Veire la font de Galaxia

{{Entèsta label|AdQ}}
{{1000 fondamentals}}
[[Fichièr:Whirpool Galaxy.jpg|thumb|upright=1.5|[[M51 (astronomia)|M51]], la [[Galaxia del Revolum]], un exemple tipic de [[galaxia espirala]].]]

Una '''galaxia''' es, en [[cosmologia]], un assemblatge d'[[estela]]s, de [[gas]], de [[Posca interstellara|poscas]] e de [[matèria negra]] e amb a vegadas un [[trauc negre]] supermassiu dins son centre.

La [[Via Lactèa]], la galaxia ont se tròba lo [[Sistèma Solar]], compta qualques centenas de miliards d'[[estela]]s (10<sup>11</sup>)<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20090215024348/http://www.eso.org/public/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html]Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy, European Southern Observatory, 2000</ref> e a una extension de l'ordre de {{formatnum:100000}} [[annada lutz|annadas lutz]]. Gaireben totas las galaxias tipicas compòrtan un nombre similar d'astres, mas existís tanben de [[galaxia nana|galaxias nanas]] comptant qualques desenas de milions d'estelas solament (10<sup>7</sup>)<ref>Id "Secret of a Virgo Dwarf Galaxy"</ref>, e de galaxias gigantas comptant plusors milièrs de miliards d'estelas (10<sup>12</sup>). En la basa d'aquelas chifras e de la talha de l'[[Univèrs observable]], pensam qu'aquel comptariá qualques centenas de miliards de galaxias de massa significativa. La populacion de galaxias nanas es pasmens fòrça dificila a determinar, a causa de lor massa e lor luminositat fòrça flacas. L'[[Univèrs]] dins son ensemble, que son extension reala es inconeguda, poiriá comptar un nombre immensament pus grand de galaxias.

Las galaxias coma los [[sistèma estellar|sistèmas estellars]] de granda talha foguèron mesas en evidéncia pendent los ans 1920, subretot per l'[[astronòm]] [[Estats Units d'America|american]] [[Edwin Hubble]]. Las galaxias son de tres tipes morfologics principals : [[galaxia elliptica|ellipticas]], [[galaxia espirala|espiralas]], [[galaxia irregulara|irregularas]]. [[Edwin Hubble]] donèt una descripcion pus precisa dels tipes de galaxias nomenada dempuèi [[sequéncia de Hubble]]. 

Totas las estelas son pas situadas dins las galaxias. Se pareis establit qu'es dins las galaxias que se forman las estelas, aquelas pòdon èsser expulsadas, a causa de las interaccions entre las galaxias, o a causa d'encontres prèpa entre una estela e un astre fòrça massís, coma un [[trauc negre supermassís]] situat al centre d'una galaxia. Se pòt veire tanben d'estelas dotadas d'una velocitat granda a respièch de lor galaxia, signe qu'aquelas son pas mai ligadas gravitacionalament amb aquesta. Aquelas estelas se nomenan per aquò « [[estela en fugida|estelas en fugida]] ». Se coneis plusors representantas d'aquela classa, coma [[SDSS J090745.0+024507]] e [[GRO J1655-40]], totas doas fugiguèron la [[Via Lactèa]]. La primièra es probablament eissida de l'encontre prèpa amb lo [[trauc negre]] al centre de nòstra Galaxia, [[Sgr A*]], la segonda es segur eissida d'una [[supernòva]] asimetrica que son residú compacte foguèt expulsat de la region ont se passèt l'explosion.

 « ''univèrs illas'' » e pus tard « galaxia ».

== Qualques òrdres de grandor ==
Una galaxia tipica coma la Via Lactèa compren qualques centenas de miliards d'estelas e es granda de l'òrdre de {{formatnum:100000}} [[annada lutz|annadas lutz]] (una annada lutz fa aperaquí 9500 miliards de quilomètres). De remarcar, aquelas chifras se pòdon exprimir solament en tèrmes de divèrsas [[constanta fondamentala|constantas fondamentalas]]. Per precisar, un rasonament simple permet de far un ligam entre la grandor d'una galaxia e lo fenomèn d'[[instabilitat gravitacionala]] es a dire qu'un objècte pus dens que lo mitan ambient se contracta jos unas condicions a causa de son pròpri camp gravitacional. Aquò se produtz subretot quand un objècte se refreja rapidament, atal sa [[pression]] baissa lèu e pòt pas mai contrar l'efèit atractiu de la gravitat. Per aquò, se pòt predire que la massa ''M''{{ind|g}} e la talha ''R''{{ind|g}} d'una galaxia son versemblablament de l'òrdre de :
:<math>M_{\rm g} \sim \frac{\alpha^5}{\alpha_G^2}\left(\frac{m_{\rm p}}{m_{\rm e}}\right)^\frac{1}{2} m_{\rm p} \simeq 1,\!5\times 10^{11} M_\odot</math>,
:<math>R_{\rm g} \sim \frac{\alpha^3}{\alpha_G}\left(\frac{m_{\rm p}}{m_{\rm e}}\right)^\frac{1}{2} \lambda_{\rm e} \simeq 74\;{\rm kpc}</math>,
ont <math>\alpha</math> e <math>\alpha_G</math> representan respectivament la [[constanta de l'estructura fina]] (electromagnetica) e la [[constanta de l'estructura fina gravitacionala]], e <math>m_{\rm p}</math> e <math>m_{\rm e}</math> la massa del [[proton]] e de l'[[electron]].

Cal mai de dètz miliards d'annadas per que la lutz de las galaxias pus alunhadas venga fins a la  [[Tèrra]]<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20111103191247/http://www.cieletespace.fr/evenement/2201_une-galaxie-lointaine-observee-grace-un-telescope-gravitationnel Document de la revista ''Ciel & Espace'', 10 d'octobre de 2008.]</ref>.

== Istoric de las observacions ==

=== La Via Lactèa ===
[[Fichièr:Herschel-Galaxy.png|thumb|left|La forma de la [[Via Lactèa]] coma foguèt deducha per [[William Herschel]] en [[1785]] ; se pensava que lo [[Solelh]] èra prèp del centre de la galaxia.]]

Dempuèi l'Antiquitat, los filosòfs an temptat de comprendre la natura de la benda luminosa coneguda del nom de [[Via Lactèa]]. Lo [[filosòf]] [[grèc]] [[Anaxagòras]] la concebiá coma « l'efèit de la lutz dels astres que son pas escalustrats pel Solelh »<ref>Doxografai (fragments), Anaxagòra de Clazomènas, {{fr}} [http://remacle.org/bloodwolf/philosophes/anaxagore/fragments.htm]</ref>. [[Democrit]] suggeriguèt qu'èra a causa d'un grand nombre d'estelas pichonas. [[Aristòtel]] pensava que çò qu'observam èra la combustion d'una partida de l'aire, enfuocat pel movement dels astres<ref>Meteorologia, CHAPITRE VIII: De la Via Lactèa, Aristòtel, {{fr}}[http://remacle.org/bloodwolf/philosophes/Aristote/meteorologie.htm#VIII}}</ref> implicant doncas que se trobèsse dins l'esfèra sublunara.

