Veire la font de Galègoportugués

{{Infobox Lenga
 | en occitan = Galègoportugués 
 | lenga      = Gallæco<br>ᚷᚨᛚᛚᛇᚲᛟ<br>ᚷᚨᛚᛚᛖᚷᛟ<br>𐌲𐌰𐌻𐌻𐌴𐌲𐍉<br>ݢللّـﻠﯩـݢـۆ<br>ܓ݁‎ܑܠ݁ܝ݁ܝܝܼܓ݁‎ܘܿ
 | país       = [[Reialme de Galícia]]
 | regions    = [[Portugal]], [[Galícia]], una part d'[[Extremadura]], una part d'[[Astúrias]]; e los païses que parlan portugués en defòra d'Euròpa coma [[Angòla]], [[Brasil]], lo [[Cap Verd]], [[Timòr Èst]], la [[Guinèa Bissau]], [[Macau]], [[Moçambic]], [[São Tomé e Príncipe]].
 | personas   = 
 | n          = 
 | tipologia  = {{SVO}}<br />{{Lenga sillabica}}
 | status     = 
 | academia   = 
 | iso-1      = 
 | iso-2      = 
 | iso-3      = 
 | iso-6      = 
 | iso-6P     = 
 | mòstra     =
 | espandida  = 
 |grop=[[Lengas romanicas]]
 | Lenga_filha       = [[portugués]], [[galèc]]
 |fam1=[[Lengas indoeuropèas]]
 |fam2=[[Lengas italicas]]
 |fam3=[[Lengas romanicas]]
 |fam4=[[Iberoromanic|Lengas iberoromanicas]]
 |fam5=[[Lengas iberoromanicas occidentalas]]
 |imatge=Grupo_galaico-potugués.png
 |escritura=[[Alfabet latin]]
}}

Lo '''galègoportugués''' o '''galaicoportugués'''<ref>{{Ref-web|cognòm=Centre de terminologia|títol=Galaicoportugués|url=https://www.termcat.cat/ca/cercaterm/fitxa/MTUyOTYwNA%3D%3D|òbra=Termcat}}</ref> (en portugués ''galego-português'' o ''galaico-português''; en galèc ''galego-português'' o ''galaico-português'' [nòrma AGAL] o ben ''galego-portugués'' o ''galaico-portugués'' [nòrma ILG-RAG]) es una [[Lengas romanicas|lenga romanica]] que compren doas varietats tipicas, lo [[portugués]] e lo [[galician|galèc]]. Se destria dins son utilizacion coma idiòma pròpri de la [[poesia trobadoresca]] dins los reialmes ont èra natiu ([[Reialme de Portugal|Portugal]] e [[Reiaume de Leon|Leon]]) mas tanben en [[Reiaume de Castelha|Castelha]] e, pontualament, endacòm mai Euròpa.

Uei la plaça exacta del galèc es discutida: d'unes lo considèran unit al portugués dins l'encastre d'una granda lenga galègoportuguesa, mas d'autres considèran que lo galèc seriá devengut una lenga separada del portugués. Dins la màger part dels manuals de lingüistica romanica, la posicion majoritària vei lo galèc e lo portugués coma de variacions de la meteissa lenga, uèi encara.<ref>BÈC Pèire (1970-71) = BEC Pierre (collab. Octave Nandris, Žarko Muljačić), ''Manuel pratique de philologie romane,'' París: Picard, 2 vol.</ref>

== Istòria ==

=== Origina ===
La lenga se desvolopèt al nòrd èst de la [[Peninsula Iberica]], dins la region nomenada [[Galècia]], en desvolopament del [[latin vulgar]] parlat pels conquistadors romans a partir del sègle II. Se pòt pensar qu'al [[sègle VIII]], èra ja una lenga distinta.

=== Documents mai ancians en galègoportugués ===
Mentre que de documents escriches en [[latin]] al nòrd-èst de la [[Peninsula Iberica]], coma la ''Carta de Fondacion de la Glèisa de Lardosa'' ([[882]]), anóncian ja de formas de lengas vulgaras parladas dins la region, lo galègoportugués sorgís sonque entre los ans [[1170]] e [[1255|1220]], sobretot dins de documents d'importància menora amb de mots o de frasas en [[Lengas romanicas|romanic]] inseridas dins un [[latin]] de mendre qualitat, coma dins lo Testament d'Anfós IId, rei de Portugal, sovent considerat coma lo mai ancian document ecrich que se pòsca considerar coma una lenga novèla, diferenta del latin.

Aquesta mena de documents pen lo nom de "produccion primitiva", que las principalas marcas istoricas son los documents de la lista çai jos.

