Veire la font de Jeròni Bosch

{{Infobox Artista
| nom =Jeròni Bosch
| imatge =imatge:Jheronimus Bosch.jpg
| talha_imatge =
| legenda = Atribuit a Jacques Le Boucq, Retrach de Jeròni Bosch (vèrs 1550), fusanh e greda roja sus papièr, Arras, bibliotèca municipala.
| nom_de_naissença =Jheronimus Anthonissen van Aken
| data_de_naissença =Vèrs 1450
| luòc_de_naissença =[['s-Hertogenbosch|Den Bosch]] (‘s-Hertogenbosch)<br/>Païses Basses borguinhons
| data_de_decès =Agost de 1516
| luòc_de_decès =[['s-Hertogenbosch|Den Bosch]] (‘s-Hertogenbosch)<br/>Païses Basses dels Absborgs
| nacionalitat =[[Païses Basses]]
| activitats =[[pintura]], [[dessenh]]
| formacion =
| mèstre =
| escolans =
| movement =
| òbras  =''[[Lo Jardin dels delicis]]''<br/>''[[La Litotomia]]''<br/>''[[Lo carri de fen]]''
| mecènas =
| influenciat_per =
| influéncia_de =
| recompensas =
}}
'''Jheronimus van Aken''' [<nowiki/>[[Alfabet fonetic internacionau|<span class="nowrap">ɦijeːˈroːnimʏs fɑn 'aːkə(n)</span>]]], dich '''Jeròni Bosch''', o '''Jheronimus Bosch''' [<nowiki/>[[Alfabet fonetic internacionau|<span class="nowrap">bɔs</span>]]] ([['s-Hertogenbosch|Den Bosch]] o ‘s-Hertogenbosch, en [[Neerlandés|neerlandes]], (d'ont son pseudonime), vèrs 1450 - agost de 1516), es un [[Pintura|pintre]] neerlandés, del movement primitius flamencs.

Membre de l'Illustra Confrairiá de Nòsta-Dòna, fa partit coma artiste del floron de l'art gotic finissent fantastic quitament se pòt culturalament semblar al mitans dels [[Umanisme|umanistas]], de la pensada d'[[Erasme]] e de [[Thomas More]]. ''[[Lo Jardin dels delicis]]'' seriá, coma l'''[[Utopia (libre)|Utopia]]'' de More, une vision de çò que lo mond poiriá èsser, s'aviá pas estat gastat pel mal. Rebutant l'idèa d'una  "colleccion de devinalhas" de Bosch, Hans Belting se concentra sus la quita practica artistica, ont tornan d'enjòcs novèls: « L'ambivaléncia del lengatge pinctural passa aquí l'enigma del contengut e dobrís a la pintura d'aqueste novèl espaci de libertat ont veniá un art al mèsme reng que la poèsia. »

== Biografia ==
[[Fichièr:Beehive_and_witches.jpg|vinheta|''Una maga, una figura dins un bornat amb al rèire desvestit e de figuras d’enfants'' (entre 1465 e 1516), dessenh a la pluma e tinta metallogallica, lavat sur papèl (19,2 × 27 {{Dunité|19,2|27|cm}}), [[Viena (Àustria)]], Albertina (musèu).]]
La biografia de Jeròni Bosch es pas gaire segura, las raras informacions a son subjècte venon de documents relatius a de copias tardièras dels archius de [['s-Hertogenbosch|'s-Hertogenboschc]] o de libres de comptes de l'Illustra Confratias de Nòtra-Dòna, al punt qu loq autors an podut lo descriure s'un còp a l'autre coma pragmatic o visionari, ignorant o erudit, devòt o eretic<ref>{{ouvrage|langue=en|auteur=Walter Gibson|titre=Hieronymus Bosch|éditeur=Thames and Hudson|date=1973|passage=15}}.</ref>. Jheronimus van Aken ven d'una familha de pintres e d'[[Enluminadura|enluminadors]]<ref>{{ouvrage|langue=en|auteur=Walter Gibson|titre=Hieronymus Bosch|éditeur=Thames and Hudson|date=1973|passage=15}}.</ref> originari d'[[Aquisgran]] (Aachen, ''Aken'' en neerlandés), que s’instala vèrs [[1423]] a [['s-Hertogenbosch|s-Hertogenboschc]], vila de comerci e sèti del govèrn del [[Brabant Septentrional]], lo surnom de Bosch ven del brèu del nom flamand de la vila<ref>{{ouvrage|auteur=Virginia Pitts Rembert|titre=Bosch|éditeur=Parkstone International|date=2011|passage=5}}.</ref>. Náis vèrs [[1450]]-[[1455]]<ref>1453 selon Jan Mosmans, invoquant un document, aujourd'hui perdu.</ref>. Son paire, [[Anthonius van Aken|Anthonius]], installa en [[1462]] lo talhièr familial dins un ostal situat sul costat èst de la gran plaça e baptizada, en onor de son sant patron, ''In Sint Thoenis''. Es aquí que lo jove Jheronimus se forma, entre la fin de las annadas [[1460]] e lo començament de las annadas [[1470]], près de son fraire aïnat Goessen. Associat à son paure entre [[1474]] e [[1476]], deparéis enseguida deks documents pendent quatre ans, periòde pendent que auriá podut complir son accomplir un tour de [[companhonatge]], es a dire un viatge destinat a acabar sa formacion<ref name=":0">{{Ouvrage|langue=français|auteur1=Max Julius Friedländer et Mia Cinotti|titre=Tout l'œuvre peint de Jérôme Bosch|éditeur=[[Groupe Flammarion|Flammarion]]|année=1967|issn=0768-2123}}.</ref>.

A son retorn en [[1480]], Jheronimus trabalha plan segur dins lo talhièr de familha, dirigit per Goessen dempuèi la mòrt d'Anthonius vèrs [[1478]]. Après son maridatge en 1478 amb una rica aristocrata, Aleid van de Meervenne, que lo balha un benaise finacièr e un estatut socia auçat, crompa l'ostal ''In den Salvator'', situada al nòrd de la gran plaça. En [[1486]], dintra coma « membre notable » dins la confrairiá Nòtra-Dòna<ref>{{Ouvrage|auteur=Jean-Claude Frère|titre=Les Primitifs flamands|éditeur=P. Terrail|année=2007|pages totales=255|isbn=978-2879393384}}.</ref>. Respectuós dels usatges, l'artista participa als « taulejada dels cisnes<ref>Lo cisne existís dins lo contèxte sa vila natala de Bosch, mas tanben a la cort dels ducs de Borgonha coma plat de fèsta.</ref> » e esita pas a recébre a çò d'el los membres de la confraria, nosent atal de ligams amb de mai nauts notables de la region. S'agís d'una associacion religiosa consacrada al cult de la Verge, que ne ven lo pintre abitual.
[[Fichièr:Hieronymus_Bosch_056.jpg|vinheta|''Lo Pòrtament de Crotz'', detalh (1510-1535), òli sus fusta (76,7 × 83,5 cm), musèu de las bèlas arts de Gand.]]
Pren lo pas al sen del talhièr de familha, qu'acaba per dirigir après la mòrt de Goessen en [[1497]]. Respond alara a une demanda creissenta e pren de collaborators, documentats en [[1503]]-[[1504]], e d'entre que figuran sos nebots, Johannes ([[1470]]-[[1537]]) e Anthonis ([[1478]]-[[1516]]).

En setembre de [[1504]], lo goveranire dels ancians [[Reialme dels Païses Basses|Païses Basses]], [[Felip I de Castelha]], filh de Maximilian d'Absborg, que la cort es installada a [[Brussèlas]], balha a ''« Jheronimus van aeken dit bosch paintre dem[eurant] au boisleduc la somme de trente-six livres »'' per ''« ung grand tableau de paincture de neuf pietz de hault et unze pietz de long ou doit estre le jugement de dieu assavoir paradis et infer »''. S'agís del primièr document ont lo pintre es designa pel nom de « Bosch », e pren un vam internacional.

