Veire la font de Ispània

{{Istòria d'Espanha}}
[[Fichièr:Roman Empire.png|thumb|Mapa de l'[[Empèri Roman]] en 133 AbC (roge), 44 AbC (irange), [[14]] ApC (jaune) e [[117]] (verd).]]
'''Ispània''' (en latin: ''Hispania'') èra lo nom donat, al temps l'[[Empèri Roman]], a la [[peninsula Iberica]]. Englobant las províncias [[Tarraconesa|Hispania Tarraconensis]], [[Betica|Hispania Baetica]] (la futura [[Espanha]]) e [[Lusitània|Lusitania]] ([[Portugal]] e [[Extremadura]]), alara que dins una primièra division las doas darrièras formavan una unica província ([[Hispania Ulterior]]) en contrapés a l'[[Hispania Citerior]].

== Etimologia ==
Lo nom apareis pel primièr còp en [[-200|200 AbC]] e ven dels fenicians. Sembla que voldriá dire "ocult" o "tèrra de [[conilh]]s" (un animal abondant dins la peninsula e desconegut en Africa alara). Lo mot fenician per "èbra pels conilhs" èra ''tsapan'' e la primièra vocala s'eliminava dins lo dialècte parlat al sud de la península, que vengava alara "span". Sus una medalha d'Adrian, Ispània es personificada per un conilh.

Los tèxtes de l'epòca fan la confusion amb lo tèrme Ibèria, manlevat pels grècs, e que sembla derivar del riu Iberus ([[Èbre]]). [[Espèria]] èra lo nom grèc utilitzat pels poètas, equivalent en Occident a la division del monde en quatre partidas (Libia al sud, Asia a l'èst; Euròpa al nord e Espèria a l'oèst)

Celtica èra lo nom donat a las regions occidentalas e e sobretot per Ispània poblada pels cèltas. Ephorus nomenava Celtica l'oèst de la península e [[Ibèrs|Ibèria]] l'èst. Fin finala tanben se disiá [[Tartessos]] per la partida sud de l'Estrech, alara qu'Ibèria èra lo rèste.

Dins los tèxtes de l'Edat Metjana, s'utilizava a vegadas de biais erronèu lo nom d'Ispània per indicar lo comtat d'Hesbania, es lo nom llatinizat del comtat merovingian d'[[Haspengouw]].

== Descripcions anticas==
Segon las descripcions miègmiticas d'[[Esiòde]], seguit per [[Karon de Lampsac]] (dins un periple per las còstas de las Colomnas d'Ercules que foguèt perdut), [[Ecatèu]] (vers 500 AvC) a qui cal atribuir la mencion de las ciutats de Tartessii, Elibyrge, Iliberris, Illiturgis, Mastia e los mastiani, Suel o Suyalis, Maenoba o Mainobra, Sixos o Saxetanum, Molybdana e Calathe, recolhidas per Festus Avienus, o los de Sicane, Crabasia e Hyops, los pòbles dels ilaraugatae (benlèu los ilergetas), los [[Melesses]] e los misgetas, e las illas de Cromyusa e Melussa.

[[Erodòt]] parla de l'Euròpa occidentala plan vagament e menciona los ''cynesii ''o'' cinetas'' coma lo pòble mai occidental, al pròp de la granda nacion dels cèltas, que se situa sus la riba del riu Ister e dins una ciutat nomenada Pirene. Erodòt menciona lo rei [[Argantoni]] de Tartessos coma amic dels grècs focèus. 

Segon Erodòt la península foguèt descricha per [[Eudòx de Cnidos]] (vers 380-360 aC). [[Efòr]] espandissiá los confins d'Ibèria fins a Cadis.<ref>=WS> {{en}}Smith, William. Dictionary of Greek and Roman Geography. William Smith, 1854 [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0064:entry=hispania-geo]</ref> [[Escilax de Carianda]] ne parla vagament al seu ''Periplos'', e menciona lo riu Iber e doas illas: Cadis e [[Emporion]]. [[Erodor]] parla dels ''cinsetas''<ref>WS/</ref>  coma lo pòble mai occidental e al seu nòrd èran los glètas e iglètas, que los [[ibèrs]] ne serián una branca; al costat los tartessis, los elbysinii, los mastiani e los capiani.

[[Eratostèn]] milhòra l'informacion mercés a [[Timostèn]] (amiral del rei d'Egipte Ptolomèu Filadelf) mas encara plan alunhat de la realitat; descriu tres penínsulas, aquela de Grècia, aquela d'Itàlia e aquela de Ligúria qu'[[Ibèrs|Ibèria]] ne formava partida; menciona la ciutat de [[Tarraco]] e parla dels [[Pirenèus]] coma frontièra.

