentics se debanant dins l'òrdre invèrs de l'intrada. Lei dos combatents se saludan, pòdon saludar l'arbitre e se tocar la man. Reculan en defòra de la zona de combat e saludan lo tapís pendent la sortida.

==== Duracion e gasanh dau combat ====

Per lei campionats dau monde e lei Jòcs Olimpics, la duracion oficiala d'un combat es de cinc minutas seguit, s'es necessari, d'una prolongacion de tres minutas. Lo gasanh dau combat es donat au combatent que marca l'avantatge pus important. Per exemple, l'obtencion d'un ''waza-ari'' solet permet d'averar lo combat còntra un advèrsari tenent dos ''yuko''. L'obtencion d'un ''ippon'' permet d'averar dirèctament lo combat.

Pendent la prolongacion, la regla de la « mòrt subita » s'aplica e lo gasanh de la partida es effectiva tre l'obtencion d'un avantatge. Enfin, se la prolongacion a pas permés de despartajar lei combatents, lo venceire es designat per un vòte dei tres arbitres.

== Grades e cenchas ==

Lei combatents de judo son devesits entre unei gradas marcant per de centuras de color diferentas. Permetòn d'avalorar son nivèu tecnic, son eficacitat au combat, son ancianetat e sei qualitats moralas. Lei premiers gradas son marcats per una color diferenta de cencha e son dichs ''kyu''. Dins l'òrdre creissent, lei colors de cencha son lo blanc (9{{e}} ''kyu''), lo blanc-jaune (8{{e}} ''kyu''), lo jaune (7{{e}} ''kyu''), lo jaune-arange (6{{e}} ''kyu''), l'arange (5{{e}} ''kyu''), l'arange-verd (4{{e}} ''kyu''}, lo verd (3{{e}} ''kyu''), lo blau (2{{e}} ''kyu'') e lo marron (1{{e}} ''kyu''). En dessús dei ''kyu'', lei grandes son dichs ''dan'' e son representats per una cencha negra per lei cinc premiers, per una cencha roja per lei 6{{e}}, 7{{e}} e 8{{e}} ''dan'' e per una cencha roja-blanca per lei 9{{e}} e 10{{e}} ''dan''. Enfin, existís una cencha dicha blanca larga per lo 12{{e}} ''dan'' atribuida solament au fondator dau judo [[Jigoro Kano]] après sa mòrt.

En [[França]], lei ''kyu'' son atribuits dins lei clubs per un professor de judo diplomat d'Estat. Certanei clubs an creat de grades suplementaris entre lei cenchas coma la cencha violeta donat a un judoka jutjat tròp jove per venir cencha blava. Lei grades superiors pòdon s'obtenir en competicion o durant un examen dirigit per una jurada regionala o nacionala oficiala.

== Competicions majoras ==

Lei competicions majoras de judo son lei Jòcs Olimpics d'Estiu, lei Campionats Mondiaus, continentaus e nacionaus e lei Tornegs dau Grand Chelèm. Lei combatents i son devesits en categorias definidas per lor pes.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Bibliografia ==

[[Categoria:Judo|*]]
[[Categoria:Tèrme japonés]]
[[Categoria:Art marcial]]