Demorat a ‘s-Hertogenbosch, lo pintre trabalha alara que siá per la clientèla locala o la cort de Brusèlas. Morís sens descendéncia en agost de [[1516]], benlèu de la pèsta que benlèu ne morís tanben son nebot Anthonis. Sul registre del decès, a costat de son nom es mencionat ''insignis pictor'' (« pintre celèbre »). L'ainat d'Anthonis, Johannes, pren alara, sens pas cap de dobte, lo cap de talhièr familial, alara que Gielis Panhedel complèta, en [[1522]]-[[1523]], las tampas de Jeròni Bosch pel retaule de la confraria de Nòstra-Dòna de la glèisa Sant Joan.
[[Fichièr:Hendrik_Hondius_(I)_005.jpg|alt=|vinheta|Hendrik Hondius, ''Jheronimus Bosch'', aigafòrta extracha de Domenicus Lampsonius, ''Pictorum aliquot celebrium præcipué Germaniæ Inferioris effigies'', La Aia (1610).]]
En Espanha, [[Felip II d'Espanha|Felip II]] crompa lo 16 de genièr de 1570 cins de sas pinturas amb lo triptic del ''Carri de fen'' e ''La Cura de la folia''. Un viu interés per òbra demora fins al sègle XVI, benlèu favorizada per un ressarrament dels ligams amb los Païses Basses. Son òbra se mescla amb aquesta dels d'imitators e cal esperat la fin del sègle XIX per que d'expèrts o istorians d'art coma Justi, Baldass, Friedländer, Tolnay e Combe començan de desmesclar la produccion de Bosch de las multiplas imitacions que se'n èra fachas.

=== Jeròni Bosch a Venècia ===
[[Fichièr:Hieronymus_Bosch_013.jpg|vinheta|''Visions de l'al del''<span></span>''à'': ''L'Ascension dels elegits''.]]
Las tres solas òbras de Jeròni Bosch presentas en Itàlia se trapan a [[Venècia]], ont lo pintre auriá podut demorar entre [[1499]] e [[1502]]. S'agís del ''Triptic de santa Liberata o santa Wilgeforte'' (v. [[1495]]-[[1505]]), del ''Triptic dels sants ermitas'' (id.) de la Gallariá dell'Accademia de Venècia, e dels quatre panèls dichs de las ''Visions de l'al delà'' (v. [[1505]]-[[1515]]), que son sens dobte las partidas lateralas d'un triptic o d'un poliptic que la partida centrala es perduda. Los quatre panèls representan lo paradís terrèstre, la pujada de las almas cap a l'empirèu<ref>''Divina Comèdia'', « Lo Paradís ». A la fin del percors, los apòstols del Crist interrogan Dante, que respond justament a lors questions, e passa al desen cèl o empirèu.</ref>, la casuda dels damnats e l'infèrn. Al contrari de las doas autras òbras, aquesta darrièr ensemble es pas signat.

Un testimonhatge istoric important, ''La Notizia''<ref>''Notizie del disegno d'opere'', écrites de façon sporadique entre 1521 et 1543.</ref> de [[Marcantonio Michiel]], conta, en [[1521]], que las ''Visions de l'al delà'' ornan lo palais Grimani, demora veniciana del cardenal [[Domenico Grimani]] (1461-1523), filh del dòga [[Antonio Grimani]] e colleccinaire rafinat, passionat ear la pintura nordica. Quitament s'i a pas pròva documentària, los dos triptics poirián aver, eles tanben, apartengut a sa collection. A la mòrt del cardinal Grimani, sas òbras, legadas a la [[republica de Venècia]], acaban dins las colleccions del palais dels Dògas.

{{citacion blòt|Jeròni Bosch : (lo ''Bosch Research and Conservation Project'' manaten l’atribucion), del poliptic de las Visions de l'al delà: los panèls del Jardin d'èden e de L'Ascension dels elegits, compausant lo diptic dich del Camin del paradís (vèrs 1505-1515), òli sus fusta (88,5 × 39,8 cm e 88,8 × 39,9 cm).
|author=Venècia, ''Museo di Palazzo Grimani''.}}

== Allegorias moralas ==
[[Fichièr:Johannes_op_Patmos_Jeroen_Bosch.jpg|vinheta|Un membre de l'Illustre Confrairiá de Nòstra-Dòna. ''Sant Joan l'Evangelista a Patmos (Bosch)'' (vèrs 1489), òli sus panèl de casse (63 × 43,3 cm), Gemäldegalerie (Berlin)]]
Sèm dins lo ducat de Brabant, en [[Brabant Septentrionau|Brabant-Septentrional]], dins la vila alara rica de [['s-Hertogenbosch]], a la fin del sègle XV. Hieronymus Bosch es un pintre reputat, pro per qu'en [[1504]], [[Felip I de Castelha]], filh de l'emperaire Maximilian, li fa comenda d'un grand ''Jutjament darrièr'' (ara perdut); lo peintre es un ciuadan a l'abric de tot de touta sospiècha.

Membre de la confrairiá de Nòstra-Dòna<ref>Les frères jurés se réunissaient dans la chapelle de l'[//fr.wikipedia.org/wiki/Cath%C3%A9drale_de_Bois-le-Duc église Saint-Jean] </ref>, vodada, coma son nom l'indica, a la celebracion del culte marial, Jeròni Bosch es un clèrgue, conéis lo latin, ten una cèrta cultura e gausís d'una perfiècha respectabilitat; es donc irreprochable al vejaire de las practicas e de la morala religiosas. Es benlèu un adèpte d'aquesta ''[[devotio moderna]]'' que s'impausa als [[Reialme dels Païses Basses|Païses-Basses]], repausant sus una pietat mens dogmatica, mens afectiva, demandant del fidèl un engatjament veritablament personal, prigond e sincèr, fondat sus la preguièra e la meditacion.

Aqueste climat de religiositat aumentada se rebat dins l'òbra de Bosch, banhat de nocion de pecat, traversat de visions exaltadas. Se pòt avançar que jamai la culpabilitat crestiana pareguèt tant a abissala que pel pintre de l'Infèrn, réputat encara viu d'èsser un « faseire de diables ». 

{{cita blòt|Inobliables son sos païsatges de tenèbras et de fornasses, ont de creaturas de fòla complexion e d'infinida crudeltat sosmeton los damnats a d'impensables suplicis, aquò penh amb una precision de relotgièr, que fa la causa irrefutabla; e amb una qualitat, una finesa del pincèl, qu'esblausit.|author=Manuel Jover, Jeròni Bosch, entre diables e delicis.}}

D'un biais general, son òbra (brèu corpus reductible a un quarentenat d'elements, que pauc an l'atribucion segura) es lo bebat d'aquesta concepcion d'un mond irremadiablament roïnats pel pecat, l'original d'en primièr, puèi aqueste, quotidian, avid de possessions terrèstras e de plasers carnels. Es l'òbra d'un moralista crestian, qu'afortís sas visions pessimistas amb una severitat n'avent d'egale que sa veta imaginativa.

== Estil ==
Es dins sas lecturas e dins l’atmosfèra d’[[eretgia]] e del [[misticisme]] regnant a son epòca que Bosch qu'una inspiracion novèla, que li fa daissar l’iconografia tradicionala dels començament per s’orientar cap a d'òbras « sacrilèguas » ont lo religiós se confronta al [[pecat]] e a la damnacion.