== Istòria ==
=== La conquista cartaginesa ===
{{Article detalhat|Conquista cartaginesa d'Ispània}}
Los colons de [[Tir (Liban)|Tir]] estbliguèron lor domèni sus una partida del territòri adjacent a lor colònia de [[Cadis]], partida coneguda coma Tarsis (Isaïas XXIII 10) o Tartessis pels grecs. Los establiments fenicians se limitavan pas limita a Cadis mas èran nombroses per tota la còsta sud de la region de l'Estrech. 

Aprèp la [[Primièra Guèrra Punica]] en [[-241|241 AbC]] Cartago aviá agotat las seunas ressorças econòmicas, e en [[-236|236 AbC]] la [[Guèrra dels mercenaris|revòlta dels seus mercenaris]] profeitèt a Roma per dominar [[Sardenha]] e [[Corsega]]. [[Amilcar Barca]] dirigiguèt alara los seus espèrs dins la dominacion d'Ispània ([[-237|237 AbC]]). Foguèt aisit e amb una política de fèrre e de cooperacion que donèt fòrça maridatges mixtes, capitèt a establir lo domèni cartaginés sus una brava partida de la península (237-[[-229|229 AbC]]). Edifiquèt [[Cartagena (Espanha)|Cartago Nova]]. Amilcar Barca moriguèt en [[-229|229 AbC]] e daissèt lo poder al seu gendre [[Asdrubal (gendre d'Amilcar)|Asdrubal]] que seguèt los passes del seu sògre fins a [[-221|221 AbC]] data del seu assassinat; Succediguèt [[Annibal Barca]] quand ja los romans s'èran liurats de la menaça dels galleses que fins alara deviam ocupar. Asdrubal e Roma establiguèron lo [[tractat de l'Èbre]], establissent que lo riu [[Èbre]] seriá la limita de la zòna d'influéncia de cada partida ([[-228|228 AbC]]). Lo tractat acabèt amb la primièra guèrra punica en mai qu'establissiá que los aliats de cada partida poirián pas èsser destorbar per l'autra, e segon [[Tit Livius]] la meteissa garantia foguèt aponduda al tractat en 228 AbC per la preséncia mai al sud de l'Èbre de la ciutat d'[[Sagunt|Arse]] (Sagunt), coma ciutat liura,<ref>Livi, Tit; Roberts (trad) {{en}}, Canon. The History of Rome, Book 21. E. P. Dutton and Co., 1912.[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0144%3Abook%3D21%3Achapter%3D2]</ref> mas [[Polibi]] es pas mencionada. En tot cas Annibal faguèt lo [[Sètge d'Arse|sètge a Sagunt]] e los romans invoquèron aquel pretèxte per començar la guèrra que permetèt als romans de conquerir una partida de la península.

=== La conquista romana ===
{{Article detalhat|Conquista romana d'Ispània}}
[[Fichièr:Conquista Hispania.svg|thumb|Mapa de las conquistes romanas d'Ispània]]
Aprèp [[-205|205 AbC]] quand los cartagineses ja avián estat expulsats d'Ispània los romans perseguiguèron lor conquista. D'en primièr foguèt formada una unica província (Ispània) governada per de [[pretor]]s, per un temps un e per autre dos; doas legions estacionavan en permanéncia dins la província; los legionaris prenguèron esposas del luòc e quad las legions foguèron dissolgudas demorèron en Ispània. Mai tard venguèron doas províncias ([[Hispania Citerior|Citerior]] e [[Hispania Ulterior|Ulterior]]) e amb l'empèri tardier tres, quatre, cinc e sièis.

Los [[celtibèrs]] èran lo pòble principal de l'Ispània centrala e conservava lo seu govèrn pròpri, en fòrma de republica e teoricament aliats dels romans; al nòrd e a l'oèst i aviá de pòbles independents. La guèrra amb los celtibèrs durèt d'ans pendent lo sègle seguent, e amb fòrça episòdes e protagonistas, acabèron per triomfar los romans. Los pòbles mai ostils als romans foguèron los [[vaccèus]] e los [[lusitanians]]. 

