Veire la font de Grèc (lenga)

<!-- Article redigit en provençau -->
{{Omon|Grèc (omonimia)}}
{{1000 fondamentals}}  
{{Infobox Lenga
|Lenga=(el) Ελληνικά<br>
(el) Ellinika
|País=[[Grècia]], [[Chipre]] e de comunitats en [[Occitània]], [[Albania]], [[Turquia]], [[Itàlia]], ais [[Estats Units]], en [[Austràlia]], [[Canadà]] demest lei nombrós país ont existís una diaspòra grèga.
|Regions=[[Euròpa]]
|personas=12 milions de
|n=61
|tipologia={{SVO}} {{Tipologia Caen|GRK}}
|fam1=[[Lengas indoeuropèas]]
|fam2=[[Lengas ellenicas]]
|fam3=[[Protogrèc]]
|status= {{Grècia}}<br>{{Chipre}}<br>[[Union Europèa]]
|academia=
|iso-1=
|iso-B=gre
|iso-T=ell
|iso-3=
|iso-6=ell
|iso-6P=grek
|grop=[[Lengas indoeuropèas]]
|mòstra=
Article primier de la Declaracion Universala dei Drechs Umans en '''grèc''': <br /><br />
'''Αρθρο 1'''<br /><br />
'Ολοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα. Είναι προικισμένοι με λογική και συνείδηση, και οφείλουν να συμπεριφέρονται μεταξύ τους με πνεύμα αδελφοσύνης.
|espandida=I (lenga individuala)|tipe=L (lenga viva)|iso1=el|iso3=el|iso2=gre / ell
|imatge=Modern_Greek_dialects_en.svg
|en occitan=Grèc
|lenga=τα ελληνικά / η ελληνική γλώσσα
}}

Lo '''grèc'''<ref>{{Dicodòc|Grec}}</ref><ref>{{DGLO|pagina=360}}</ref> (var. '''grec''', '''grègo'''; autonim: ελληνική γλώσσα, ''elliniki glossa'', {{AFI|[elʲinʲiˈkʲi ˈɣlosa]|3=afi}} o, simplament, ελληνικά, ''ellinika'', {{AFI|[elʲinʲiˈka]|3=afi}}) es una [[lengas indoeuropèas|lenga indoeuropèa]] del [[lengas ellenicas|grop ellenic]], apareguda en [[Grècia]] vèrs 2000 aC.
Uei la parlan 12 milions de personas en [[Grècia]], a [[Chipre]] e dins de comunitats grègas nombrosas dins totei lei parts dau mond.

== Classificacion ==
Lo grèc es una branca de la familha dei lengas indoeuropèas e aquela branca se compausa d'una sola lenga, lo grèc (es una situacion similara a aquelei de l'[[armèni]] e de l'[[albanés]]).