L’[[infèrn]] se mescla al [[paradís]], e lo satiric a la morala. S'i vei sa preoccupacion per l’umanitat gastada a l'infèrn eternal (triptic del ''Carri de fen'', v. 1500, [[musèu del Prado]], Madrid) per aver virat l'esquina a la lei divina. L’obsession del [[pecat]] s’illustra dons ''[[Los Set Pecats capitals (Bosch)|Los Set Pecats capitals]]'' (1475-1480, [[musèu del Prado]], Madrid), ''[[La Nau dels fòls]]'' (1490-1500, [[Lovre]], París), lo triptic ''[[Lo Jardin dels delicis]]'', 1503-1504 ([[musèu del Prado]], Madrid), [[allegoria]] fantastica complèxa, composicion de personatges e d’animals ibrids, comportant fòrça referéncias a l’[[alquimia]].
[[Fichièr:Hieronymus_Bosch_005.jpg|vinheta|Detalh del triptic de ''La Temptacion de sant Antòni'' (vèrs 1501), òli sus fusta (131,5 × 119 cm), [[Museu Nacional de Arte Antiga de Lisbona]].]]
Lo viatge de Bosch a [[Venècia]], al començament del sègle XVI, dona una dimecion novèla a sa creativitat, se remarca mai d’espaci e de païsatges dins ''Sant Joan a Patmos'' (1504-1505, Berlin, Gemäldegalerie), ''Sant Jeròni en preguièra'' (v. 1505, [[Gant (Belgica)|Gand]], musèu de las Bèlas Arts) o ''La Temptacion de sant Antòni'' (1501, [[Museu Nacional de Arte Antiga de Lisbona]]), òbras que mòstra l’exemple de la vida dels sants coma unica via de salut.

Vèrs 1510 aparéis una novèla evolucion amb sos quabres « de mièjafiguras », representacions de personatges de mièjacòrs, plaçat al primièr plan (''Lo Coronament d’espinas'', 1510, Madrid Escorial).

Son estil es caracterizat per de personatges caricaturals eissits dels bestiaris de l'[[Edat Mejana]] meses en scèna dins de diablarias. Jeròni Bosch es l'inventor d'un estil utilizat per fòrça artistas, coma [[Pieter Brueghel lo Vièlh]], que foguèt lo grand eritièr artistic, al mens dins lo domèni de l'inspiracion diabolica (se li deu l'invencion d'una figura novèla<span></span>: la maga)<ref>Près d'aquestes incunables, una exposition organizada a Bruges amassa unas {{unitat|150|òbras}},
 https://web.archive.org/web/20160530115942/https://bezoekers.brugge.be/fr/sint-janshospitaal-hopital-saint-jean] « Les Sorcières de Bruegel », du 25 janvier au 26 juin 2016.</ref>. Es reconegut pels [[Surrealisme|surrealistas]] del sègle XX coma mèstre de lor art pendent longtemps.

L'analisi mai prigonda e influenta, mas tanben mai contestada de son univèrs fantasmagoric, es l'òbra de l'istorian de l'art alemand, [[Wilhelm Fraenger]].

== Jeròni Bosch e sos imitators ==
[[Fichièr:Pieter_Bruegel_the_Elder_-_Patience.JPG|vinheta|Pieter van Der Heyden (gravaire), ''Paciéncia'' (1557), estampa segon [[Pieter Brueghel lo Vièlh]], editada per Jeròni Cock (33,9 × 43,5 cm), Rijksmuseum Amsterdam.]]
Dins lo sègle XVI, lo vam de las invencions de Bosch aumenta e lèu pareis un mond que fa relai sos imitators. Se l'art d'aquestes darrièrs es pas sempre a la nautor d'aqueste del mèstre, dels pintres coma [[Pieter Brueghel lo Vièlh]] desplegan una extraordinària feconditat<ref>Frédéric Elsig, ''La Naissance d'un répertoire'', <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&nbsp;64, [https://web.archive.org/web/20160312110047/https://www.unige.ch/lettres/armus/istar/corpsenseignant/artmedieval/pas2/], [//fr.wikipedia.org/wiki/Universit%C3%A9_de_Gen%C3%A8ve université de Genève], enseignant et chercheur.</ref>.

Al començament del sègle XVI, Jeròni Bosch ven un dels pintres mai apreciats de la cort dels absborg. En mai de pénher per la clientèla de [['s-Hertogenbosch]], mas tanben per l'aristocracia de [[Brussèlas]]. S'acompanha alara de collaborators per respondre a la demanda creissanta que se desvelopa sus un mercat de l'art en plen bolh, basat subretot dins lo pòrt cosmopolita d'[[Anvèrs]]. Son succès comercial, que li assegura rapidament una reputacion internacionala, contunhen de grandir pendent la primièra mitat del sègle XVI. Per ne compren la dinamica, cal destriar los collaborators, ligats al talhièr, dels seguidors que, actius mai sovent a Anvers, fan referéncia a las « invencions boschianas », per esemple las« diablarias », e van a vegada imitar lo biais del pintre creant una vena arcaïsenta.

Fòrça òbras abitualament atribuidas a Bosch an una paternitat uèi contestada pels expèrts, coma aquestes del ''{{Lang|en|[[Bosch Research and Conservation Project]]}}'' (BRCP). Alara en 2016, près de la nombrosas desatribucions, solas 20 pinturas e 20 dessenhs son considerats de sa man<ref>Intervention de l'historien de l’art Serge Legat dans l'émission « Au cœur de l'histoire » d'Europe 1, sur Jérôme Bosch, 18 de mai de 2016, 36 min 15 s.</ref>.

=== Las diferentas mans del talhièr ===
[[Fichièr:Bosch_follower_Scene_from_Hell_(verso).jpg|vinheta|Seguèire de Jeròni Bosch. ''Un prèire'' (vers 1465-1516), dessenh a la pluma e tinta marron (19,7 × 27,5 cm), Kupferstich-Kabinett.]]
Lo talhièr de Jeròni Bosch es una estructura familiala ont collaboran sos dos nebots, los filhs de Goessen van Aken<span></span>: Johannes (vèrs 1470-1537) e Anthonis (vèrs 1478-1516). Es temptaire coma ipotèsi d'identificar aquestes darrièrs respectivament lo Mèstre del Carri de fen e al Mèstre del Jutjament darrièr de Bruges. Aqueste darrièr es baptizat segon un triptic signat « Jheronimus Bosch » gardat a [[Brujas]], que se referís plan als motius del ''Jardin dels delicis''. Lo mèsme pintre es tanben l'autor d'una ''Verge amb l'Enfant'' ([[Gant (Belgica)|Gant]], colleccion particulara) en granda partida retocada e qui ten la mèsme fluiditat de matèria pincturala. Sembla realizar las sieunas composicions a partir d'idèas ja fachas per Jeròni Bosch, coma ne testimònia de dessenhs definits per una escritura nerviosa, coma la ''Nau en flamas'' de l'Albertina<ref>Cabinet de dessenhs, gravaduras e estampas, puèi las grandas salas de la colleccion dels Absborgs.</ref> de [[Viena (Àustria)|Viena]] e las ''Scènas infernalas'' del Kupferstich-Kabinett<ref>Colleccions excepcionalas d’estampas alemandes de la Reneissença, de dessenhs neerlandeses dels sègle XV a XVII {{s-|XV}} au {{s-|XVII}}, al castèl de la Residéncia de Dresde.</ref> se vei al castèl de la Residéncia de Dresde. Sa produccion sembla s'arrestar amb la mòrt del mèstre, çò que pledeja en favor d'una identificacion amb Anthonis van Aken, mòrt el tanben en [[1516]].

A subjècte del Mèstre del Carri de fen, seriá l'autor de tota una seria d'òbras atribuidas fins alara al quita Jeròni, mas que poiriá en realité traïr la man d'una autra personalitat tornant elaborar sas invencions. Sa produccion, que compren diferents panèls signats « Jheronimus Bosch », se caracteriza ela tanben per una execucion rapida e fluida. Sembla s'espandre al delà de [[1516]], çò que dona un argument en favor d'una identificacion amb Johannes van Aken, que torna prene de segur lo cap del talhièr familial fins a la sieune mòrt, en [[1537]].