En [[-171|171 AbC]] quand comencèt la [[Tresena Guerra Macedoniana]], la península èra per l'ora somesa levat qualques tribús montanhòlas del nòrd e qualques regions particularas dins la península. La revòlta celtibèra de [[-153|153 AbC]] faguèt tornar la guèrra que durèt fins a [[-149|149 AbC]] e foguèt conegegut coma la primièra guèrra celtiberica. En 149 AbC los romans faguèron la [[Tresena Guèrra Punica]] e aprèp comencèt la guèrra amb los lusitanians dirigits per [[Viriato]], que s'acabèt an [[-138|138 AbC]], alara tornèt la guèrra (la segonda guèrra celtiberica o [[guèrra de Numáncia]]). En [[-143|143 AbC]] [[Quint Cecili Metel Macedonian]] comencèt la guèrra dubèrta contra los [[celtibèrs]], que seguèt d'astres variats, fins a la conquèsta de Numáncia en [[-133|133 AbC]] que s'esagliguèt definitivament lo poder roman. En [[-167|137 AbC]] Junius Brutus conquerigièt ''[[Gallaecia]]'' de biais precari mas lo domèni se consolidèt en seguida.

En [[-105|105 AbC]] els [[cimbris]] obtenguèron una granda victòria suls romans e passèron en Ispània, partida que devastèron en [[-104|104 aC]] e [[-103|103 aC]], mas la resisténcia de la populacion locala e lo perilh roman los obliguèron a la retirada.

Las tèrras ispànicas èran utilizadas per emplir los magazins romans de lana, [[òli]] e [[vin]]. Èra una de las encausas de lutas entre [[Juli Cesar]] e [[Cnaeus Pompeius Magnus|Pompèu]], qu'acabèt en [[Segonda Guèrra civila romana|guèrra civila]].

La [[Guèrras cantabres|conquista dels cantabres]] e [[asturs]] fogut òbra d'[[August]] e s'acabèt en [[-19|19 AbC]].

La romanizacion foguèt gareben aviada. Los latifundis s'imposèron al camp e profeitèron de las ciutats ja existentas per crear un malhun urban estable, complemtat per de nòus centres. Jos August foguèt fondada qualques colonias coma ''Cesaragusta'' ([[Saragossa]]), ''Emerita Augusta'' ([[Mérida (Espanha)|Mérida]]), ''Pax Julia'' ([[Beja]]), ''Pax Augusta'' ([[Badajoz]]), ''[[Legió VII Gemina]]'' ([[Leon (vila)|Leon]]), e mai. Bastiguèron fòrça vias (la primièra en [[-124|124 AbC]]). Al sègle I los [[turdetans]] èran tant romanizats qu'avien oblidat la lor pròpia lenga; fòrça obtenguèron la ciutadanetat latina e d'uns la romana. Qualques ispans se distinguèron per des competéncias divèrsas coma lo poèta [[Lucan]], los dos [[Senèca]], [[Columella]], [[Pomponi Mela]], [[Quintilian]], [[Marc Valeri Marcial]], e lai.

=== Introduccion del cristianisme ===
Lo [[cristianisme]] s'espandiguètt a partir del sègle I. La cristianizacion d'Ispània foguèt l'òbra dels romans o dels romanizats, se limitant al las ciutats. Lo camp (''pagus'') mantenguava las seunas cresenças ancestralas o, dins qualques zònas, l'anciana religion politeista romana (es perque los nomenavan pagans , del latin ''pagus'' = camp).

Segon la tradicion, l'[[Sant Jacme lo Màger|apòstol Sant Jacme]] prediquèt dins la Val de l'Èbre, mas aquò a pas cap de supòrt istoric,mas, al contrari, de fachs fan creire qu'es totalament erronèu.

Pasmens, se poiriá estat facha, mas tocant mai rapidament la Betica e la zòna costièra de Tarraconesa, per las predicacions de [[Pau de Tars|Sant Pau]], sus que tanben existarián de dobtes fundats.

En [[65]] se será fondat de glèisas a ''Acci'' ([[Cadis]]), ''Urci'' (prop d'[[Almeria]]), ''Bergium'' ([[Berja]]), ''Illiturgi'' ([[Andújar]]), ''Illiberis'' (prop de [[Granada]]), ''Carteya'' ([[Algeciras]]) a ''Abula'' ([[Ávila]]), governadas respectivament pels evesques Torcuat (Guadix)), Ctesifont (Berja) ), Secundus (Ávila) ), Indaleci (Urci)), Cecili (Iliberis), Hesiqui (Algeciras)) e Eufrasi (Andújar)). Pauc après apareguèron d'evescats a [[Sevilha]] (amb Sant Girons), [[Tortosa]] (amb Sant [[Ruf de Tortosa]], evesque inexistent), [[Braga]] (amb Sant Peire) e Evora (amb Sant Manci) e progressivament (Sègle II) apareghèron en d'autras ciutats de la Tarraconensa.