[[Fichièr:Milky Way IR Spitzer.jpg|300px|thumb|right|Còr de la Via Lactèa vista en infraroge pel telescòpi espacial Spitzer de la NASA.]]
L'[[astronòm]] [[pèrsa]] [[Al-Biruni]] refutèt la proposicion, en temptant de calcular la parallaxi de la Via Lactèa, e coma es nulla, deu èsser a fòrça granda distància de la Tèrra, e doncas fòra de l'atmosfèra. Prepausèt tanben que la Via Lactèa èra una colleccion d'innombrablas estelas [[nebulosa]]s. Las pròvas per aquò arribèron en [[1610]], quand [[Galileo Galilei]] utilizèt sa [[luneta astronomica]] per estudiar la Via Lactèa e descobriguèt qu'efectivament èra compausada d'un nombre incalculable d'estelas d'esclat flac <ref>{{fr}}Galileo Galilei, O'Connor, J. J.; Robertson, E. F., ed:University of St. Andrews [http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Galileo.html]</ref>. 

Dins un tractat de [[1755]], [[Immanuel Kant]], davançant lo trabalh de [[Thomas Wright]], especulèt plan que nòstra galaxia poiriá èsser un còrs en rotacion d'un nombre incredible d'estelas mantengudas ensemble per de [[gravitacion|fòrças gravitacionalas]], atal meteis coma lo [[Sistèma Solar]]. Lo disc d'estelas se pòt atal veire, en perspectiva, coma una benda dins lo cèl, per un observator se trobant en dedins d'aquela. Kant avancèt tanben que de nebulosas del cèl nuechenc poirián èsser de galaxias<ref >{{en}}Our Galaxy, Evans J. C., ed: George Mason [Universityhttp://physics.gmu.edu/~jevans/astr103/CourseNotes/ECText/ch20_txt.htm]</ref>.

La primièra temptativa de descripcion de la forma de la Via Lactèa e de la disposicion del [[Solelh]] se faguèt per [[William Herschel]] en 1785. Comptèt amb fòrça prudéncia lo nombre d'estelas dins diferentas regions del cèl. Faguèt un diagrama de la forma de la Via Lactèa e placèt lo Sistèma Solar prèp del centre. En 1920, [[Jacobus Kapteyn]] faguèt un imatge d'una pichona galaxia en forma d'[[ellipsa]] (environ {{formatnum:15000}} [[parsec]]s de diamètre), amb lo Solelh prèp del centre<ref>{{en}} How did scientists determine our location within the Milky Way galaxy--in other words, how do we know that our solar system is in the arm of a spiral galaxy, far from the galaxy's center?, Marschall Laurence A., ed: Scientific American [http://www.sciam.com/space/article/id/how-did-scientists-determ/topicID/2/catID/3]</ref>,<ref>{{en}}In Quest of the Universe, Kuhn Karl & F. Koupelis, ed: Jones and Bartlett Publishers, ISBN 0-7637-0810-0 Theo</ref>. Un metòde diferent, prepausat per [[Harlow Shapley]], amb la posicion dels [[amàs globular|amasses globulars]], menèt a un imatge radicalament diferent de tot aquò que s'èra vist fins alara: un disc plat d'un diamètre de prèp de {{formatnum:70000}} parsecs (o un pauc mai de {{formatnum:200000}} [[annada lutz|annadas lutz]]) amb lo Solelh fòrça alunhat del centre<ref> id "our_galaxy" </ref>. Las doas analisis prenon pas en compte l'[[densitat optica|absorcion de la lutz]] per la [[posca interstellara]] (fenomèn d'[[extincion (astronomia)|extincion]]) presenta dins lo [[plan galactic]], mas aprèp que [[Robert Jules Trumpler]] quantifiquèt aquel efèit en 1930, en estudiant los [[amàs dubèrt|amasses dubèrts]], l'imatge actual de nòstra galaxia emergiguèt<ref>Robert Trumpler and the (Non)transparency of Space, Trimble Bulletin V., jornal of the American Astronomical Society [http://adsabs.harvard.edu/abs/1999AAS...195.7409T]</ref>.

=== Los autres objèctes nebuloses ===
[[Fichièr:M51Sketch.jpg|thumb|Dessenh de la Galaxia del Revolum, per [[Lord Rosse]] en [[1845]].]]

A la fin del sègle XVIII, [[Charles Messier]] establiguèt un [[catalòg Messier|catalòg]] contenent 110 « nebulosas ». Aquel catalòg foguèt seguit d'un mai grand, amb 5000 objèctes, establit per [[William Herschel]]<ref>id "our_galaxy" </ref>. En 1845, [[Lord Rosse]] construiguèt un novèl telescòpi e foguèt capable de distinguir las nebulosas [[galaxia elliptica|ellipticas]] e [[galaxia espirala|espiralas]]<ref>{{en}}The Earl of Rosse and the Leviathan of Parsontown, Abbey Lenny, ed: The Compleat Amateur Astronomer, [http://labbey.com/Telescopes/Parsontown.html]</ref>.

[[Fichièr:Pic iroberts1.jpg|vinheta|senèstra|Fotografia de la « Granda nebulosa d'Andromèda » ([[NGC 224]]) datant de 1899. S'i pòt veire tanben sos dos satellits pus brilhants, [[M32]] e [[NGC 205]].]]

En [[1917]], [[Heber Doust Curtis|Herber Curtis]] observèt las fòtos de la [[supernova]] [[SN 1885A]] dins la « granda nebulosa d'Andromèda » ([[M31]], dins lo [[catalòg Messier]]). En cercant dins la fotografia, trobèt 11 [[nòva]]s mai. Curtis remarquèt qu'aquelas nòvas èran en mejana 10 [[magnitud aparenta|magnituds]] pus flacas qu'aquelas de nòstra galaxia. Mercé a aqueles resultats, foguèt capable de calcular una distància que nos separa d'aquela a prèp de {{formatnum:150000}} parsecs. Ven doncas adèpte de la teoria dels « univèrs illas », disent que las nebulosas espiralas son en realitat de galaxias independentas, mas sa descobèrta demorèt pauc difusada<ref>Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory, Heber Doust Curtis, ed: Publications of the Astronomical Society of the Pacific [http://adsabs.harvard.edu/abs/1988PASP..100....6C]</ref>. 

En 1920, lo « [[Grand Debat]] », concernent la natura de la Via Lactèa, de las nebulosas espiralas, e la talha de l'[[Univèrs]], prenguèt plaça amb coma principals protagonistas [[Harlow Shapley]] e [[Heber Doust Curtis|Herber Curtis]]. Per renfortir son idèa que la granda nebulosa d'Andromèda èra una galaxia extèrna, Curtis notèt l'aparéncia de las linhas escuras coma de nívols de [[posca interstellara|posca]] presents dins la Via Lactèa, e tanben un desencalatge de la lutz degut a l'[[efèit Doppler-Fizeau]]<ref>{{en}} Robert Julius Trumpler, Harold F. Weaver, ed: National Academy of Sciences [http://www.nap.edu/readingroom/books/biomems/rtrumpler.html cite web]</ref>.