=== Lo vam de la « diablarias » ===
[[Fichièr:Pieter_Huys_-_The_Temptation_of_Saint_Anthony.jpg|vinheta|[[Pieter Huys (pintre)|Pieter Huys]], ''Las Temptacions de sant Antòni'' (1547), òli sus fusta (69,5 × 102,5 cm), [[Lovre]].]]
[[Fichièr:Follower_of_Jheronimus_Bosch_006.jpg|vinheta|Copia d'un original perdut o simple fals, aquesta Temptacion de sant Antòni (après 1551), òli sus fusta (61,8 × 79,7 cm, Noordbrabants Museum) es signada « Jheronimus Bosch ».]]
Dins la produccion del Mèstre del Carri de fen, deferentas òbras fan la part bèla a una de las especialitats de Jeròni Bosch<span></span>: les « diablarias ». Es lo cas dels tres ensembles que, uèi gardadas a [[Venècia]]<ref>Les experts du Bosch Research and Conservation Projec, attribuent à Jérôme Bosch les trois polyptyques.</ref>, que i foguèron benlèu menats pel marcand d'art d'Anvers, [[Daniel Bomberg]], e venduts al cardenal [[Domenico Grimani]], vèrs [[1520]]<ref>Aubrey Diller, [//fr.wikipedia.org/wiki/Henri_Dominique_Saffrey Henri Dominique Saffrey], Leendert G. Westerink, ''Bibliotheca Græca manuscripta Cardinalis Dominici Grimani (1461-1523)'', Venise, Ed. della Laguna, Biblioteca nazionale Marciana, Collana di Studi, I, 2004. {{It}} {{ISBN|978-8883451508}}.</ref>.

Mentretant, lo triptic de las ''Tentacions de sant Antòni'' es visible sul mercat de l'art anversés, ont es crompat per l'ambaissador del rei del [[Portugal]], [[Damião de Góis]]<ref>Jérôme Bosch (?), triptyque des ''Tentations de saint Antoine'' (vers 1500-1510), [//fr.wikipedia.org/wiki/Museu_Nacional_de_Arte_Antiga_de_Lisbonne Museu Nacional de Arte Antiga de Lisbonne].</ref>. Faguèt l'objècte de mai d'una copia complètas ([[Brussèlas]], Musèus reials de las bèlas arts de Belgica) o parcialas, mai o mens fidèlas, mas provòca tanben un nombre considerable d'escarnis elaborant de composicions novèlas a partir de las idèas e dels motius de Jeròni Bosch.

La multiplicacion d'aquestas interpretacions libras provocant un vam mode de las « diablarias », vengudas un veritable genre que se ligan a de generacions de pintres actius a [[Anvèrs]]. D'entre aquestes, Jan Wellens de Cock (vèrs 1480-1527)<ref>Voir ''La Tentation de saint Antoine'' (vers 1520), huile sur bois (49,1 × 36 {{Dunité|49,1|36|cm}}) au [//fr.wikipedia.org/wiki/Mus%C3%A9e_d%27art_et_d%27histoire_de_Gen%C3%A8ve musée d'art et d'histoire de Genève].</ref> parafrasa lo repertòri « boschian » dins un lengatge desligat que pòt se ligar al « manierisme anversés » e entreten de relacions estrechas amb aqueste del Mèstre del Carri de fen, coma l’illustran per exemple ''Las Temptacions de sant Antòni'' del musèu d'art e d'istòria de Genèva. Mai jove d'una generacion, [[Jan Mandyn]] (actiu entre 1530 e 1560 gaireben) adapta lo repertòri a l'estetica de la mitat del sègle XVI, coma tanben faguèt [[Pieter Huys (peintre)|Pieter Huys]] (actiu de 1545 a 1577), que signa e data de [[1547]] ''Las Temptacions de sant Antòni'' del [[Lovre]]<ref>Pieter Huys, ''Les Tentations de saint Antoine'' (1547), huile sur bois (69,5 × 102,5 {{Dunité|69,5|102,5|cm}}), [//fr.wikipedia.org/wiki/Mus%C3%A9e_du_Louvre musée du Louvre].</ref>.

=== La vena arcaïsanta ===
En parallèl a aquestes servicials que traduson las idèas de Bosch dins lo lor lengatge, d'autres van mai luènh los interpretant dins una vena arcaïsanta<ref>Frédéric Elsig, ''Jérôme Bosch et ses suiveurs'', <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&nbsp;67.</ref> qu'entreten, de fach, de frontièras mal definidas amb la falsificacion. [[Gielis Panhedel]]<ref>Gielis Panhedel, voir au paragraphe : « Hypothèse d'attribution », de Frédéric Elsig.</ref> illustra perfièchament lo fenomèn.
[[Fichièr:Bosch_Ecce_Homo.jpg|vinheta|Segeire de Jeròni Bosch, ''Ecce Homo'' (1563-1600),òli e aur sus panèl (52,1 × 54 cm), Philadelphia Museum of Art.]]
Nascut vèrs [[1490]] e format a [[Brussèlas]] per son paire, [[Aert van den Bossche|Aert Panhedel]]<ref>« Aert van den Bossche e lo Mèstre de la Legenda de santa Barba ».</ref>, benlèu completèt sa formacion dins lo talhièr de Bosch a [['s-Hertogenbosch]], ont acaba en [[1522]]-[[1523]] las tampas del retaule de la confraria de Nòtra-Dòna, identificats a dos panèls meses en venda per la galariá Fischer<ref>Site de la galariá Fischer Auktionen Ag, a Lucerna, [https://web.archive.org/web/20160713221153/http://www.fischerauktionen.ch/index.aspx?l=fr].</ref> de [[Lucèrna]], en [[1955]]. Aquestes, mostrant l'un [[Dàvid|David]] et Abigaïl (1521-1523) e l'autre Salamon e Bethsabèa (id.), permeton d'atribuir al pintre diferentas autras òbras longtemps ligadas a la jovença de Jeròni Bosch, coma ''[[L'Escamotaire]]'', del musèu municipal de Saint-Germain-en-Laye<ref>Sens nomenar Gielis Panhedel, los expèrts del BRCP atribuisson mai vagament ''L'Escamotaire'' a un « segidor de Jeròni Bosch ».</ref>, que l'idèa desvelopa una autra especialitat de Bosch: la representacion de provèrbis e de scènas de la vida videnta.

El tanben de la generacion seguenta, lo Mèstre de las tampas dobla fàcia del musèu de las bèlas arts de Valencianas es nomenat segon un pannèl que mòstra d'un costat sant Jaume debant lo masc Ermogèn, de l'autre ''Las Temptacions de sant Antòni''. Actiu sens dobte a [[Anvèrs]] a la mitat del sègle XVI, es tanben l'autor d'òbras autrescòps atribuidas a la jovença de Bosch, coma l' ''Ecce Homo'' del musèu d'art d'Indianapolis<ref>Veire la version de l' ''Ecce Homo'' del Philadelphia Museum of Art.</ref>, caracterizat per un fons d'aur. Sa produccion se definís per una lectura un pauc seca dels modèls « boschians », per una paleta viva e per una concepcion singulara dels personatges dels uèlhs redonds. S'i religan los cartons de totas una seria de tapisseriás realizada segon d'òbras o, del mens, de las invencions de Bosch, coma ''Lo Jardin dels delicis'', ''Lo Carri de fen'' o encara ''La Caritat de sant Martin'', ont los mendiants pòdon èsser aisidament comparats als personatges monstruoses del quadre de Filadèlfia.