Onte se fondava una glèisa s'organizava lo "''Presbyterium''" (l'evesque e lo clergat) e aquela organizacion eclesiastica aviá un caracter municipal-ciutadan e espandissiá pas dins las vilòtas e dins las expleitacions del camp, levat qualques casses isolats. Quitament dins las ciutats l'existéncia èra pas majoritária. Èran al pus mai un culte suplementàri, sovent clandestin, que tocava en un pichon percentatge de la populacion. Las persecucions e martirs dels crestians aguèron l'efècte contrari tipic d'aumentar lo nombre d'adèptes mas tojorn minoritaris.

L'organizacion de la Glèisa se fasiá mejans un òrdre ierarquic (evesques, prèires, diagues e ministres), e entre los adèptes se destinguissián los batejats e los catecumens.

En 300 o [[301]] lo Concili d' ''Illiberis'' enregistrèt la preséncia de l'evèsque de [[Cesaraugusta]], e sens dubte l'existéncia d'evescat a [[Calagurris]], [[Tarraco]], [[Barcino]], [[Girona|Gerunda]] e [[Tortosa|Dertosa]].

En [[311]] la religion crestiana dintrèt dins la legalitat e en [[313]] venguèt la religion cooficiala de l'Estat, e mai tard en religion oficiala, ço que faguèt possible l'extension.

=== Las invasions mauritanianas ===
La [[Legion VII Gemina]] faguèt front a doas expedicions [[Mauritània|mauritanianas]], [[expedicion mauritaniana de 171|la primièra]] entre 171 e 173 e [[expedicion mauritaniana de 171|la segonda]] entre 175 e 178. 

=== Los visigòts ===
{{Article detalhat|Reialme visigòt}}
Los [[visigòt]]s dintrèron dins la Península en [[415]] mas seunas costumas ja èran pro romanizats e mai van respectar la majoritat de las tradicions localas (Levat per la religion qu'imposèron las cresenças arrianas). La província de Galícia demorèt pels sueus, mas las autres (levat una partida de la Tarraconensa) demorèron províncias de l'Empèri al mens fins a l'abolicion d'aquel en [[476]] e de fach encara aprèp. Los visigòts  establiguèron un sistèma de dos nacions amb un territòri e los ancians ciutadans romanizats demoravan subjèctes a las leis romanas e los gòts èran subjèctes de la lei germanica. Expulsats de la Gàllia aprép la [[Batalha de Vouillé]] en [[507]], la capitala s'establiguèt a Barcino e aprèp a [[Toledo]] e lo reialme visigòt foguèt conegut coma [[Reialme visigòt|Reialme de Toledo]].

=== Los bizantins ===
Amb la guèrra promoguda per [[Atanagild]], a l'[[Empèri Bizantin]] s'apondèt [[Septen]]<ref>Rovira i Virgili, Antoni. Història Nacional de Catalunya, volum II. Edicions Pàtria, 1920, p. 264.</ref> 
e traversèron la mar, de [[Sardenha]], [[Corsega]] e las [[Balearas]], desbarquèron e en seguida prenguèt la franja litorala del sud-èst de la península.

== Visigòts e àrabs ==
Amb lo temps, comencèt a èsser utilizat una fòrma segondària d'Ispània: Spania e d'aquela ven lo nom que coneissem ara: Espanha. Segon l'explicacion de Sant Isidor, amb la dominacion dels visigòts comencèt a puntejar l'idèa de l'unitat peninsulara e se parla pel primièr còp de la mar Espanha. Fins alara s'utilizava Ispània per designar totes los territòris de la península. En la seuna òbra Història Gothorum, [[Suintila]] apareguèt coma lo primièr rei de ''totius Spaníae'', lo prològ d'Història Gothorum es lo conegut ''De laude Spaniae'' (su la lausenja d'Espanha) e dins lo tracta sus Espanha coma nacion gòta.