Son pas incluses dins la lista los documents que se'n coneis pas l'original, mas sonque de còpias fachas de decennis o de sègles mai tard

{| class="wikitable"
|-
! Nom !! Data !! Títol !! Descricion
|-
| "Carta de Fundação da Igreja de [[Lardosa]]"<ref name="emiliano" /> || [[882]] d.C.<ref name="emiliano">{{Obratge| autor= António Emiliano  | títol= O mais antigo documento latino-português (882 a. D.)  - edição e estudo grafémico | lenga = Portugués | editor = Universidade Nova de Lisboa | data  =octobre de 1998}}</ref> || Lo mas ancian document original portugués servat, escrich en latin<ref name="emiliano" /> || Escrich en latin, en letra [[visigòta cursiva]]
|-
| "[[Notícia de Fiadores]]" || [[1175]]<ref>{{cita web |url=http://digitarq.arquivos.pt/details?id=4380613 |títol=Documentos relativos a Soeiro Pais (...) E Notícia de Fiadores |acessodata=30 de julho de 2015 |autor=Torre do Tombo |publicacion=Projeto TT Online |lenga=Portugués}}</ref> || Una unica frasa escricha que se poiriá ja considerar coma una lenga galègoportuguesa, diferenta del latin<ref name="estadão">{{obratge|periodic=Agência Estado |data=29 de mai de 2002 |títol=Professor encontra primeiro texto escrito em português |jornal=Estadão |luòc=São Paulo |url=http://internacional.estadao.com.br/noticias/geral,professor-encontra-primeiro-texto-escrito-em-portugues,20020529p46797 |lenga=Portugués}}</ref> || Pichona lista de noms que que s'acaba coma una frasa que presenta de sintaxi e de morfologia portuguesas: "''Istos fiadores atan .v. annos que se partia de isto male que li avem''."<ref>{{cita web |url=http://www.netprof.pt/pdf/revisao_TLEBS_2007.pdf |títol=Revisão da Terminologia linguística para os Ensinos Básico e Secundário |autor= Ministério da Educação |data=setembro de 2007|lenga=Portugués}}</ref>
|-
| "[[O Pacto de Gomes Pais e Ramiro Pais|Pacto dos irmãos Pais]]" || c. [[1175]]<ref name="publico">{{obratge|nom=Queirós |prenom=Luís Miguel |data=22 de maio de 2002 |títol=Descoberto o mais antigo texto escrito em galego-português |jornal=Público |url=http://www.publico.pt/n144785 | lenga=Portugués}}</ref> || Considerat per son descobreire coma lo mai ancian '''document''' galègoportugués (quitament s'es encara mai pròche del latin del portugués), e qu'es pas datat; se supausa qu'es mai ancian que ''Testamento de Afonso II'')<ref name="estadão" /><ref name="publico" /> ||  I a pas de pròva de la data ont foguèt escrich; la data es supausada.<ref name="publico" /><ref>i.e., por conjectura</ref>
|-
| "[[Testamento de Afonso II]]" || [[1214]]<ref>{{citar web |url=http://digitarq.arquivos.pt/details?id=1437285 |títol=Testamento de D. Afonso II |acessodata=30 de julhet de 2015 |autor=Torre do Tombo |publicado=Projeto TT Online |língua=Portugués}}</ref> || Lo mai ancian '''document''' en galègoportugués conegut<ref name="público">{{cita web|url=http://www.publico.pt/culturaipsilon/noticia/lingua-portuguesa-porque-27-de-junho-1659661|data=2014|acessodata=23 de junho de 2013|títol=Língua portuguesa: porquê 27 de Junho?|autor=José Ribeiro e Castro|publicação=|página=}}</ref> || Frequentement considerat coma lo primièr document escrich en "portugués"<ref name="público" /> (pas encara destriat del [[galician|galèc]])
|-
| "[[Notícia de torto]]" || [[1214|1215]]-[[1216]]<ref name="torto">{{cita web |url=http://digitarq.arquivos.pt/details?id=1461698 |títol="Notícia de Torto" |acessodata=30 de julho de 2015 |autor=Torre do Tombo | publicacion=Projeto TT Online |lenga=Portugués}}</ref> || Benlèu lo segond mas ancian '''document''' escrich em galègoportugués<ref name="torto" /> || Long raconte de las sofrenças que Lourenço Fernandes da Cunha patiguèt de las mans d'autres senhors<ref name="torto" />
|-
| "[[Foro do bõ burgo de Castro Caldelas]]" || [[1228]]<ref name="foro">{{cita web| autor  = Henrique Monteagudo | títol  = O Foro do Bo Burgo do Castro Caldelas, dado por Afonso IX en 1228 | lenga  = Galician | editor  = Consello da Cultura Galega | data  =  | url  = http://consellodacultura.gal/mediateca/pubs.pdf/doc_en_galego.pdf  | format = pdf}}</ref> || Lo mai ancian document en galègoportugués '''escrich en [[Galícia]]'''<ref name="foro" /> || Dedicacion d'[[Anfós X de Castelha]] en abril de 1228 a la vila d'[[Alhariz]] ([[Galícia]], [[Espanha]])<ref name="foro" />
|}

Totes aqueles documents son servats a l'''Arquivo Nacional da Torre do Tombo'' a [[Lisbona]], levat lo testament reial de 1214, servat als Archius de la Catedrala de Toledo (Espanha), e del "Foro do bõ burgo de Castro Caldelas" als Archius dels Ducs d'e Alba (tanben en Espanha).