=== Un Jeròni Bosch<span> novèl</span>: Pieter Brueghel lo Vièlh ===
Es dins aqueste mitan qu’aparéis [[Pieter Brueghel lo Vièlh]] (vèrs [[1525]]-[[1569]]). Comença sa carrièra a [[Anvèrs]] produsent pel mercat de l'art de las òbra inspiradas de Bosch e se ligant plenament a la vena arcaïsanta. Pendents las annadas [[1550]], collabora regularament amb l'editor [[Jérôme Cock|Hieronymus Cock]]<ref>Bibliotèca reiala de Belgica, cabinet des Estampas, colleccion : « L'Istòria de David e Saül », títol: ''Aber presenta David amb la tèsta de Goliath, debant Saül'' (1556), gravadura (in quatro) (20,5 × 25,3 cm).</ref>(estampaire e mercand d’estampas), per que produich diferents dessenhs destinats à la gravadura.

Datada de [[1557]], l'estampa titulada ''Los grands peisses majan los pichons'' n'es un bon exemple<ref>''Los grands peisses manjan los pichons'' (in quatro) (22,9 × 29,6 cm), Metropolitan Museum of Art</ref>. Fondada sus la transcripcion literala d'un provèrbi, manlèva a Jaròni Bosch son idèa generala e tanben gaireben totes los motius. Mas lo biais de combinar aquestes reven al quita Brueghel, que se conéis la concepcion espaciala. Se pòt alara s'interrogar sus l'estatut de l'inscripcion ''« Hieronymus Bos / inventor »'', qu'apareis dins l'angle inferior esquèrra. <ref>L'inscripcion se situa (a esquèrra), al nivèl de la rema de l'abant de la nau.</ref>. La formula se referís plan segur a l'invencion generica e non pas a la composicion especifica, al mens que daisse creire a un dessenh del quita Bosch, çò s'aparentariá a un fenomèn de falsificacion.
[[Fichièr:Pieter_Bruegel_the_Elder_-_The_Fall_of_the_Rebel_Angels_-_Google_Art_Project.jpg|vinheta|Pieter Brueghel lo Vièlh, ''La Casuda dels ángels rebèls'' (1562),òli sus casse (117 × 162 cm), Brussèlas, Musèus reials de las bèlas arts de Belgica.]]
Que que siá, [[Pieter Brueghel lo Vièlh]] s'apropria plenament lo repertòri de Bosch qu'adapta a de quadres de grand format, fòrça apreciats per la cort absborgesa. A partir de [[1562]], s'installa dins la [[Brussèlas|vila de Brussèlas]] e entre sota la proteccion del governaire dels Païses Basses espanhòls<span></span>: [[Antoine Perrenot de Granvelle]]. Es alara percebut coma un Jeròni Bosch novèl e lo davancièr d'una tradicion proprament neerlandesa, en oposicion a la mòda italianisanta, incarnada per son contemporanèu anversés, [[Frans Floris]]; una illustracion d'aqueste antagonisme es la comparason entre ''La Casuda dels àngels rebèls'' de [[1562]] al Musèus reials de las bèlas arts de Belgica de Brueghel, tot banhat pel repertòri « boschian », e aquesta de son rival, Floris<ref>[./Fichier:Frans_Floris_-_The_Fall_of_the_Rebellious_Angels_-_WGA7947.jpg [[Fichier:Frans_Floris_-_The_Fall_of_the_Rebellious_Angels_-_WGA7947.jpg|ligam=|307x307px]]]</ref>, del musèu reial de las bèlas arts d'Anvèrs, pencha en [[1554]] e qu'impausa un modèl « [[Michelangelo Buonarroti|michelangelesc]] ». Sa produccion insistís progressivament sul le país e sos abitants, jogant un ròtle essencial dins l'emergéncia de genres pinctirals novèls<span></span>: lo païsatge e çò que se nomerà la scèna de genre. S'i ligan d'òbras coma ''Lo Repai de nòça'', pench en [[1567]]-[[1568]] al musèu d'istòria de l'art de Viena e que l'invencion s'enraiça dins los ''exemplum'' e provèrbis representats per Jeròni Bosch.

En [[1572]], dins sos ''Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris effigies'' (''Las Efigias dels pintres celèbres dels Païses-Basses''), [[Dominique Lampson|Dominicus Lampsonius]], caracteriza Brueghel coma un « Hieronymus Bosch novèl […] abil a imitar tant pel pincèl que pel gredon las subtilas quimèras de son illustre mèstre ». Celèbra atal lo succès comercial de Jeròni Bosch, que conéis alara son apogèu e que l'eritatge, mejans la renaissença dels genres, serà decisiu dins l'istòria de l'art occidental<ref>Frédéric Elsig, « La Naissance d'un répertoire », ''Jérôme Bosch et ses suiveurs'', <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&nbsp;69.</ref>.

== Lista de las òbras ==
Veire la [[Liste des œuvres de Jérôme Bosch|lista de las òbras de Jeròni Bosch]].

=== Òbras ===

: ''[[Lo Jardin dels delicis]]''

''Lo Jardin'' es la màger poma de discòrdi entre especialistas. Que, entre las tampas laterals, lo ''[[Paradís|Paradís terrèstre]]'' amb Adam unís a Èva, a esquèrra, et l'''[[Infèrn]]'', a drecha, lo sol ligam es lo pecat, unes ne deduguèron que ''Lo Jardin'', a la mitat, èra una mena de trionf del pecat, una apoteòsi de la luxura, se conclusent en infèrn, debanament logic dins la perspectiva crestiana. E que la foncion de tot triptic, dins aquesta epòca, essent d'ornar un altar, aqueste fasent pas excepcion.

D'autres autors vegèron dins l'òbra una soma [[Esoterisme|esoterica]], interpretant sistematicament cada detalh jos l'angle de la coneissença [[Alquimia|alquimica]]. Aquesta [[Hans Belting]], e per exemple passionanta.

Lo comanditari es identificat a [[Enric III de Nassau-Breda]] que las colleccions, dins sa residéncia de brussèlas, prefiguravan los futurs cabinets de curiositats. Lo fantastic triptic i ocupava una plaça de Tria.
[[Fichièr:El_jardín_de_las_Delicias,_de_El_Bosco.jpg|centrat|vinheta|800x800px|''Lo Jardin dels delicis'' (triptic) (1503-1504), huile sur bois (220 × 389 cm), [[musèu del Prado]], ([[Madrid]]).]]

==== ''La Litotomia o Cura de la folia'' ====
''[[La Litotomia]] o La Cura de la folia'' es un òli sus tela realizada en 1485. 

Al centre d'un pasible païsatge estival, podèm veire un cirurgian extraire un òbjete del crani de son pacient. A lor esquerre se trapa un monge e una religiosa qu'assistisson a l'operacion en plen aire.

La scèna es de forma circulara, de segur una referéncia a la Tèrra que la forma simboliza l'armonia entre los òmes e lo cosmòs: aquesta scèna, mesa en relacion amb la cupiditat umana, es susceptible de mostrar una importància donada a aquestas practicas. Pasmens, la forma circulara pren sa tradicion dins la representacion dels pacats capitals: rebat de l'omnipreséncia del pecat pel mond.

L'espaci est divisat en tres partidas delimitadas pel païsatge, partant del verd per se degradar cap a un blau luminòs, que nos permet de distinguir al luènh una vila. Aqueste païsatge armoniós plen de quietud es plaçat en contraste amb la folia umana.