=== Lei dialèctes deis originas a uei ===
==== Dialèctes d'origina: ipotèsi tradicionala ====
Segon una ipotèsi tradicionala, lo grèc antic auriá tengut aumens dos grands pòls dialectaus: lei dialèctes '''ionians''' qu'ocupavan lo gròs de Grècia a l'epòca micenèa (sègles XVI a XI avans lo Crist) e lei dialèctes '''dorians''' que serián venguts dau nòrd de Grècia o benlèu de [[Danubi]] (a travèrs deis "invasions dorianas", vèrs lo sègle IX avans lo Crist) per s'espandir puei dins una partida dau sud de Grècia, en fasent s'afondrar la civilizacion micenèa, e avans l'espelida dau grèc classic (a partir dau sègle V avans lo Crist). 
==== Dialèctes d'origina: ipotèsi modèrna ====
Ara, pasmens, lei darrierei recèrcas an pron remés en causa l'esquèma tradicionau e s'orientam vèrs una classificacion pus exacta dei dialèctes antics, que son totei apareguts en Grècia<ref>SERGENT Bernard (1995) ''Les Indo-Européens: histoire, langues et mythes'', coll. Bibliothèque scientifique Payot, París: Payot</ref>. 
* Lei '''dialèctes meridionaus''' (o ''orientaus'') comprenián:
** Lo '''micenèu''', dialècte preponderant au còr de Grècia durant l'epòca micenèa.
** L''''arcade''' o '''arcadochipriòta''', varietat conservatritz, que s'espandiguèt après l'epòca micenèa en Arcadia, a Chipre e en Panfilia (sud-oèst d'Anatolia).
** L''''ionian''', varietat particulara e evolutiva, que s'espandiguèt après l'epòca micenèa en [[Atica]], en [[Eubèa]], dins lei [[Cicladas]] e en [[Ionia]] (còsta centreoccidentala d'Anatolia).
** L''''eolian''', que s'espandiguèt après l'epòca micenèa de [[Beocia]] a [[Tessàlia]], au nòrd de la [[mar Egèa]] (a Lèsbos...) e sus la còsta nòrd-occidentala d'[[Anatolia]]. L'eolian teniá d'influéncias fòrtas dau grèc dau nòrd-oèst (o benlèu èra de grèc dau nòrd-oèst amb una influéncia meridionala).
* Lei '''dialèctes septentrionaus''' (o ''occidentaus''), originaris d'[[Epir]] e de [[Tessàlia]], comprenián:
** Lo '''grèc dau nòrd-oèst''', que s'espandiguèt après l'epòca micenèa en [[Focida]] (Dèlfes...), dins lei doas [[Locrida]]s, en [[Acarnania]], en [[Etolia]], en [[Elida]] e dins lo nòrd-oèst de [[Peloponès]].
** Lo '''dorian''', varietat particulara dau grèc dau nòrd-oèst, eissida de [[Dorida]], que s'espandiguèt après l'epòca micenèa dins l'èst e lo sud de Peloponès, dins lo sud de la mar Egèa ([[Creta]]...), a Ròdes e sus de còstas vesinas d'Anatolia. Puei, amb la colonizacion grèga començada au sègle VIII avans lo Crist, s'espandiguèt pereu a [[Cirene]] (Africa), en [[Sicília]] e en Itàlia dau sud.
* Lo grop '''etòlomacedonian''', encara pus septentrionau. Èra probable un dialècte grèc periferic, o mens probable una lenga indoeuropèa pròcha dau grèc. Compreniá:
** Lo '''[[macedonian antic]]''', parlat en [[Macedònia]] (a pas ges de rapòrt amb lo [[macedonian (eslau)|macedonian]] actuau qu'es una lenga eslava). 
** L''''etolian''', parlat a l'origina en Etolia, Acarnania e Epir, que se faguèt remplaçar d'ora per lo grèc dau nòrd-oèst.

==== Evolucions ulterioras ====
Dedins la darriera part de l'epòca grèga classica, l'epòca ellenistica favorizèt la desparicion dei dialèctes a partir dau sègle IV avans lo Crist. Aquò se faguèt per l'expansion de l''''ionian''' dins sa varietat parlada en [[Atica]], dins la region d'Atenas. Aquel '''ionian-atic''' foguèt la basa de la '''koinè''', una varietat literària pus prestigiosa que leis autras que remplacèt gaireben totei leis autrei dialèctes. 

Durant leis epòcas ulterioras, dau periòde roman e fins a uei, la koinè a engenerat tornarmai de dialèctes diversificats dins tot lo mond ellenic. Lei dialèctes dau '''grèc modèrne''' venon de la koinè e son pron omogenèus, levat d'unei que son originaus coma lo '''chipriòta''' e lo '''pontic'''. Pasmens, un sol dialècte '''dorian''' a subreviscut fins a nòstra epòca, es lo '''tsakonian''', acantonat a quauquei localitats dei confinhas orientalas d'[[Argolida]] e de [[Laconia]].

== Lo grèc micenèu ==
=== Naissença dau grèc ===
Lo grèc apareis aproximativament vèrs 2000 avans lo Crist. Emergís a travèrs de l'arribada de populacions d'origina indoeuropèa que s'installan en Grècia e que lai assimilan lingüisticament de populacions anterioras, coma lei misteriós [[pelasgues]] e mai lei de la civilizacion cicladica dins lei [[Cicladas]].

=== Espandiment ===
La fasa dau '''grèc micenèu''' comença pus tard, vèrs 1600 avans lo Crist. Dura dei sègles XVI a XI avans lo Crist e es ligada a la civilizacion micenèa. A la fin de l'epòca micenèa, lo grèc comença de remplaçar lo [[minoïc]], una lenga non indoeuropèa que se parlava en [[Creta]].

=== Escritura ===
La forma premiera d'escritura atestada per notar un dialècte grèc es lo [[linear B]], un [[sillabari]] sens rapòrt amb l'[[alfabet grèc]], servent a transcriure una forma arcaïca d'un dialècte arcadochipriòta emplegat en Grècia continentala e en [[Creta]] entre aperaquí [[-1550]] e [[-1200]]. Entre [[-800]] e [[-200]], una escritura semblanta, lo [[sillabari chipriòta]], foguèt emplegada a [[Chipre]]. Aquesto sillabari porriá venir dau chiprominoïc (veire çai-sota).