Lo fach foguèt definitivament establit per [[Edwin Hubble]] al començament dels ans 1920 en utilizant un novèl telescòpi. Foguèt capable de resòlvre las partidas extèrnas de qualques nebulosas espiralas coma essent un ensemble d'estelas individualas e identifiquèt qualques [[estela variabla|variablas]] nomenadas [[cefeida]]s, que lor periòde de variacion de lutz es foncion de la lutz absoluda. Aquò permetèt atal de calcular la distància nos separant de las nebulosas: èran ben tròp alunhadas per èsser dins la Via Lactèa <ref>{{en}}A spiral nebula as a stellar system, Messier, Edwin Hubble, ed: Astrophysical JournalEngl, [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?1929ApJ....69..103H]</ref>. En 1936, Hubble creèt un sistèma de classificacion de las galaxias qu'es encara utilizat a l'ora d'ara: la [[sequéncia de Hubble]]<ref>Edwin Hubble, 1889–1953, Allan Sandage, The Journal of the Royal Astronomical Society of Canada, [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/1996/sandage_hubble.html]</ref>.

[[File:Matèria sorna - Reparticion dei velocitats de rotacion dins una galaxia espirala.png|thumb|Reparticion dei velocitats de rotacion deis estèlas dins una galaxia espirala.]]

== Composicion ==
=== Mitan interstellar ===
{{article detalhat|mitan interstellar}}

Lo mitan interstellar es lo gas fòrça tèune qu'existís entre leis estèlas e lor environament pròche. Sa densitat se situa generalament entre 10 e 100 particulas per [[litre]]. Es present dins lei [[galaxias espirala]]s, [[Galaxia espirala barrada|espiralas barradas]] e irregularas mai rar dins lei galaxias ellipticas. Es principalament fach de gas coma [[idrogèn]] (90%) e [[èli]] (10%). Lei gas d'elements pus pesants existisson solament sota la forma de traças. Enfin, lo mitan interstellar a tanben una fasa solida qu'es la possa interstellara. Aquela fasa solida representa aperaquí 1% de la massa totala dau mitan interstellar. Es facha de compausats variats coma de grafits, de silicats o de carbonats.

=== La matèria escura ===
{{article detalhat|matèria escura}}

Dins los ans 1970, se comprenguèt que la massa totala vesible de las estelas e de gas, dins las galaxias, explicava pas correntament la velocitat de rotacion d'aquelas, qu'es totjorn anormalament nauta a respièch d'aquela qu'auriá degut èsser amb aquela massa vesibla. Aquò menèt a postular l'existéncia d'una novèla forma de matèria, nomenada [[matèria escura]]. Aquela emet pas ges de radiant, mas son existéncia se revela per l'influéncia de son [[camp gravitacional]] sus la dinamica de las estelas. Al començament dels ans 1990, lo [[telescòpi espacial Hubble]] aportèt un grand melhorament dins las observacions alunhadas. Aquelas novèlas observacions permetèron entre autres d'establir que la matèria escura de nòstra Galaxia se pòt pas compausar solament d'estelas flacas e pichonas. D'autras observacions [[cosmologia|cosmologicas]] menan a la meteissa conclusion, atestant l'idèa que la matèria escura es una novèla forma de matèria inconeguda en laboratòri.

== Tipes e morfologia ==

[[Fichièr:Hubble sequence photo.png|thumb|360px|Los diferents tipes de galaxias, segon la [[classificacion de Hubble]] : lo tipe ''E'' correspond a un [[galaxia elliptica]], lo ''S'' a una [[galaxia espirala]] e lo ''SB'' a una [[galaxia espirala barrada]].]]

I a tres grands tipes de galaxias : las [[galaxia elliptica|ellipticas]], las [[galaxia espirala|espiralas]], e las [[galaxia irregulara|irregularas]]. Una descripcion detalhada de diferents tipes de galaxias basada sus lor aparéncia es establida per la [[sequéncia de Hubble]]<ref>{{en}}Near-Infrared Galaxy Morphology Atlas, Jarrett T.H., ed: California Institute of Technology [http://www.ipac.caltech.edu/2mass/gallery/galmorph/]</ref>. A l'epòca de la realizacion de sa classificacion, Hubble pensava que los diferents tipes de morfologias galacticas correspondián a un gra d'evolucion variable d'aqueles objèctes, anant d'un estat esferic sens estructura (tipe E0), puèi s'aplatussant progressivament (tipe E1 a E7), abans de produire los braces espiralats (tipes Sa, Sb, Sc, ou SBa, SBb, SBc). Aquela ipotèsi d'evolucion foguèt dempuèi totalament invalidada, mas los tèrmes de « galaxia precòça » (''early-type galaxy'' en [[anglés]]) per las ellipticas e « galaxia tardièra » (''late-type galaxy'') per las espiralas, per contra, s'utilizan encara. 

=== Galaxias ellipticas ===

[[Fichièr:Abell S740, cropped to ESO 325-G004.jpg|thumb|left|La galaxia elliptica giganta [[ESO 325-G004]].]]

Lo sistèma de classificacion de Hubble compta las galaxias ellipticas sus la basa de lor [[excentricitat]] (es a dire de l'aplatiment de lor imatge projectat sul cèl), anant de E0 (gaireben esferica) a E7 (fòrtament alongada), la chifra aprèp lo « E » correspondent a la quantitat <math>\textstyle{10 (1-\frac{b}{a})}</math>, ont ''a'' e ''b'' son lo [[semiaxe major]] e lo semiaxe menor de la galaxia de biais que s'obsèrva. Aquela galaxias an un perfil [[ellipsoïde|ellipsoïdal]], lor donant una aparéncia [[ellipsa|elliptica]] quin que siá l'angle de vista. Lor aparéncia mòstra pauc d'estructuras e possedisson pas fòrça de matèria interstellara. En consequéncia, aquelas galaxias contenon pauc d'amasses dubèrts e an un taus de formacion estellara pauc elevat. De las estelas mai ancianas e evolucionadas, tornejant a l'entorn de lor [[centre de gravitat]] comun de manièra aleatòria, dominant doncas aquelas galaxias. Atal, presentan coma una similitud amb los amasses globulars, mas amb escala pus granda<ref>Elliptical Galaxies, M.A. Barstow, ed: Leicester University Physics Department, [https://web.archive.org/web/20120729081504/http://www.star.le.ac.uk/edu/Elliptical.shtml]</ref>.