Lo cirurgian o « peirèr » — donat a l'Edat Mejanaes — representat portant sul cap un enfonilh capvirat dins aqueste sens, l'objècte simboliza la cupiditat es aquí la personificacion de la quita folia: se pòt dire en consequéncia que lo peirèr exercissent en vertut de tota causa es en realitat que lo rei dels baugs, aqueste sabent çò qu'es de vertat. Aqueste element pren encara mai de significacion quand se constata que la religiosa pòrte sul cap lo libre de la coneissença medicala que denha pas consultat: la simbolica de la peguesa umana es aquí a son paroxisme. Mai, la scèna es trebolenta del fach que lo pacient en plena operation gaita l'espectator de biais patetic — aqueste òme simboliza la borgesia cupida, patissent de las mutacions d'òrdre social.

Un objècte es pausat sus la taula mas se sap pas se s'agís de l'objècte extrach de la tèsta de l'operat o aquesta d'un precedent pacient…

Bosch accentua l'efièch caricatural de son òbra inscrivent a l'entorn del quadre: « Mèstre òste la pèira, mon nom es Lubbert Das », nom que significa en flamand « persona simpla ».

« L'extraccion de la pèira de folia » mòsta que fòra dels pescats reconeguts per los tèxtes sants, existís de menaças tanben mortalas: la credulitat, l'estupiditat, l'absurditat, la peguesa e la folia, que mena los òmes a se donar a d'autres mai dangieroses qu'eles mèsmes. Lo fach que la Glèisa participe a aqueste charlatanisme mòstra la defalhença d'un sistèma de culte.

==== ''Lo Carri de fen'' ====
''[[Lo carri de fen|Lo carri]]'' mòstra los òmes ronçats al percaç dels ben terrèstres, representats per l'enòrma carretada de fen (simbòl d'existéncia efemèr e vana), que sián poderoses coma l'[[emperaire]] o lo [[papa]], cavalcant sus l'esquèrra, o miserables, coma lo charlatan, lo monge golut o lo mendicant que volon lo part, quitament en panant, trichar, tuar… Lo [[carri]] e sa [[Pecat|peccaminosa]] escòrta son traïnats per des monstres representant los [[Pecat capital|pecats capitals]]<ref>Veire Los Set Pecats capitals e las Quatre Darrièras Estapas umanas]'', de Bosch.</ref> drech cao a l'[[Infèrn]] ont cadun patís son castig adaptat, dins una nucha eternalament ardenta.

Crompat en [[1570]] per [[Felip II d'Espanha]] près de [[Felip de Guevara]], unes istorians<ref>Felipe de Guevara, ''Commentarios de la Pintura'', 1560 ; cité et commenté dans Wolfgang Stechow, ''Northern Renaissance Art 1400-1600: Sources and Documents'', 1966 (rééd. 1989).</ref> evòcan un pintre de talhièr<ref>. En 1560, Felipe de Guevara esciu al respècte d'un discípol de Bosch, un ''discipulo'', que, segon el, èra tant bon que son mèstre e signava a vegada sas òbras de son nom.</ref>, « benlèu de la man de Gielis Panhedel<ref>Frédéric Elsig, « La postérité de Jheronimus Bosch : le cas de Gielis Panhedel », in Hélène Verougstraete et Jacqueline Couver (dir.), ''La Peinture ancienne et ses procédés. Copies, répliques, pastiches'', Peeters, 2006, <span class="nowrap"><abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;35-41</span>.</ref> ». Es signat « Jheronimus Bosch » en bas a descha del panèl central.
[[Fichièr:Hieronymus_Bosch_074.jpg|centrat|vinheta|676x676px|[[Lo carri de fen]] panèl central (vers 1502), òli sus fusta (133 × 100 cm), [[Musèu del Prado]].]]

=== Dessenhs ===
Lo corpus de dessenhs del mèstre passariá a un vintenat de fuèlhas: mòstres, animals, personatges mai o mens fantastics, e tanben d'estudis de detalhs. Unes pòdon èsser raportats a de quadres, coma ''Lo Jutjament darrièr'' de [[Brujas|Bruges]], al musèu Groeninge o ''[[Lo Jardin dels delicis]]'' del [[musèu del Prado]], mas pas cap presenta un estudi preparatòri complèta o un ''[[modello]]''.

L'estudi dels dessenhs sosjacents permetèt de comprene que Bosch trabalhada aviadament, segisssent son inspiracion, çò que lo liga a la modernitat de la Reneissença flamanda<ref>Le Bosch Research and Conservation Project (BRCP), doté des technologies de pointe, explore la matérialité des œuvres, les techniques picturales, et permet une nouvelle compréhension, ''boschproject.org''.</ref>.<gallery mode="packed" heights="300" caption="Òbra de Jeròni Bosch">
Fichièr:The Woods that Hears and Sees Bosch (reverse).jpg|Diferents esboces e un mendicant, dessenh a la pluma tinta marron sus papièr (20,2 × 12,7 cm), Kupferstichkabinett Berlin.
Fichièr:The Woods that Hears and Sees Bosch.jpg|Lo bosc que s'espandís e lo camp que vei, dessenh a la pluma e tinta marron (20,2 × 12,7 cm), Kupferstichkabinett Berlin.
Fichièr:Hieronymus Bosch - The Tree-Man, c. 1505 - Google Art Project.jpg|L'Òme arbre, dessenh a la pluma e tinta marron sus papièr (27,7 × 21,1 cm), Viena, Albertina.
Fichièr:Bosch - Beggars.jpg|Mendicants e estropiats, dessenh a la pluma tinta marron sus papièr (26,5 × 19,8 cm), Bibliotèca reiala de Belgica.
</gallery>

=== Dessenh recentament atribuits a Jeròni Bosch ===
Dins lo catalòg rasonat que paréis a l'escasença de l'exposicion, jos la direccion dels expèrts del projècte de recerca (BRCP), un [[dessenh]], expausat pel primièr còp a [['s-Hertogenbosch]], es publicat coma essent de la man del mèstre. Fins alara, aquesta fuèlha conservada en man privada èra atribuida a un artista actiu dins lo talhièr de Bosch, demrat anonim.
[[Fichièr:Hellelandschap_Bosch.jpg|vinheta|''Païsatge de l'infèrn (Hellelandschap)'' (vèrs 1500), pluma e tinta bruna sus papièr (25,9 × 19,7 cm), colleccion privada belga.]]
S'agís d'un ''Païsatge de l'infèrn'', exectat a la pluma e tinta bruna, amb de tòcas de roge dins l'uèlh drech del mostre cascat, e presentant ''a priori'' pas cap de dessenh sosjacent a la pèira negra. S'i trapa pas cap d'estudi de datalh ligat a las figuras de sants, pasmens fòrça dins l'òbra de Bosch. Un repertòri detalhat sus papièr servissent de basa de trabalh dins un talhièr èra plan corrent a l'epòca, mas la manca de documentacion sus la vida del talhièr fa demorar fòrça mistèris sus aquesta question.

La fuèlha que se tornèt atribuir s'inscrich perfièchament dins la linhada del ''corpus'': lo païsatge presenta lo tipe de repertòri ja mencionat<ref>Voir les liens également dans les paragraphes précédents.</ref> e tanben de referéncias dirèctas, frequentas dins los dessenhs de Bosch, amb d'òbras penchas. Per exemple, lo mostre tenent un cotèl dins la boca se trapa dins ''Lo Jutjament darrièr'', alara que la tremuèja e la campana son similars a aquestas del triptic del ''Jutjament darrièr''<ref>''Jugement dernier'' (vers 1486-1510), òli sus panèl de casse (99 × 117,5 cm.).</ref> de [[Brujas]], al musèu Groeninge. Lo tonèl-mostre sus patas, en base drecha, aparéis tanben dins un dels dos panèls dichs de ''Deluvi'' del musèu Boijmans Van Beuningen a [[Rotterdam]] — o puslèu « apareissián » ; aqueste es pas pus visible sonque mercé a de fotografias d'infraroge car qu'ara es amagat sota de retòcas.