Fau notar que d'escrituras pus ancianas que lo linear B e lo chipriòta existiguèron en Grècia, sens que siguem segurs que servèron a notar de grèc : 
* lo [[linear A]] (entre [[-1800]] e [[-1450]], en Creta e dins d'illas de la [[mar Egèa]]) ; 
* lo [[cretés ieroglific]] (entre [[-1750]] et [[-1600]], en Creta) ; 
* lo [[chiprominoïc]] (entre [[-1500]] et [[-1200]], a Chipre), benlèu derivat dau linear A.

== Lo grèc arcaïc ==
Après una crisi e un afondrament de la civilizacion micenèa, lo '''[[protogrèc|grèc arcaïc]]''' seguís dei sègles XI a VI avans lo Crist, . 

=== Dialèctes arcaïcs ===
Lo dialècte dorian, originari de Dorida e dau grop dau grèc dau nòrd-oèst, s'installa dins de regions grandas de l'oèst e dau sud de Grècia a travèrs de migracions de populacions (es pas segur que se pòsca parlar d'"invasions dorianas" violentas, segon lei recèrcas istoricas pus recentas). Ansin, lo dorian penètra dins una partida dau domeni dei dialèctes meridionaus, mentre que lo dialècte macedonian demòra acantonat au nòrd.

=== Escritura ===
Lei trébols que seguisson l'epòca micenèa an entraïnat la desparicion dau linear A e lo grèc s'escriu plus entre lei sègles XI e IX. L'[[alfabet grèc]] actuau nais vèrs lo sègle IX avans lo Crist en s'inspirant de l'[[alfabet fenician]], gràcias a un reviscòu dau comèrci amb lo Pròche Orient.

=== Literatura ===
Una tradicion orala solida permet l'emergéncia e la transmission dei poèmas epics de l'[[Odisssèa]] e de l'[[Iliada]], compausats per [[Omèr]] au sègle VIII avans lo Crist, puei transcrichs. Se discutís l'existéncia istorica d'Omèr, coma persona.

== Lo grèc ancian o classic ==
{{article detalhat|Grèc ancian}}
=== Lei dialèctes e la koinè ===
[[Fichièr:AncientGreekDialects (Woodard) fr.svg|300px|right|thumb|Lei dialèctes dau grèc ancian (una classificacion)]]
Au començament, i aviá una varietat importanta de [[dialècte]]s, acampats en quatre grops : arcadochipriòta, occidentau, eolian e ionian-atic. 

Parlar '''''dau''' grèc ancian'' vòu pas dire grand causa se si vòu referir a un dei lengatges antics : dins lei fachs, pasmens, '''''lo''' grèc'' designa lo dialècte d'Atenas. L'atic (dialècte dau grope ionian-atic), lenga de l'[[Atenas antica]], constituís aquela que i es escricha la màger part de la [[literatura grèga]] classica. Sota l'aflat d'[[Alexandre lo Grand]], l'utilizacion dei dialèctes foguèt restancada, dau biais que lo monde grèc empleguèt la ''[[koinè]]'', lenga comuna (es la significacion de l'adjectiu ''koinos'', que donèt puei la famosa ''[[koinè]]'' occitana dei trobadors) eissida de mai d'un dialècte dau grope ionian-atic. Aqueu d'aquí li permetiá de comunicar ambé son armada e èra ensenhat ai ciutadans dei regions conquistadas, venent ansin la ''lingua franca'' de l'[[Antiquitat]], en concurréncia ambé lo [[latin]]. La ''koinè'' venguèt puei lenga oficiala de l'[[Empèri Roman d'Orient]], avans que de contunhar d'evoluir per far nàisser lo [[grèc modèrne]] d'encuei.

=== Escritura ===

L'[[alfabet grèc]], eiretat dei Fenicians e de [[alfabet fenician|son alfabet]], foguèt emplegat sota diferentei versions (dichas [[alfabets epicorics|epicorics]]) partent dau IX ab.JC o dau XVIII ab.JC puei foguèt normalizat e impausat au demai dau monde ellenofòn per [[Atenas antica|Atenas]] en [[-403]]. Apondent de vocalas an aquest [[abjad]] semitic, lei Grècs son leis inventors deis alfabets occidentaus. D'efiech, manlevat per leis [[Etruscs]] (cf. [[alfabet etrusc]]), que lo passèron ai [[Romans]], faguèt nàisser l'[[alfabet latin]], mai tanben, sens passar per leis Etruscs, l'[[alfabet gotic]], lo [[alfabet cirillic|cirillic]], l'[[alfabet còpte]]...