Las galaxias pus grandas son las ellipticas gigantas. Se pensa que de nombrosas galaxias ellipticas son formadas mercé a une interaccion de galaxias qu'acabèron per fusionar. Pòdon aver de talhas enòrmas (en comparason a las galaxias espiralas, per exemple). D'autre part, aquelas galaxias ellipticas gigantas sovent se trobèron al còr dels grands amasses de galaxias. Las [[galaxia amb subresaut d'estelas|galaxias amb subresaut d'estelas]] (ditas galaxias ''starburst'') son sovent lo resultat d'un tust de las galaxias<ref> id "elliptical" </ref>. La galaxia elliptica giganta pus prèpa de nòstra Galaxia es [[M87]], dins la [[constellacion]] de la [[Verge (constellacion)|Verge]], a 60 milions d'annadas lutz.

=== Galaxias espiralas ===
{{Article detalhat|Galaxia espirala}}

[[Fichièr:M63.jpg|thumb|La galaxia espirala [[M63 (galaxia)|M63]].]]

Las galaxias espiralas forman la classa pus emblematica de las galaxias. Son fachas d'un disc en rotacion e compausadas d'estelas e de [[mitan interstellar]], amb un [[bulbe galactic|bulbe]] central d'estelas en general pus ancianas. D'aquel bulbe emergisson de braces pro brilhants. Dins l'esquèma de classificacion de Hubble, las galaxias espiralas correspondon al tipe ''S'', seguit d'una letra (''a'', ''b'', o ''c''), qu'indica lo gra d'envolopament dels braces espirals coma que la grandor del bulbe central. Una galaxia ''Sa'' es dotada de braces pas plan definits e possedisson una region centrala relativament importanta. Al contrari, una galaxia ''Sc'' possedís de braces fòrça dubèrts, plan traçats e amb un bulbe fòrça pichon<ref>Galaxies — The Spiral Nebulae, Smith Gene, ed: University of California, San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences [http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Galaxies.html]</ref>.

Dins las galaxias espiralas, los braces espirals forman una [[espirala logaritmica]] aproximativa, un esquèma que pòt èsser, en teoria, lo resultat d'un desreglament dins la massa d'estelas rotativas unifòrmas. Los braces espirals tornejan a l'entorn del centre, del meteis biais de las estelas, mas amb una [[velocitat angulara]] constanta. Çò que vòl dire que las estelas dintran e sortisson dels braces espirals; las estelas prèpa del centre galactic orbitan pus aviat que los braces alara que las estelas exterioras se desplaçan mens aviat que los braces. Se pensa que los braces espirals son de zònas ont la densitat de matèria es pus nauta, se pòdon doncas veire coma « ondas de densitat ». Quand las estelas travèrsan un braç, la velocitat de cada sistèma estellar se modifica a causa de las fòrças [[gravitacion]]alas complementàrias produsidas per una densitat de matèria pus elevada (aquela velocitat torna a la normala quand l'estela sortís del braç). Es lo meteis efèit d'onda qu'arriba pendent un alentiment dins una autorota saturada de veituras.

Los braces son vesibles a causa del nombre d'estelas joves e brilhantas que contenon, en rason de la fòrta densitat de matèria qu'aisisson la formacion de las estelas. E coma las estelas pus luminosas son las pus massissas, e an una durada de vida fòrça brèva (qualques milions d'annadas contra 10 miliards d'annadas pel Solelh), las zònas pus luminosas son al vesinatge dels luòcs de formacion d'estelas, las estelas massissas an pas lo temps de s'alunhar.

==== Galaxias espiralas barradas ====
{{article detalhat|Galaxias espiralas barradas}}

[[Fichièr:Hubble2005-01-barred-spiral-galaxy-NGC1300.jpg|thumb|La galaxia espirala barrada [[NGC 1300]].]]

La majoritat de las galaxias espiralas an una benda d'estelas linearas en lor centre, a partir que emergís los braces espirals<ref>{{en}}What is the True Fraction of Barred Spiral Galaxies?, P. B. Eskridge, J. A. Frogel,  Astrophysics and Space Science, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1999Ap&SS.269..427E]</ref>. Dins la classificacion de Hubble, son designadas amb ''SB'', seguit d'una letra minuscula (''a'', ''b'', o ''c''), indicant encara un còp la forma e la disposicion dels braces espirals. Se pensa que las barras son d'estructuras temporàrias que çò pòt arribar aprèp un radiacion de densitat del còr cap a l'exterior, o aprèp una interaccion amb una autra galaxia fasent intervenir la [[fòrça de marèia]]<ref>{{fr}}Gas accretion on spiral galaxies: Bar formation and renewal, F. Bournaud & F. Combes, Astronomy [http://adsabs.harvard.edu/abs/2002A&A...392...83B]</ref>. Fòrça galaxias espiralas barradas son [[galaxia activa|activas]], benlèu de gas canalizat lo long dels braces<ref>{{fr}}Circumnuclear regions in barred spiral galaxies — II. Relations to host galaxies, J. H. Knapen, D. Pérez-Ramírez, S. Laine, Monthly Notice of the Royal Astronomical Society, [http://adsabs.harvard.edu/abs/2002MNRAS.337..808K]</ref>.

Nòstra pròpria galaxia es une granda galaxia espirala barrada<ref>{{en}}Another bar in the Bulge, C. Alard, Astronomy and Astrophysics [http://adsabs.harvard.edu/abs/2001A&A...379L..44A]</ref> d'environ {{formatnum:30000}} parsecs de diamètre e de 1000 parsecs d'espessor. Conten aproximativament 2×10{{exp|11}} estelas<ref>{{en}}Milky Way galaxy is warped and vibrating like a drum, Robert Sanders ed: UCBerkeley News, [http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/01/09_warp.shtml]</ref> e a una massa totala de prèp de 6×10{{exp|11}} [[massa solara|massas solaras]]<ref>Mass of the Milky Way and Dwarf Spheroidal Stream Membership, G. R. Bell & S. E. Levine, Bulletin of the American Astronomical Society [http://adsabs.harvard.edu/abs/1997AAS...19110806B]</ref>.

=== Morfologias particularas ===
{{Article detalhat|Galaxia irregulara}}

[[Fichièr:Hoag's object.jpg|thumb|L'[[objècte de Hoag]], una galaxia annulara.]]
[[Fichièr:Ngc5866 hst big.jpg|thumb|left|La galaxia lenticulara [[NGC 5866]].]]

Las galaxias particularas son de formacions galacticas desvolopant de proprietats inabitualas a causa de las interaccions gravitacionalas amb d'autras galaxias, las [[fòrças de marèia]], responsablas d'aquelas desformacions. Las [[galaxia anular|galaxias anularas]], possedisson una estructura formada d'estelas e de gas en forma d'anèl a l'entorn del centre galactic; son de bons exemples de galaxias particularas. Una galaxia anulara se pòt formar quand una galaxia pus pichona passa a travèrs lo centre d'una galaxia espirala<ref>{{fr}}Ring Galaxy Evolution as a Function of "Intruder" Mass, R. A. Gerber, S. A. Lamb & D. S. Balsara, Bulletin of the American Astronomical Society [http://adsabs.harvard.edu/abs/1994AAS...184.3204G]</ref>. Un tal eveniment benlèu se produguèt sus la [[galaxia d'Andromèda]], que presenta plusors anèls en [[infraroge]]<ref>{{en}}ISO unveils the hidden rings of Andromeda, ed: Esa Science News [https://archive.is/19990828194420/http://www.iso.vilspa.esa.es/outreach/esa_pr/andromed.htm]</ref>.