Aquesta fuèlha apareguèt subte [[2003]] sul mercat de l'art a [[Nòva York]]. La notícia evocava una omogeneïtat d'estil entre lo dessenh e ''Lo Jutjament darrièr'' conservat a Bruges<ref>Veire bibliografia: ''Le Dessin. L'atelier et le suivi de la fin du {{s-|XVI|e}}'', Brepols Publishers, 2012 {{ISBN|978-2503542089}}.</ref> . En estudiant de reproduccions Fritz Koreny (cap del ''Bosch Research and Conservation Project'') aviá remarcat (coma fòrça especialistas) los trachs « boschians » del dessenhs, las semblanças netas amb l'estil pinctural (evidentas dins las mans en forma de V o encara los longs braces, per exemple). E confrontat de près a la fuèlha la vertat li sautèt als uèis<span></span>: podavan « pas èsser executat per qualqu'un que copia mas per qualqu'un que crea<ref>La citacion es utilizada dins una frasa latina inscricha per Jeròni Bosch sus un autre dessenh conservat al Kupferstichkabinett Berlin: « Malastre aqueste que fa pas qu'imitar e desvelopa pas las sieunas invencions. ».</ref> ».

== Jeròni Bosch dins la cultura populara ==

* En [[1963]], [[Jim Morrison]], qu'estudiava l'[[Edat Mejana|istòria medievala]] europèa, escriguèt un memòri per montrar que lo pintre aviá fach partit dels [[adamitas]].
* En 1969, la pochèta de l'album ''[[Deep Purple (album)|Deep Purple]]'' representa los membres del grop eponim integrats dins la tampa ''L'Infèrn'' del ''[[Jardin dels delicis]]''.
* En 1990, Andreas Marschall utiliza un detalh del triptic ''[[Lo Jutjament darrièr]]'' per l'illustracion de la pochèta de ''Coma of Souls'', album del grop [[Kreator]].
* La pochèta del disc ''Dangerous'', de [[Michael Jackson]], de 1991, utiliza d'elements del ''Jardin dels delicis''.
* La pochèta de l'album ''[[Aion (Dead Can Dance)|Aion]]'' del grop Dead Can Dance es un fragment del ''Jardin dels delicis''<ref>{{Ligam web}}.</ref>.
* En omenatge al pintre, lo personatge màger dels romans policièrs de l'escrivan americain [[Michael Connelly]] se nomena Hiéronymus Bosch.