=== Fonologia ===

''Resumit : <br />''
Lo grèc ancian es una lenga d'[[accent d'autor]] possedent doas (o tres, segon leis interpretacions) intonacions : aguda e circonflèxa (cf. '''[[accentuacion dau grèc]]'''). Se caracteriza tanben per un sistèma de [[consonanta aspirada|consonantas aspiradas]] e per un juec d'oposicions de [[quantitat vocalica|quantitats vocalicas]]. Existís mai d'una règla de [[sandhi]], tant intèrnas qu'extèrnas.

Passant de l'[[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] au grèc, la lenga subiguèt de [[modificacions foneticas]] nombrosas que lei pus vesiblas son descrichas per la [[lei de Grassmann]], la [[lei d'Osthoff]] e la [[lei de Rix]]. Se nòta pereu que permete de restituir dins fòrça cas la color dei [[laringala]]s IE. Per acabar, es una [[lenga centum|lenga ''centum'']].

=== Morfologia ===
Lo grèc, coma d'autrei [[lengas indoeuropèas]] ancianas, es autament [[lenga flexionala|flexionau]]. Alevat de l'utilizacion de [[desinéncia]]s, lo grèc se caracteriza per de mejans eiretats de l'[[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] coma l'[[alternança vocalica]], l'utilizacion dau [[doblament (lingüistic)|doblament]] e de l'[[aument]] per lei vèrbes.

==== Sistèma nominau ====

Per exemple, lei noms an cinc [[cas]] ([[nominatiu]], [[vocatiu]], [[acusatiu]], [[genitiu]] e [[datiu]]), tres [[genre (gramatica)|genres]] (masculin, femenin e neutre, de còps redusits a una oposicion animat / inanimat) e tres [[nombre (gramatica)|nombres]] (singular, duau, plurau e collectiu per lei neutres). Lo grèc modèrne emplega plus lo [[datiu]], alevat dins certaneis expressions coma ''en taxei'', mai leis autrei cas son generalament servats.

Se compta tres grands tipes de declinasons, tant per lei noms coma per leis adjectius (tipe en -α/η, tipe [[vocala tematica|tematic]] en -ος e tipe atematic), qu'an mai d'un sostipe. Lei pronoms seguisson un sistèma que li es pròpri e que, aguent influenciat lei tipes nominaus, ne son gaire aluenchats.

La riquessa de la flexion nominala ne fa la complexitat.

==== Sistèma verbau ====

Lei vèrbes an tres [[diatèsi|votz]] (activa, mejana e passiva), tres [[persona (gramatica)|personas]] e tres [[nombre (gramatica)|nombres]]. Se conjuga segon sièis [[mòde (gramatica)|mòdes]], quatre personaus ([[indicatiu]], [[imperatiu]], [[subjontiu]] e [[optatiu]]) e dos [[impersonaul]]s ([[infinitiu]] e [[participi]]). Existisson sièis [[temps (gramatica)|temps]] ([[present (lingüistica)|present]], [[imperfach]], [[aorist]], [[futur]], [[perfach]], [[plus-que-perfach]]), despartits d'un biais inegau entre lei mòdes. Certaneis formacions segondàrias existisson, coma lo [[futur anterior]].

A despart dau temps, lo vèrbe exprimís subretot, d'un biais fòrça precís, tres [[aspècte]]s ([[imperfectiu]], [[perfectiu|aspècte zèro]] e [[estatic]]) e mai d'un mòde de procès ([[incoatiu]], [[iteratiu]], [[frequentatiu]], etc.). L'indicatiu solet marca lei temps: a totei leis autrei mòdes, es solament l'aspècte qu'es indicat.

Existisson doas grandei categorias de conjugasons: lei [[vocala tematica|tematicas]] (o ''vèrbes en -ω'') e leis atematicas (dichs ''vèrbes en -μι''). Aquestei categorias se devesisson en un grand nombre de soscategorias. Lo sistèma verbau es fòrça complicat, que la flexion fa jogar de mejans nombrós coma l'[[alternància vocalica]], la [[sufixe|sufixacion]] per lo biais de [[desinéncia]]s, l'utilizacion d'una [[vocala tematica]], aquela de l'[[aument]] e dau [[doblament (lingüistica)|doblament]]. A toteis aquestei mejans se i apond de [[modificacion fonetica|modificacions foneticas]] grandas au mitan d'un mesme [[paradigma]].

Fin finala, es quasi pas tròp de dire qu'existís mai de [[vèrbe irregular|''vèrbes irregulars'']] que de regulars.