Amb l'invasion musulmana, lo nom de Spania o Espanha se transformèt en اسبانيا, Isbāniyā. Al començament del processús de la reconquèsta pendent lo l'Edat Metjana nauta, èra pas rar de designar amb aquel nom (Espanha o Spania) lo territòri dominat pels musulmans, alara qu'ocupava la majoritat de l'espaci de la Spania romano-gòta. Atal, Alfons I el Batallador (1104-1134) dich dis los seus documents que "el regna a Pamplona, Aragon, Sobrarbe n Ribagorça", e quan en 1126 faguèt una expedicion fins a Màlaga nos dich que "èran las tèrras d'Espanha". Pr’aquò, existís l'identificacion aboriva d'Espanha dins lo patrinòni precedent l'invasió musulmana, coma se passa per exemple amb la lamentacion per la pèrda d'Espanha que se pòt trobar dins la Cronica Mossaraba o Cronica de 754 (en latin, Continuatio Hispanica), que mòstra la continuïtat de l'idèa d'Espanha anterior a 711.

== Ispània e los seus abitants ==
[[Fichièr:Traianus Glyptothek Munich 336.jpg|thumb|180px|Bust de [[Trajan]].]]
Lo tèrme '''Hispania''' en [[latin]], lo tèrme '''[[Ibèrs|Ibèria]]''' es solament [[Grèc (lenga)|grèc]]. Dire espanhòl per ''iber'' o per ''hispanus'' es cometre una dèca de causalitat, doncas pòrta amb el de diferéncias d'epòca e de mitant. Dins los tèxtes que nos venon dels romans aqueles utilizan tojorn lo nom d'Ispania (citada pel primièr còp en 200 AbC pel poèta Quint Enni), alara que dins los tèxtos conservats dels grècs aquesles usan sempre lo nom d'Ibèria.

Una granda partida del conflicte entre [[cartagineses]] ([[Fenicia]]) e romans se passèt sus las tèrras d'Ibèria, la Península Iberica. Lo conflicte se realisèt dins çò que se nomena ''[[Guèrras Punicas]]'' e que s'acabèt amb lo triomf de Roma. Alara los romans prenguèron contacte amb Ibèria, mas per la denominar van causir lo nom que lor veniá dels cartagineses, '''Ispania''', al que apondèron l<nowiki>'</nowiki>'''H''', coma tanben apondèron l<nowiki>'</nowiki>H a '''Hibèria'''. En mai de l<nowiki>'</nowiki>H utilitzèt al plural, Hispanias, plural foguèt tanben utilzat per Gàllia'''s'''. Foguèt la primièra província onte los romans dintrèron e la darrièra qu'acabèron de dominar amb [[August]].

Los romans divisèron al començament las Ispània en doas províncias (197 aC), regidas per dos pretors, la '''Citerior''' a la '''Ulterior '''. Las longas guèrras de conquèsta durèron dos sègles, aquò es conegut coma la romanizacion. La conquèsta arrestèt l'evolucion de la civilizacion indigena que foguèt substituïda per l'ellnollatina. Pendent aqueles dos sègles aguèt fòrça conflictes:
* Guèrras d'independéncia que los [[ibèrs]] e d'autres pòbles (pòbles primièrs de la península) foguèron pauc a pauc vencuts e dominats malgrat las grandas accions menadas per la ciutat de [[Numancia (Hispania)|Numancia]] o pel cap tribú [[Viriato]] e d'autres.
* Guèrra dirigida per [[Quint Sertori|Sertori]], pretor de la Hispania Citerior, depuèi que desafièt amb succès lo poder de Roma.
* Guèrra civila entre [[Juli Cesar]] e [[Pompèu]], que se faguèt en granda partida en territòri d'Ispania.
* [[Guèrras Càntabras|Campanhas]] de Cesar e d'August per sometre los [[galaic]]s, [[astur]]s e [[cantabre]]s.
* Fin finala arribèt la ''pax augusta''. Ispània èra dividida en tres províncias a la fin del sègle I. dins aquels temps apareguèron dos escrivan influancian l'òbra dels istorians de totes los sègles: lo geograf [[Estrabon]] l'istorian universal [[Pompèu Troge]]. Totes dos dediquèron edins la seunas òbras de capitols particulars a Ispània.

Estrabon parla d'[[Ibèria]] dins lo seu libre III de Geografia e comenta:
{{cita|''D'unes dison que las designacions d'Ibèria e d'Ispània son sinonims, que los romans designèron l'ensems de la region (la península) indiferentament amb los noms d'Ibèria e Ispània, e las seuna partidas las nomenèron ulterior e citerior''|Estrabon, libre III de Geografia}}

Pompèu Troge bastiguèt tota una imatge suls seus abitants afirmant que los ispans avián preparat lo còs per l'abstinéncia e la fatiga, e l'encoratjament a la mòrt: dura e austera sobrietat en tot.<ref>{{en}}Adler, Eric. Valorizing the Barbarians: Enemy Speeches in Roman Historiography, 2011, p.39. ISBN 0292726287. «Dura omnibus et adstricta parsimònia»</ref>