== Nòtas e referéncias ==
{{Reflist}}

== Vejatz tanben ==

=== Bibliografia ===

* <span class="ouvrage" id="Antonio_TabucchiJosé-Luis_PorfirioDominique_Ferrault_(Traduction)1989">Antonio Tabucchi, José-Luis Porfirio et Dominique Ferrault (Traduction), <cite class="italique">La Tentation de Saint-Antoine. </cite><cite class="italique">Un peintre, Jérôme Bosch, un écrivain, Antonio Tabucchi</cite>, Adam Biro, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur1=[[Antonio Tabucchi]]|auteur2=José-Luis Porfirio|auteur3=Dominique Ferrault (Traduction)|titre=La Tentation de Saint-Antoine. Un peintre, Jérôme Bosch, un écrivain, Antonio Tabucchi|éditeur=Adam Biro|collection=Les Voies singulières|année=1989|isbn=978-2876600591}}.
* Walter Bosing, ''Jérôme Bosch environ 1450-1516. Entre le ciel et l’enfer'', Benedikt Taschen, Cologne, 1992 {{ISBN|3-8228-0116-X}}.
* <span class="ouvrage" id="Walter_Bosing2000">Walter Bosing, <cite class="italique">Tout l'œuvre peint de Bosch</cite>, Taschen, <time>2000</time> <small style="line-height:1em;">([[ISBN]]&nbsp;<span class="nowrap">978-3822859513</span>)</small></span>.
* <span class="ouvrage" id="Roger_Van_SchouteMonique_Verboomen2001">Roger Van Schoute et Monique Verboomen, <cite class="italique">Jérôme Bosch</cite>, La Renaissance du livre, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur1=Roger Van Schoute|auteur2=Monique Verboomen|titre=Jérôme Bosch|éditeur=La Renaissance du livre|collection=Références|année=2001|isbn=978-2804605445}}.
* <span class="ouvrage" id="Roger-Henri_Marijnissen2001">Roger-Henri Marijnissen, <cite class="italique">L'ABCdaire de Jérôme Bosch</cite>, Flammarion, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur=Roger-Henri Marijnissen|titre=L'ABCdaire de Jérôme Bosch|éditeur=Flammarion|collection=Abcdaire serie art|année=2001|isbn=978-2080106537}}.
* Wilhelm Fraenger, ''Le Royaume millénaire de Jérôme Bosch'', présenté par Roger Lewinter, Éditions Ivrea, 1993 {{ISBN|2-85184-235-8}}.
* Roger Lewinter, ''Groddeck et le Royaume millénaire de Jérôme Bosch'', Champ Libre, 1974 {{ISBN|2-85184-029-0}}.
* <span class="ouvrage" id="Fritz_KorenyErwin_PokornyGeorg_Zeman2002">Fritz Koreny, Erwin Pokorny et Georg Zeman, <cite class="italique">Dessins de Jan van Eyck à Hieronymus Bosch</cite>, Rubenshuis, <time>2002</time> <small style="line-height:1em;">([[ISBN]]&nbsp;<span class="nowrap">978-9076704159</span>)</small></span>.
* {{En}} <span class="ouvrage" id="Frédéric_Elsig2004">Frédéric Elsig, <cite class="italique">Jheronimus Bosch. </cite></span>{{ouvrage|auteur=Frédéric Elsig|titre=Jheronimus Bosch. La question de la chronologie|éditeur=Librairie Droz|collection=Travaux H. R. N° 392|année=2004|isbn=978-2600009386}}.
* <span class="ouvrage" id="Hans_BeltingPierre_Rusch2005">Hans Belting et Pierre Rusch, <cite class="italique">Hieronymus Bosch. </cite><cite class="italique">Le Jardin des délices</cite>, Gallimard, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur1=[[Hans Belting]]|auteur2=Pierre Rusch|titre=Hieronymus Bosch. Le Jardin des délices|éditeur=Gallimard|collection=Livres d'Art|année=2005|isbn=978-2070118236}}.
* <span class="ouvrage" id="Florence_GombertDidier_MartensMartine_Aubry2005">Florence Gombert, Didier Martens et Martine Aubry, <cite class="italique">Le Maître au feuillage brodé. </cite><cite class="italique">Primitifs flamands. </cite></span>{{ouvrage|auteur1=Florence Gombert|auteur2=Didier Martens|auteur3=Martine Aubry|titre=Le Maître au feuillage brodé. Primitifs flamands. Secrets d'ateliers|éditeur=Réunion des musées nationaux et du Grand Palais des Champs-Élysées|année=2005|isbn=978-2711848911}}.
* Larry Silver, ''Bosch'', Citadelles & Mazenod, 2006 {{ISBN|2850881163}}.
* {{En}} <span class="ouvrage" id="Hélène_VerougstraeteJacqueline_Couver2006">Hélène Verougstraete et Jacqueline Couver, <cite class="italique">Peinture ancienne et ses procédés. </cite></span>{{ouvrage|auteur1=Hélène Verougstraete|auteur2=Jacqueline Couver|titre=Peinture ancienne et ses procédés. Copies, répliques|éditeur=Peeters|année=2006|isbn=978-9042917767}}.
* <span class="ouvrage" id="Alexandra_Strauss2010">Alexandra Strauss, <cite class="italique">Les Démons de Jérôme Bosch</cite>, Folio, <time>2010</time> <small style="line-height:1em;">([[ISBN]]&nbsp;<span class="nowrap">978-2070435999</span>)</small></span>.
* {{De}} <span class="ouvrage" id="Fritz_Koreny2012">Fritz Koreny, <cite class="italique">Die Zeichnungen: Werkstatt und Nachfolge bis zum Ende des 16. </cite></span>{{ouvrage|auteur=Fritz Koreny|titre=Die Zeichnungen: Werkstatt und Nachfolge bis zum Ende des 16. Jahrhunderts (Le dessin. L'atelier et le suivi de la fin du {{s-|16}})|éditeur=Brepols Publishers|année=2012|isbn=978-2503542089}}.
* <span class="ouvrage" id="Christiaan_WillMarie-Françoise_Dispa2012">Christiaan Will et Marie-Françoise Dispa, <cite class="italique">Jérôme Bosch, entre ciel et enfer</cite>, Éditions Stokerkade, <time>2012</time> <small style="line-height:1em;">([[ISBN]]&nbsp;<span class="nowrap">978-9079156207</span>)</small></span>.
* <span class="ouvrage" id="Claude_Merle2014">Claude Merle, <cite class="italique">L'Ange sanglant. </cite></span>{{ouvrage|auteur=[[Claude Merle]]|titre=L'Ange sanglant. Dans l'enfer de Jérôme Bosch|éditeur=Éditions Toucan|année=2014|isbn=978-2822403009}}.
* <span class="ouvrage" id="Reindert_L._Falkenburg2015">Reindert L. Falkenburg, <cite class="italique">Bosch. </cite><cite class="italique">Le jardin des délices</cite>, Hazan, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur=Reindert L. Falkenburg|titre=Bosch. Le jardin des délices|éditeur=Hazan|collection=Beaux Arts|année=2015|isbn=978-2754107730}}.
* <span class="ouvrage" id="Stefan_Fischer2016">Stefan Fischer, <cite class="italique">Hieronymus Bosch. </cite></span>{{ouvrage|auteur=Stefan Fischer|titre=Hieronymus Bosch. L'œuvre complet|éditeur=Taschen France|année=2016|isbn=978-3836538497}}.
* <span class="ouvrage" id="Matthijs_IlsinkJos_KoldeweijCharles_de_Mooij_(préface)2016">Matthijs Ilsink, Jos Koldeweij et Charles de Mooij (préface), <cite class="italique">Jérôme Bosch, visions de génie</cite>, Fonds Mercator, <time>2016</time> <small style="line-height:1em;">([[ISBN]]&nbsp;<span class="nowrap">978-9462301177</span>)</small></span>.
* <span class="ouvrage" id="Matthijs_IlsinkJos_KoldeweijRon_Spronk2016">Matthijs Ilsink, Jos Koldeweij et Ron Spronk, <cite class="italique">Jérôme Bosch, peintre et dessinateur : catalogue raisonné</cite>, Actes Sud Éditions, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur1=Matthijs Ilsink|auteur2=Jos Koldeweij|auteur3=Ron Spronk|titre=Jérôme Bosch, peintre et dessinateur|sous-titre=catalogue raisonné|éditeur=Actes Sud Éditions|collection=Beaux-livres|année=2016|isbn=978-2330057794}}.
* Collectif, <cite class="italique">Jérôme Bosch</cite>, Connaissance des Arts, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;« hors-série expo », <time>2016</time> <small style="line-height:1em;">([[ISBN]]&nbsp;<span class="nowrap">978-2758006602</span>)</small>.
* <span class="ouvrage" id="Till-Holger_Borchert2016">Till-Holger Borchert, <cite class="italique">Bosch par le détail</cite>, Éditions Hazan, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur=[[Till-Holger Borchert]]|titre=Bosch par le détail|éditeur=[[Éditions Hazan]]|collection=Beaux Arts|année=2016|isbn=978-2754108478}}.
* <span class="ouvrage" id="Guillaume_Cassegrain2016">Guillaume Cassegrain, <cite class="italique">Les Triptyques de Jérôme Bosch</cite>, Éditions du Chêne, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur=Guillaume Cassegrain|titre=Les Triptyques de Jérôme Bosch|éditeur=Éditions du Chêne|collection=Chêne Arts|année=novembre 2016|isbn=978-2812315671}}.
* {{En}} <span class="ouvrage" id="D._H._Strickland2016">D. H. Strickland, <cite class="italique">The Epiphany of Hieronymus Bosch: Imagining Antichrist and Others from the Middle Ages to the Reformation</cite>, Harvey Miller, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&nbsp;</span>{{ouvrage|auteur=D. H. Strickland|titre=The Epiphany of Hieronymus Bosch: Imagining Antichrist and Others from the Middle Ages to the Reformation|collection=Studies in Medieval and Early Renaissance Art History|éditeur=Harvey Miller|année=2016|isbn=978-1909400559}}.
* J. Chailley, ''Jérôme Bosch et ses symboles. Essai de décryptage'', éd Bruxelles-Palais des Académies, 1976, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&nbsp;310 {{ISBN|9782803100026}}.
* Roger Caillois, « Au cœur du fantastique », ''L'Obs'', {{date-|25 mars 1965}}, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&nbsp;30 (disponible sur : <nowiki>http://referentiel.nouvelobs.com/archives_pdf/OBS0019_19650325/OBS0019_19650325_030.pdf</nowiki>). 
* Lacques Lacan, « Le stade du miroir », ''Communication faite au {{XVIe}} Congrès international de psychanalyse, à Zürich, le {{date-|17 juillet 1949}}'', disponible sur : <nowiki>http://www.prepagrandnoumea.net/hec2015/TEXTES/LACAN%20Le%20stade%20du%20miroir.pdf</nowiki>.

=== Filmografia ===

* [https://www.facebook.com/LeMystereJeromeBosch/ ''Lo Mistèri Jeròni Bosch''], realizat per José Luis Lopez-Linares.

=== Exposicions ===

* [//www.bosch500.nl/ « Hieronymus Bosch Came Home in 2016 »] (programme et exposition).
* « Jérôme Bosch. Visions de génie », Musée nord-brabançon (Noordbrabants Museum) à Bois-le-Duc (Pays-Bas), du {{date-|13|février|2016}} au {{date-|8|mai|2016}}.
* « Jérôme Bosch. Le grand œuvre », « El Bosco. La exposicion del centenario », musée du Prado à Madrid (Espagne), du {{date-|31|mai|2016}} au {{date-|11|septembre|2016}} ([//www.museodelprado.es/en/the-collection/art-works?searchObras=bosch collection]).

=== Articles connèxes ===
[[Fichièr:Uomo_Vitruviano.jpg|vinheta|L’''[[Òme de Vitruvi]]'' de [[Leonardo da Vinci]] es per fòrça lo simbòl de l'evolucion de la civilizacion occidentala dans l'art de la Reneissança.]]

* Reneissença flamanda
* Primitius flamands
* [[Escolastica]], conciliar l'apòrt filosofic grèc amb la teologia crestiana.
* [[Cosmologia religiosa]], representacion sociala, entre religion e lo mond, accessible als èsser umans.
* [[Escòla franco-flamanda]]: 
** [[Johannes Tinctoris]] (1435-1511), compositor  e teorician.
** [[Jan Smeken]] (vers 1450-1517), retorician e poèta neerlandés.
** [[Erasme]] (1467-1538), pensaire umanista e teologian neerlandés.

=== Ligams extèrnes ===

* {{En}} [http://www.artcyclopedia.com/artists/bosch_hieronymus.html Jérôme Bosch] dans ''Artcyclopedia''
* {{De}} [http://www.zeno.org/Kunstwerke/A/Bosch,+Hieronymus Œuvre complète] sur ''Zeno.org''
* [http://boschproject.org/ Bosch Research and Conservation Project]

[[Categoria:Decès en 1516]]
[[Categoria:Pintre de la Renaissença]]