=== Influéncia dau grèc ancian sus lei lengas modèrnas ===
==== Mots sabents e radicaus grècs ====
Un nombre grand de mots en [[latin]], [[occitan]], [[catalan]], [[francés]] e [[anglés]], per parlar solament d'aquestei lengas, son d'origina grèga e la part màger dei [[neologisme]]s sabents emplegats dins lo monde es bastida sus de [[rasics grègas|radicaus grècs]] (soventei fes mesclats de radicaus latins). Solament quauquei lengas, coma l'[[islandés]] d'un biais sistematic, e dins una part mendre, l'[[alemand]], emplegan pas aquestei radicaus mai traduson per [[calc]] lei tèrmes sabents grècs au mejan de [[rasic (lingüistica)|radicaus]] que li son pròpris.

==== Mots corrents ====
De mots coma ''botiga'', ''caractèr'', ''burre'' o ''sartan'' venon tanben dau grèc. Passats per lo latin e eiretats coma taus dins la lenga occitana, an subit lei mesmei [[modificacions foneticas]] que leis autrei mots eiretats e son desenant fòrça aluenchats de son etimon grèc: fau avisar darrier chascun d'aquelei ἀποθήκη ''apothếkê'', χαρακτήρ ''kharaktếr'' et βούτυρον ''boútyron''.

== Lo grèc medievau o bizantin ==

== Lo grèc modèrne ==
Lo grèc modèrne existís tre l'epòca de l'ocupacion [[Empèri Otoman|otomana]]. Lo grèc modèrne parlat se diferéncia pauc a cha pauc dau grèc bizantin, que se manten pasmens dins l'usança liturgica e teologica de la [[Ortodoxia|Glèisa Ortodòxa]]. 

Lo grèc modèrne s'es desvolopat a travèrs de doas varietats concurrentas a partir dau [[sègle XIX]] e de l'independéncia de Grècia:
* La '''dimotikí''' (''δημοτική'', "lenga populara") es pròcha dau grèc parlat e ten gaireben lo monopòli de la cançon e de la literatura. Per ex. ''το ψάρι = to psári'' "lo peis". Tanben ten de manlèus ai lengas modèrnas coma lo [[turc]], l'[[albanés]], lo bulgar-macedonian, lo [[romanés]], l'[[italian]] e lo nòrd-italian (sustot lo venèt).
* La '''katharevousa''' (''καθαρεύουσα'', "lenga purificanta") èra arcaïzanta, artificiala, defugissiá lei manlèus e teniá una morfologia de tipe antic o [[Edat Mejana|medievau]]. Per còntra se prononciava segon la fonetica dau grèc modèrne. Per ex. ''τό ὀψάριov = to opsárion'' "lo peis".
La '''katharevousa''' foguèt la sola varietat oficiala fins en [[1976]] maugrat un militantisme actiu dei partisans de la dimotikí. Après la dictatura dei coronèus de [[1967]] a [[1974]], lo retorn de la democracia entraïnèt l'adopcion de la '''dimotikí''' coma sola lenga oficiala en [[1976]] perque la vesián coma pus confòrma a l'esperit democratic. Uei, sonque la glèisa ortodòxa contunha d'utilizar la katharevousa dins la liturgia.

Avans [[1982]] utilizavan lo sistèma tradicionau e complèxe de l’''accentuacion politonica'', que teniá tres accents grafics (accents tonaus ancians) e dos "esperits" (marca o abséncia dau sòn [h] ancian). Aquò rebatiá una fonetica antica sens rapòrt amb la pronóncia modèrna. En [[1982]] adoptèron lo sistèma de l'''accentuacion monotonica,'' ben pus simple, amb un sol accent grafic e sens "esperits". Totun, uei, certanei personas e quauqueis editors encara utilizan lo sistèma politonic, que garda una valor ren que decorativa.

La dimotikí actuala, en tot cas, intègra certanei formas de la katharevousa per completar e diversificar lo lexic e antau, se manten un liame estrech entre lo grèc modèrne e lo grèc antic o medievau.

== Articles connèxes ==
* [[Lengas per familha]]

== Nòtas ==
{{Referéncias|grop=nt}} 

== Referéncias ==
<references />

{{Portal Lengas}}
{{Lenga oficiala|Grèc|grèga}}

[[Categoria:Inventari de lengas|grec]]
[[Categoria:Lenga indoeuropèa]]
[[Categoria:Lenga ellenica|*]]
[[Categoria:Lenga de Grècia]]
[[Categoria:Lenga de Chipre]]
[[Categoria:Lenga d'Albania]]
[[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|G]]