[[Valeri Maxim]] la nomenava ''fides celtiberica''.<ref>{{la}}Maxim, Valeri. Valerii Maximi Libri novem factorum dictorumque memorabilium. apud Samuelem Luchtmans, 1726, p.978.</ref> Segons aquesla ''fides'', l'ibèr consagrava l'anma al seu cap de trubú e considerava coma ilicit d'i sobreviure dins la batalla. Es la coneguda ''devotio'' o l'abnegacion ibera dels començaments de l'empèri roman. (A l'[[Edat Mejana]] èra importanta aquela fidelitat dels celtibèrs que nomenava entre eles leialtat ispana).

A la seuna epòca sortiguèt una òbra l'''Expositio totius mundi'' que descriu Ispània coma ''Spania, terra llauna et màxima, et dives viris doctis'' (Spania, tèrra larga e vasta, e amb abondoses òmes savis). Dins aqueles temps lo nom d'Hispania e Spania ja èra concurrents.

Amb lo temps lo toponim derivèt en ''Espanha'', que designava l'unitat geografica de la península, mai las conquèstas de Balearas a Canàrias. A partir dels darrièrs ans del sègle XII designava a tota la península, que siá dels musulmans o dels crestians, amb lo nom geografic d'Espanha. Atal se parla dels cinc reialmes d'Espanha: Leon, Castelha, Navarra, Portugal e Aragon (crestians), amb lo territòri jos la dominacion musulmana coma lo territòri d'Espanha devent torner èsser reconquerit.

== Las províncias romanas d'Ispània ==
[[Fichièr:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|250px|Ispània segonsi la primièra division provinciala romana.]]
Pauc asprèp que derrotèt los [[cartagineses]] fòra de la península, Roma decidiguèt d'incorporar als seus domènis los territòris alara jol contraròtle militar, qu'a l'epòca enclusiá tot lo levant dempuèi [[Empúries]] fins a ''[[Carthago Nova]]'' e la quasi totalitat d'[[Andalosia]], amb la val del Guadalquivir e la zòna de las sèrras beticas e Sèrra Bruna al nòrd. Aquel territòri foguèt dividit en doas províncias separadas per una frontièra que passava de l'oèst de Cartago Nova cap al nòrd, abans de repartir los territòris conquerits dempuèi entre anbedoas províncias. L'una foguèt nomenada '''Ulterior''' (la mai alunhada de Roma) e l'autra '''Citerior''' (la mai prèp de Roma). lo territòri que caduna d'aquelas englobava varièt amb lo temps, a mesura que Roma conquerissiá de nòus territòris iberics.

Atal pendent los primièrs seissenta ans de la dominacion republicana sus las províncias ispanas, dempuèi la division de 197 AbC fins a la fin de las guèrras lusitanas e celtibericas vèrs 137 AbC-133 AbC, las províncias se mantenguèron mas o mens establas englobant caduna:

*'''Hispania Ulterior''': Actuala Andalosia en totalitat, partidas del sud de l'actuala [[Badajoz (província)|província de Badajoz]] e de la Mancha, e tanben lo sud-oèst de l'actuala [[Region de Múrcia]]. Benlèu tanben englobava las zònas portuguesas a l'èst del [[Guadiana]] (Moura, Serpa, etc.) e l'[[Algarve]]. La capitala se fixèt a [[Còrdoa]].

*'''Hispania Citerior''': Nòrd e èst de Múrcia, granda partia de [[Castelha-La Mancha]], incorporada lo long d'aquel periòde, lo [[País Valencian]], [[Catalonha]], l'[[Èbre]] e los [[Pirenèus]] [[Aragon|aragoneses]], tamben incorporats dins aqueles ans. La capitala èra [[Tarraco]].

A la fin de las guèrras celtibericas e lusitanas, lo domèni roman sus Ispània s'espendiguèt: [[Extremadura]] e la majòra partida de [[Portugal]] (al sud del Douro) foguèron incorporats a l'Ulterior, çò que constituïràn los territòris de las doas Ispànias ulterioras que foguèron creats a l'epòca d'[[August]], [[Betica]] dins los territòris mai ancians e romanizats d'Andalosia e [[Lusitània]] dins los territòris recentament incorporats d'Extremadura e Portugal al sud del Douro, e a la Citerior foguèt incorporat una bona partida de la submeseta nòrd.

Los cent ans segents de la dominacion romana, fins a la guèrra d'August contra los asturs, la frontièra foguèt expendiada de biais plan limitat, s'apondèt al domèni roman sonque los territoris al sud de la sèrra [[Cantàbria|cantabrica]].