Una [[galaxia lenticulara]] es una forma de transicion, avent las proprietats d'una galaxia elliptica coma espirala. Dins la sequéncia de Hubble, se nomena ''S0''. Possedisson de braces, encara que mal definits, e una aureòla d'estelas ellipticas<ref>{{en}}Spitzer Reveals What Edwin Hubble, ed: Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics  Missed</ref> (las [[galaxia lenticulara barrada|galaxias lenticularas barradas]] son de tipe ''SB0'').

En mai de las morfologias mencionadas ''supra'', existís un nombre de galaxias que dintran pas dins cap de sas categorias. Son las [[galaxia irregulara|galaxias irregularas]]. Una galaxia ''Irr-I'' possedís coma una estructura, mas se pòt pas raprochar pas d'un tipe de la sequéncia de Hubble. Las galaxias ''Irr-II'' possedisson pas cap d'estructura comparabla a qué que siá dins l'esquèma de Hubble<ref>{{en}} Irregular Galaxiescite, Barstow M.A, ed: University of Leicester web [https://web.archive.org/web/20120227172628/http://www.star.le.ac.uk/edu/Irregular.shtml]</ref>.

=== Galaxias nanas ===
{{Article detalhat|Galaxia nana}}

Malgrat la preeminéncia de las grandas galaxias ellipticas e espiralas, pareis que gaireben totas las galaxias de l'univèrs son de [[galaxia nana|galaxias nanas]]. Aquelas galaxias minusculas an una grandor de mens d'1 % d'aquela de la [[Via Lactèa]], e contenon sol qualques miliards, quitament qualques centenas de milions d'estelas. De galaxias nanas ultracompactas, que trobèron i a pauc, fan sol 100 parsecs de long<ref>Ultracompact Dwarf Galaxies in the Fornax Cluster, S. Phillipps, M. J. Drinkwater, M. D. Gregg & J. B. Jones ed: The Astrophysical Journal [http://www.journals.uchicago.edu/cgi-bin/resolve?id=doi:10.1086/322517]</ref>.

La majoritat de las galaxias nanas orbitan a l'entorn d'una galaxia pus granda; la Via Lactèa a almens una dotzena de [[galaxia satellita|satellits]] nans, nombre probablament inferior al nombre total de satellits d'aquel tipe<ref>{{en}} Strange satellite galaxies revealed around Milky Waycite news, Kimm Groshong, ed: NewScientist</ref>. Las galaxias nanas pòdon elas meteissas èsser classificadas coma [[galaxia nana elliptica|ellipticas]], [[galaxia nana espirala|espiralas]], o [[galaxia nana irregulara|irregularas]].

== Rotacion de las galaxias ==
[[Fichièr:GalacticRotation2.svg|thumb|Corba de rotacion galactica : perdut (A) e observat (B).]]

Prèp del [[centre galactic]], la velocitat es proporcionala a la distància al centre galactic. La [[velocitat angulara]] de rotacion es doncas constanta coma dins un [[solide]]. La corba ven apuèi [[parabòla|parabolica]], çò que correspond a una densitat de massa d'estelas constanta. Aprèp lo maximum, la corba es generalament plata, la densitat d'estelas descreis. Enfin, fòrça luènh del centre galactic ont la densitat d'estelas es fòrça flaca, se pòt observar las [[leis de Kepler]], que se pòdon verificar solament en preséncia d'estelas pro luminosas que fan partida de la galaxia en question.

== Activitats excepcionalas ==
[[Fichièr:Antennae galaxies xl.jpg|thumb|left|Las [[Galaxias deis Antenas]], un parelh de [[Galaxia en interaccion|galaxias en interaccion]] anant probablament fins a fusionar dins 400 milions d'annadas<ref>{{en}}Dynamics of interacting galaxies, J. E. Barnes & L. Hernquist, ed: Annual Review of Astronomy and Astrophysics [http://adsabs.harvard.edu/abs/1992ARA&A..30..705B]</ref>.]]

=== Interaccion ===

La distància mejana separant las galaxias dins un amàs es relativament pichona. Per consequéncia, las [[Galaxia en interaccion|interaccions entre galaxias]] son pro frequentas, e an un ròtle important dins lor [[evolucion de las galaxias|evolucion]]. Quand doas galaxias se mancan de pauc, subisson pasmens de desformacions a causa de la [[fòrça de marèia]], e pòdon cambiar una quantitat de [[gas interstellar|gases]] e de [[posca interestellera|poscas]]<ref>{{en}}Galaxy Interactions, ed: University of Maryland Department of Astronomy [https://web.archive.org/web/20060509074300/http://www.astro.umd.edu/education/astro/gal/interact.html]</ref>,<ref>{{en}}Interacting Galaxies, ed: Swinburne University [http://cosmos.swin.edu.au/entries/interactinggalaxies/interactinggalaxies.html?e=1]</ref>.

Los tusts se produson quand doas galaxias passan dirèctament una al travèrs de l'autra e an un [[moment angular]] relatiu sufisent per pas fusionar. Las estelas d'aquelas galaxias en interaccions subiràn la traversada sens entrar se tustar las unas amb las autras. Pasmens, lo gas e la posca presents dins las doas galaxias interagiràn. Aquò pòt provocar un subresaut de formacion d'estelas perque lo [[mitan interstellar]] foguèt bolegat e compressat. Un tust pòt sevèrament destòrcer las doas galaxias, formant d'estructuras coma de barras, d'anèls, o de longas coas<ref> id "umda" </ref>,<ref> id "suia" </ref>.

L'interaccion pus violenta es la [[fusion galactica]]. Dins aquel cas, lo moment relatiu de las doas galaxias es insufisent per lor permetre de se liberar de l'empresa de l'autra e de perseguir lors camins. Al contrari, fusionan per formar una galaxia unica, pus granda. Las fusions apòrtan de cambiaments enòrmes dins la morfologia de las doas galaxias de despart. Pasmens, dins lo cas qu'una de las doas galaxias es fòrça pus massissa que l'autra, se pòt veire un fenomèn de [[canibalisme galactic]]. Dins aquel cas, la galaxia pus granda demòra pauc cambiada mentre que la pus pichona s'estraça a l'interior de l'autra. La Via Lactèa absorbís a l'ora d'ara la [[Sagitari (galaxia)|Galaxia elliptica nana del Sagitari]] e la [[Grand Can (galaxia)|Galaxia Nana del Grand Can]]<ref> id "umda" </ref>,<ref> id "suia" </ref>.