En 27 ApC lo general e politician [[Agripa]] faguèt un cambi. Divisèt Ispània en trés partidas, apondent la província de Lusitània que compreniá gaireben tot çò qu'es ara lo Portugal (levat la faissa al nòrd del riu [[Douro]]) e gaireben tota l'Extremadura e la [[Salamanca (província)|província de Salamanca]] actualas.

[[Fichièr:Hispania 2a division provincial.PNG|thumb|250px|Ispània segon la division provinciala romana de 27 AbC]]
L'emperaire August tornèt a far lo meteis an una nòva division:

*'''Província Ispània Ulterior Betica''', mai coneguda simplament coma [[Betica]], la capitala èra [[Còrdoa]], l'anciana capitala de l'Ulterior. Existissiá una substanciala continuïtat entre los territòris [[turdetans]] e d'interaccion amb los fenicis-punics, la primièra ulterior e la Baetica, centrant totes aqueles territòris a l'entorn de la val de Baetis (val del [[Guadalquivir]]) e las doas zònas que la delimitan, Sèrra Morena e los sistèmas betics, es a dire, l'actuala Andalosia. De fach, per d'autors coma [[Estrabon]] los dos concèptes [[turdetans|Turdetània]] e Baetica sont egals e se nomenava los abitants de la Baetica coma turdetans (e turduls). La província englobava al començament l'actuala Andalosia e la zòna sud de l'actuala Badajoz. Qualques ans aprèp, a 4 AbC August decidiguèt de rectificar la frontièra entre la Baetica e la tarragonina, apondent l'èst de [[Jaén]], al nòrd de la [[província de Granada]] e la zona d'[[Almeria]] levat lo ponent, a la província Tarraconense. Lo riu Anas o Annes (Guadiana, de Wadi-Anas) separava la Betica de la Lusitània en qualques porcions, alara que en d'autres la frontièra Baetica passa plan alunhada de la riba esquèrra de l'Anas.

*'''Província Ispània Ulterior [[Lusitània]]''', la capitala èra Emerita Augusta ([[Mérida (Espanha)|Mèrida]]).

*'''Província Ispània Citerior Tarraconensis''', o simplament Tarraconensa, la capitala èra Tarraco ([[Tarragona]]). Los territòris incorporats dins les guèrras conta los [[cantabres]] e asturs foguèron agregats a aquela província.

Al segle III de la nòstra èra, l'emperaire [[Caracalla]] faguèt una nòva division que durèt pauc de temps. Divisèt la Citerior un autre còp en dos creant la nova '''Província Ispania Nòva Citerior''' de '''[[Gallaecia]]''' (a pauc près [[Galícia]] e nòrd de Portugal) e '''[[Astúries]]''' (a pauc près las províncias de [[Leon (província)|Leon]], [[Zamora]] e [[Astúries]]). Aquela nòva província, que la creacion es en relacion amb l'intensificacion de l'expleitacion de las minas d'aur del nord-oèst peninsulari, durèt pauc temps e en 238 foguèt restablida la Citerior Tarraconensis coma èra.

[[Fichièr:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|250px|Ispània aprèp de la division provinciala de Dioclecian.]]
Amb la reforma administrativa de l'Empèri Roman qu'entrepreguèt [[Dioclecian]] (284-305), l'anciana Tarraconesa foguèt divdida en tres províncias: Gallaecia, Cartaginensis a Tarraconensis, las limitas exactas son desconessidas perque existìs pas mai de documents. L'innovacion mai importanta foguèt la creacion dels diòcesis. Un d'eles èra Ispània, la capitala ne seriá estat Emerita Augusta. Las cinc províncias precedentament citadas (Lusitània, Betica e las tres eissidas de la Tarraconena) foguèron integradas al diòcesi, ensems amb la [[Mauritània Tingitana]], de l'autre costat de l'estrech. A la final del sègle IV las [[Illas Balearas]] contituiguèron una província independenta (''Balearica''), separada de la Tarraconensa entre 365 e 385.