=== Starburst ===

[[Fichièr:M82 HST ACS 2006-14-a-large web.jpg|thumb|left|[[M82 (galaxie)|M82]], paradigma de las galaxias starburst.]]

Las estelas son creadas dins las galaxias a partir del gas fred que se formèt dins los [[nívol molecular gigant|nívols moleculars gigants]]. Qualques galaxias, las ''[[galaxia starburst|galaxias starburst]]'', an un taus de formacion d'estelas extraordinari. Pasmens, se continuèsson de foncionar atal, aquelas galaxias agotarián lors resèrvas de gas abans la durada normala de lor vida. En consequéncia, un tal eveniment despassa pas en general 10 milions d'annadas, aquò es relativament cort a respièch de l'istòria de la galaxia. Las galaxias starburst<ref>Starburst Galaxies, ed: Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics [http://chandra.harvard.edu/xray_sources/starburst.html]</ref>contribuisson a l'ora d'ara de gaireben 15 % al taus de formacions d'estelas total<ref>Starbursts: From 30 Doradus to Lyman Break Galaxies, R. C. Kennicutt Jr., J.C. Lee, J.G. Funes, S. Shoko, S. Akiyama, ed: Dordrecht: Springer,  [http://adsabs.harvard.edu/abs/2005sdlb.proc..187K]</ref>.

Las galaxias starburst son caracterizadas per de fòrtas concentracions de [[gas interstellar|gas]] e de [[poscas interstellara|poscas]] tanben un nombre elevat d'estelas joves. Las pus massissas [[ionizacion|ionizan]] los nívols environant e crèan de [[region HII|regions HII]]<ref>Starbursts & Colliding Galaxies, Smith Gene, ed: University of California, San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences [http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Starbursts.html]</ref>. Aquelas estelas massivas acaban en [[supernova]]s, produson atal un remanent qu'interagís amb lo gas a l'entorn. Aquò provòca una [[reaccion en cadena]] de formacion d'estelas que se propagan dins tota la region gasosa. Aquel subresaut d'estelas s'acaba quand lo gas disponible es consumat o dispersat<ref> id "chandra" </ref>.

Las starburst son sovent associadas amb las galaxias en interaccion o en fusion. Lo paradigma de galaxia subissent un starburst es [[M82 (galaxia)|M82]], que i a pauc interagís amb [[M81 (galaxia)|M81]], mai grand. Las galaxias irregularas presentan sovent de noses o de taus de formacion es particularament elevat<ref>{{en}}Starburst Galaxies, Keel Bill, ed: University of Alabama [http://www.astr.ua.edu/keel/galaxies/starburst.html]</ref>.

=== Nuclèu actiu ===

[[Fichièr:M87 jet.jpg|thumb|[[M87]], una radiogalaxia elliptica emetent un giscle de particulas.]]

Qualques galaxias se dison [[galaxia activa|activas]]. Aquò vòl dire qu'una partida significativa de l'energia totala es produsida per de fonts autras que las estelas, la posca, o lo [[mitan interstellar]].

Lo modèl estandard descrivent una galaxia se basa sul [[disc d'acrecion]] present a l'entorn del [[trauc negre supermassís]] de la galaxia. La radiacion eissida de las galaxias activas ven de l'[[energia potenciala gravitacionala]] de la matèria quand tomba del disc cap al trauc negre<ref> Introducing Active Galactic Nuclei, Keel William C., ed: The University of Alabama [http://www.astr.ua.edu/keel/galaxies/agnintro.html] </ref>. Gaireben 10 % d'aqueles objèctes presentan un parelh de [[giscle (astrofisica)|giscles]] de particulas que lor velocitat es prèpa d'[[velocitat de la lutz|aquela de la lutz]].

Las galaxias activas emetent una radiacion nautament energetica sos forma de [[rais X]] son nomenadas [[galaxia de Seyfert|galaxias de Seyfert]] o [[qüasar]]s, segon lor luminositat. Se pensa que los [[blazar]]s son de galaxias activas emetent de giscles puntats cap a tèrra. Una [[radiogalaxia]] emet una radiacion situada dins las [[onda ràdio|ondas ràdio]] amb sos giscles.

== Formacion e evolucion ==
{{Article detalhat|Evolucion de las galaxias|Formacion de las galaxias}}
L'estudi de la formacion e de l'evolucion galactica permet de respondre a las questions concernent l'evolucion de las galaxias a travèrs l'istòria de l'univèrs. Dins aquel domeni, qualques teorias foguèron acceptadas, mas es encara un camp fòrça actiu de l'[[astrofisica]].

=== Formacion ===
Los [[modèl cosmologic|modèls cosmologics]] actuals descrivent la formacion de l'univèrs son basats sus la teoria del [[Big Bang]], que l'[[espaci temps]], e amb aquel tota la matèria e l'energia compausant l'univèrs, gisclèt dins una expansion sens comuna mesura, mentretant qu'èra comprimit dins una grandor infinitesimala. {{formatnum:300000}} ans aprèp aquel eveniment inicial, la temperatura baissèt pro per permetre la formacion dels [[atòm]]s d'[[idrogèn]] e d'[[èli]], dins un fenomèn nomenat [[Recombinason]]. Gaireben tot l'idrogèn èra neutre (non-[[ionizat]]) e absorbissiá doncas la lutz, las estelas èran pas encara formadas; per aquela rason, aquel periòde se nomena l'[[Edat escura]]. Es a partir de las fluctuacions de densitat que las [[estructuras de granda escala de l'univèrs|pus grandas estructuras de la matèria]] comencèron de se formar. Las aglomeracions de matèrias [[barion]]icas se condensèron dins d'aureòlas de [[matèria escura]] freda<ref>{{en}}[http://cfa-www.harvard.edu/~aas/tenmeter/proto.htm] Search for Submillimeter Protogalaxies </ref>. Aquelas estructuras primordialas venon finalament las galaxias qu'observam ara.

=== Evolucion ===
[[Fichièr:Hubble - infant galaxy.jpg|thumb|left|[[I Zwicky 18]] (en bas a esquerra) pareis a una galaxia recent formada.]]
Un miliard d'annadas aprèp la formacion de la galaxia, las estructuras clau començan d'aparéisser: [[amàs globular]]s, [[trauc negre supermassís]] centrala e [[bulbe galactic]] constituit d'[[estela de populacion II|estelas de populacion II]]. La creacion d'un trauc negre supermassís sembla d'aver un ròtle major perque regula activament la creissença de las galaxias en limitant la quantitat totala de matèria aponduda<ref>{{en}}Simulations Show How Growing Black Holes Regulate Galaxy Formation, ed: Carnegie Mellon University [https://archive.is/20120604/http://www.cmu.edu/PR/releases05/050209_blackhole.html]</ref>. A aquela epòca, las galaxias subisson un subresaut major de formacion d'estelas<ref>{{en}}Caught in the act; forming galaxies captured in the young universe, Robert Massey, ed: Royal Astronomical Society [https://web.archive.org/web/20110716073704/http://www.ras.org.uk/index.php?option=com_content&task=view&id=1190&Itemid=2]</ref>.

Pendent los dos miliards d'ans seguents, la matèria acumulada s'installa dins lo [[disc galactic]]<ref>Early Evolution of Disk Galaxies: Formation of Bulges in Clumpy Young Galactic Disks in Astrophysical Journal, Masafumi Noguchi [http://adsabs.harvard.edu/abs/1999ApJ...514...77N]</ref>. Una galaxia continua d'absorbir los materials a l'entorn pendent tota sa vida<ref>{{en}}How are galaxies made?, C. Baugh & C. Frenk [url = http://physicsweb.org/articles/world/12/5/9]</ref>. Aqueles materials se constituisson subretot d'[[idrogèn]] e d'[[èli]]. Lo cicle de naissença e de mòrt de las estelas aumenta lentament la quantitat de material pesants, çò que pòt eventualament menar a la formacion de [[planeta]]s<ref>{{en}}The Stellar Metallicity — Planet Connection in Proceedings of a workshop on brown dwarfs and extrasolar planets, G. Gonzalez [http://adsabs.harvard.edu/abs/1998bdep.conf..431G]</ref>.

L'evolucion de las galaxias pòdon èsser fòrça afectada per una interaccion o un tust. Las fusions de las galaxias foguèron frequentas dins lo passat, e la majoritat de las galaxias avián de morfologias particularas<ref>{{en}}The Universe's Invisible Hand in Scientific American, Christopher J. Conselice</ref>. Donada la distància entre las estelas, la granda majoritat dels estelums seràn pas bolegats per un tust. Pasmens, l'estraçament gravitacional de gas e de posca interstellars produtz una longa tranada d'estelas. De talas estructuras, causadas per la fòrça de marèia, se pòdon veire sus las [[Galaxias de las Mirgas]]<ref>{{en}}Hubble's New Camera Delivers Breathtaking Views of the Universe in Hubble News Desk, H. Ford ''et al'' [http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2002/11/image/d | accessdate=2007-05-08}</ref> o de las [[Galaxias deis Antenas|Antenas]]<ref>{{en}}Galaxy Collisions in Galaxy Collisions, Curtis Struck [http://xxx.lanl.gov/html/astro-ph/9908269/homepage.html]</ref>.

La Via Lactèa e la Galaxia d'Andromèda s'apròchan una de l'autra amb una velocitat de {{unitat|130|km/s}}, e poiràn ben dintrar en tust dins 5 a 6 miliards d'ans. Mentre que la Via Lactèa jamai tustèt una galaxia tan granda coma Andromèda, lo nombre de pròvas de tust de la Via Lactèa amb de galaxias nanas aumenta<ref>{{en}}Astrophysicist maps out our own galaxy's end, Janet Wong ed: University of Toronto [http://www.news.utoronto.ca/bin/000414b.asp]</ref>.

De talas interaccions de granda escala son raras. Dins lo passat, las fusions de dos sistèmas de grandor egalas venián mens frequentas. Gaireben totas las galaxias brilhantas demorèron practicament pas cambiada pendent los darrièrs miliards d'ans, e lo taus net de formacion d'estelas probablament atenguèt son maximum fa aproximativament 10 miliards d'ans<ref>{{en}}The star-formation history of the Universe from the stellar populations of nearby galaxies in Nature, Heavens, Panter, Jimenez and Dunlop [http://arxiv.org/abs/astro-ph/0403293]</ref>
.

=== Tendéncias futuras ===
Ara, gaireben totas las estelas se forman dins las pichonas galaxias, ont lo gas fred es pas agotat. Las galaxias espiralas, coma la Via Lactèa, produson d'estelas de novèlas generacions fins qu'ajan de  [[nívols molecular|nívols d'idrogèn molecular]] denses<ref>{{en}}Past and future star formation in disk galaxies in Astrophysical Journal, R. C. Kennicutt Jr., P. Tamblyn, C. E. Congdon, [http://adsabs.harvard.edu/abs/1994ApJ...435...22K]</ref>. Las galaxias ellipticas ja en granda partida sens mai aquel gas ne forman doncas pas d'estelas<ref>{{en}}Star Formation in Early Type Galaxies, G. R. Knapp ISBN 1-886733-84-8 [http://adsabs.harvard.edu/abs/1998astro.ph..8266K]</ref>. Las resèrvas de matèria creant las estelas son limitadas: un còp que las estelas an convertit tot l'idrogèn disponible en elements pus pesants, la formacion de novèlas estelas s'acaba<ref>The Great Cosmic Battle, Fred Adams &nGreg Laughlin, ed: Astronomical Society of the Pacific [http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/0001/cosmic.htm]</ref>.

L'epòca actuala d'estelas naissentas deuriá contunhar pendent encara cent miliards d'ans. Mas l'« Èra Estellara » s'acabarà dins dètz a cent mil miliards d'ans (10{{exp|13}} a 10{{exp|14}}, quand las estelas mens massivas (e doncas aquelas qu'an la pus granda durada de vida), las minusculas [[nana roja|nanas rojas]], de prèp de 0,08 [[massa solar]], acabaràn lor « combustion » e s'afondraràn.

A la fin de l'Èra Estellara, las galaxias seràn compausadas solament d'[[objècte compacte|objèctes compactes]]: [[nana bruna|nanas brunas]], [[nana blanca|nanas blancas]] se refregissent (que, quand son fredas, venon [[nana negra|nanas negras]]), [[estela de neutrons|estelas de neutrons]], e [[trauc negre|traucs negres]]; e tanben [[planeta]]s. Aprèp, tota la matèria tombarà dins los traucs negres centrals o serà dispersada dins l'espaci intergalactic<ref>{{en}}Physics offers glimpse into the dark side of the universe, Pobojewski Sally, ed: University of Michigan, [http://www.umich.edu/~urecord/9697/Jan21_97/artcl17.htm}</ref>,<ref> id "cosmic_battle" </ref>.

== Estructuras a pus granda escala ==
[[Fichièr:Seyfert Sextet full.jpg|thumb|Lo [[Sextèt de Seyfert]] es un exemple de [[grop de galaxias]] compacte.]]

Gaireben totas las galaxias son gravitacionalament religadas amb d'autras. Los [[grop de galaxias|grops de galaxias]] son los tipes de grops galactics pus corrents dins l'univèrs, e aqueles contenon la majoritat de las galaxias presentas dins l'univèrs. Compòrtan de desenas de membres. La Via Lactèa fa partida d'un grop de galaxias nomenat [[Grop local]] que n'es lo membre pus massís amb la [[Galaxia d'Andromèda]](M31),.