== Geografia ==
=== Còsta d'Ispània ===

Los principals accidents geografics de la còsta, dempuèi los Pireneus cap al sud, son:

* ''Veneris Promontorium'' ([[Cap de Creus]])
* ''Cervaria Sinus'' o ''Portus Veneris'', entre Rodes e Empúries ([[Badia de Roses]])
* ''Sucronensis Sinus'' ([[golf de Valéncia]])
* ''Dianum Promontorium'' ([[Cap de Sant Martin]])
* ''Illicitanis Sinus'' ([[Badia d'Alacant]])
* ''Saturni Promontorium'' ([[Cap de Palos]])
* ''Charidemi Promontorium'' ([[Cap de Gata]]) que preceda lo ''Massienus Sinus''.
* ''Urcitanis Sinus'' ([[Golf d'Almeria]])
* ''Gaditanum Fretum'' ([[Estrech de Gibartar]]) e ''Herculis Columnae'' ([[Gibartar]])
* ''Cuneus Promontorium'' ([[Cap de Santa Maria]])
* ''Sacrum Promontorium'' ([[Cap de São Vicente]])
* ''Barbarium Promontorium'' (Cap Espichel)
* ''[[Magnum Promontorium]]'' (Cap de la Roca)
* ''[[Lunarium Promontorium]]'' (Cap Carvoeiro)
* ''Celticum'' o ''Nerium Promontorium'' ([[Cap de Finistèrrè]])
* ''Coru'' o ''Trileucum Promontorium'' ([[Cap Ortegal]])
* ''Oeaso promontorium'' (Cap del Figuièr)

=== Rius principals ===

Los rius principals èran: 

* ''Tagus'' ([[Tage]])
* ''Ana'' ([[Guadiana]])
* ''Iberus'' ([[Èbre]])
* ''Durius'' ([[Douro]])
* ''Baetis'' ([[Guadalquivir]])
* ''Minius'' ([[Miño]])

=== Comarcas a montanhas ===
La partida centrala es nomenava [[Idubeda]] al nòrd i [[Orospeda]] al sud. La region de [[Sièrra Morena]] se nomenava ''Marianus Mons'' e la [[Sierra Nevada (Espanha)|Sierra Nevada]] ''Ilipula''. Las muntanhas del nòrd èran lo ''Vasconum Saltus'' e aquelas del sud ''Castulonensis Saltus'' e ''Argentarius Mons''


== Nòtas e referéncias ==
<references />

== Bibliografia ==
* {{es}}España y los españoles hace dos mil años (según la Geografía de Estrabón), de Antonio Gª y Bellido (arqueólogo y catedrático de la Universidad de Madrid). Colección Austral de Espasa Calpe S.A., Madrid, 1945 (primera edición: 8-XI-1945)
* {{es}}Las artes y los pueblos de la España primitiva, de José Camón Aznar (catedrático de la Universidad de Madrid. Editorial Espasa Calpe, S.A. Madrid, 1954
* {{es}}Diccionario Espasa Íberos, de José R. Pellón. Espasa Calpe S.A., Madrid, 2001
* Geografía histórica española, de Amando Melón, de la Real Sociedad Geográfica de Madrid y catedrático de Geografía de la Universidad de Valladolid y de Madrid. Editorial Voluntad, S.A., Tomo primero, Vol. I-Serie E. Madrid, 1928
* {{es}}Historia de España y de la civilización española, de Rafael Altamira y Crevea, catedrático de la Universidad de Oviedo, de la R.A. de la Historia, de la Sociedad Geográfica de Lisboa y del Instituto de Coimbra. Tomo I. Barcelona, 1900
* {{es}}Historia ilustrada de España, de Antonio Urbieto Arteta. Volumen II. Editorial Debate, Madrid, 1994
* {{es}}Historia de España. España romana, I, de Bosch Gimpera, Aguado Bleye, José Ferrandis. Obra dirigida por Ramón Menéndez Pidal. Editorial Espasa-Calpe S.A., Madrid, 1935

== Ligams extèrnes ==
{{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20160223071856/http://home.datacomm.ch/kerguelen/hispania HISPANIA] Mapa de l'Iispània romana.
* [http://www.portalmibax.com/RUTAS/LA%20HISPANIA%20ROMANA/Hispania_Romana_inicio.htm Ispània Romana pagina web actualizada]
* [https://web.archive.org/web/20040611215344/http://www.arqueotavira.com/Mapas/Iberia/Populi.htm Mapa dels Pòbles Preromans d'Ibèria ( 200 AC)]
* [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/08948138771079438585535/018481.pdf?marca=Ner%F3n Economia d'Ispània pendent la Republica romana]
* [http://www.rtve.es/alacarta/videos/memoria-de-espana/memoria-de-espana-hispania-un-producto-de-roma/805731/ Memòria d'Ispània, un produch de Roma] (documental de RTVE).

[[Categoria:Província romana]]
[[Categoria:Istòria de l'Espanha antica]]