Quand una concertacion de galaxias conten mai d'una centena de galaxias situadas dins una zòna de qualques [[parsec|megaparsecs]], es alara nomenat [[amàs de galaxias|amàs]]. Los amàs de galaxias son sovent dominats per una [[galaxia elliptica]] giganta. Amb lo temps, aquela destrutz sos satellits, que venon apondre lor massa a la seuna, per lo biais de las [[fòrças de marèia]]<ref>{{en}}The Origin of the Brightest Cluster Galaxies in Astrophysical Journal, John Dubinski [https://web.archive.org/web/20110514155953/http://www.cita.utoronto.ca/~dubinski/bcg/]</ref>. L'amàs al qual aparten lo Grope local se nomena [[amàs de la Verge]], del nom de la [[constellacion]] ont es son centre. 

Los [[superamàs]] contenon de desenas de milièrs de galaxias, aquelas isoladas o gropadas en amàs e en gropes. A l'escala dels superamàs, las galaxias seràn dispausadas en fuèlhas e en faliments, daissant entre aqueles d'immenses voides<ref>{{en}}Large-scale structure in the universe indicated by galaxy clusters in Annual review of astronomy and astrophysics, Neta A Bahcall [http://adsabs.harvard.edu/abs/1988ARA&A..26..631B]</ref>. A una escala superiora, l'Univèrs semble èsser [[isotropia|isotròp]] e [[omogeneïtat (cosmologia)|omogenèu]]. 

Gropes, amàs e superamàs son pas d'estructuras palficadas. Las galaxias que los compausan interagisson entre elas, e pòdon fusionar. D'autras galaxias i pòdon nàisser dempuèi la matèria presenta pas encara condensada en galaxias.

== Observacions a longors d'onda multipla ==

Inicialament, la majoritat de las observacions se fasián en [[lutz vesibla]]. Coma las estelas difusan l'essencial de lor lutz dins aquel domeni de l'[[espèctre electromagnetic]], l'observacion de las estelas formant las galaxias extèrnas a la Via Lactèa es un compausant major de l'astronomia optica. Pasmens, es tanben utila per l'observacion de las [[region HII|regions HII]] [[ionizacion|ionizats]] e de braç poscós.

La [[posca interstellara|posca]] presenta dins lo [[mitan interstellar]] es opaca a la lutz vesibla. Al contrari, ven pus transparenta dins l'[[infraroge|infraroge alunhat]]; aquò pòt èsser util per l'observacion de l'interior dels [[nívol molecular gigant|nívols moleculars gigants]] e dels [[nuclèu galactic|nuclèus galactics]]<ref>Near, Mid & Far Infrared, ed: IPAC/NASA [https://archive.is/20120529/http://www.ipac.caltech.edu/Outreach/Edu/Regions/irregions.html]</ref>. L'infraroge se pòt tanben utilizar per observar las galaxias alunhadas e descaladas cap al roge que se formèron d'ora dins l'istòria de l'Univèrs. Coma la [[vapor d'aiga]] e lo [[dioxid de carbòni]] absorbisson de partidas utilas de l'espèctre infraroge, los observatòris d'infraroges se situan en nauta altitud o dins l'espaci.

Lo primièr estudi non visual de las galaxias, en particular de las [[galaxia activa|galaxias activas]], se faguèt en [[onda ràdio|ondas ràdio]]. L'[[Atmosfèra (Tèrra)|atmosfèra]] es en efèit gaireben transparenta a las ondas ràdio situadas entre {{unitat|5|Hz}} e {{unitat|3|[[gigahertz|GHz]]}} (l'[[ionosfèra]] terrèstra blòca lo senhal en dejós d'aquela plaja)<ref>{{en}}The Effects of Earth's Upper Atmosphere on Radio Signals, ed: NASA [https://archive.is/20120529/http://radiojove.gsfc.nasa.gov/education/educ/radio/tran-rec/exerc/iono.htm]</ref>. De grands [[interferomètre]]s ràdio s'utilizèron per cartografiar los [[giscles (astrofisica)|giscles]] emés per las galaxias activas. Los [[radiotelescòpi]]s se pòdon tanben utilizar per observar l'[[idrogèn]] neutre, inclusent potencialament la matèria non ionizada del començament de l'univèrs que forma las galaxias quand s'afondran<ref>Giant Radio Telescope Imaging Could Make Dark Matter Visible in ScienceDaily [http://www.sciencedaily.com/releases/2006/12/061214135537.htm]</ref>.

Los telescòpis d'[[ultraviolet]] permeton de metre melhor en evidéncia las estelas caudas, sovent massissa e de durada de vida limitada, metent tanben en evidéncia lo fenomèn de formacion d'estelas dins las galaxias. Dins lo domeni dels [[rais X]], s'obsèrva la matèria fòrça mai cauda, subretot la distribucion del gas caud al sen dels amàs de galaxias, e mai los fenomèns energetics al sen del còr de las galaxias ont se tròba sovent un [[trauc negre supermassís]] que sa preséncia es entre autres traida per l'existéncia de volutas de gas fòrça caud van cap a s'englotir pel trauc negre central<ref>{{en}}NASA Telescope Sees Black Hole Munch on a Star, ed: NASA [https://archive.ph/20120604/http://www.nasa.gov/mission_pages/galex/galex-20061205.html]</ref>.

== Bibliografia ==

* '''Referéncias generalas'''
** {{en}} The Universe and Beyond, Terence Dickinson, ed: Firefly Books Ltd., 2004, ISBN 1-55297-901-6
** {{en}} Galactic AstronomyOuvrage, James Binney & Michael Merrifield, ed: Princeton University Press, 1998, ISBN 0-691-00402-1

== Nòtas e referéncias ==
<references />

=== Ligams intèrnes ===

* [[Via Lactèa]], nòstra galaxia
* [[Grope local]], lo grope de galaxias que ne fa partida la Via Lactèa, e que sos autres principals representants son :
** [[M31]], la [[Galaxia d'Andromèda]] ;
** [[M33]], la [[Galaxia del Triangle]] ;
** Lo [[Granda Nívol de Magellan]] e lo [[Pichona Nívol de Magellan]] ;
** [[NGC 6822]], la primièra galaxia fòra la Via Lactèa.
* [[Amàs de la Verge]], l'estructura pus vasta dins que se tròba lo Grope local

* [[Galaxia espirala]]
* [[Galaxia elliptica]]
* [[Galaxia irregulara]]
* [[Galaxia nana]]

=== Ligams extèrnes ===

* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20100228044717/http://www.astronoo.com/galaxies.html Estudi sus las galaxias ellipticas, espiralas e irregularas]
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20111001011923/http://www.ulb.ac.be/sciences/astro/cd/galaxies/galaxies.htm Las galaxias e l'univèrs, sul site de l'Universitat libra de Brussèlas]
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20090706092932/http://www-obs.univ-lyon1.fr/labo/perso/gilles.adam/optionINSA/etoilgal/etoilgal_0.html Estelas e galaxias, sul site del Centre de recèrcas astronomicas de Lion]

{{Portal|astronomia}}


[[Categoria:Galaxia|*]]