Pasmens "''Notícia de Fiadores''" (1175) e lo'' "Pacto dos irmãos Pais"'' (benlèu d'abans de 1175), escrich en latin mas ja amb una granda traça de çò que vendrà una lenga novèla, d'autres documents, tanben notarials coma o "''Testamento de Elvira Sanches''", que lo filològ portugués [[Leite de Vasconcelos]] estimava escrich en 1193.

=== Poesia galègoportuguesa ===
[[Fichièr:Martim_Codax_Cantigas_de_Amigo.jpg|vinheta|200x200px|Pergamin Vindel (Pierpont Morgan Library, New York, Vindel MS M979)]]
A son epòca, èra una lenga culta quitament en defòra dels dos reialmes de [[Galícia]] e de [[Portugal]], tanben dins los reialmes vesins de [[Reiaume de Leon|Leon]] e [[Reiaume de Castelha|Castelha]]. Atal, lo rei castelhan [[Anfós X de Castelha|Anfós X]] escriguèt sas'' Cantigas de Santa Maria ''en galègoportugués. Son importància èra tala qu'es considerada coma la segonda lenga de literatura mas importanta de l'[[Edat Mejana]] europèa, just après l'[[occitan]].

Lo document mai ancianament conegut de la poesia galègoportuguesa seriá la [[cantiga]] satirica ''"Ora faz ost'o senhor de Navarra"'' de [[João Soares de Paiva]], per d'unes datat de 1196.

Los recuèlhs lirics medievals galègoportugueses mai importants son:
* ''Cancioneiro da Biblioteca Nacional'' (ancian Colocci-Brancuti)
* ''Cancioneiro da Vaticana''
* ''Cancioneiro da Ajuda'' (ancian Cancioneiro do Colégio dos Nobres).
* ''Cantigas de Santa Maria'', de [[Anfós X de Castelha|Anfòs X de Castelha]]

=== Fragmentacion ===
[[Fichièr:Linguistic map Southwestern Europe-en.gif|drecha|vinheta|200x200px|Mapa cronologica mostrant lo desvolopament de las lengas del sud-oèste da [[Euròpa]] amb lo galaicoportugés.]]
Lo galègoportugués, comun a Galícia e Portugal, foguèt pendent de sègles la lenga mairala d'una comunautat lingüistica del nord-èst de peninsula, mas las desfachas dels nòbles galècs a la fin del [[sègle XIV]] e al començament del [[Sègle XV|XV]] provoquèron l'assimilacion de la noblesa galèga e la dominacion castelhana, e aquò d'aquí entraïnèt la desaparicion publica, oficiala, literària e religiosa del galècn coma lenga de cultura fins a la fin del [[sègle XIX]]. Son los diches "Sègles Escurs". Lo [[portugués]], de son costat se desvolopèt liurament dins sa dralha, pr'amor que Portugal foguèt lo sol territòri de la peninsula que demorèt en defòra de la dominacion politica del Reialme de Leon e Castelha e de la dominacion lingüistica del [[Espanhòu|castelhan]].

== Tradicion orala de la cultura galègoportuguesa ==
Lo patrimòni cultural immaterial galègoportugués es present dins las tradicions oralas popularas e es uèi un patrimòni en dangièr d'extincion, çò que menèt a sa candidatura conjoncha, defenduda per los govèrns de [[Portugal]] e d'[[Espanha|Espanha,]] coma "''Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity''" en 2005.

Lo folclòre galègoportugués es ric en tradicions oralas; per exemple ten de “''cantigas ao desafio''” o “''regueifas''” (mena de [[tenso|tensó]]), de mites e de legendas, de [[Cantiga|cantigas]], de dichas e de bonas paraulas. La tradicion orala es ligada a diferentas activitats tradicionalas transmesas oralament, coma las celebracions de fèstas popularas (''entrudo'', ''magusto'', ''festas da coca'', ''São João''), de fèstas maritimas, de romavatges, de musica e de danças popularas. Los mestièrs coma las activitats de pesca, l'agricultura e l'artisanat son d'activitats transmesas de generacion en generacion de maniera orala; cada activitat utiliza un vocabulari especific. Tanben dins las costumas, los parlars, las danças, los rituals, la medecina tradicionala e la farmacopèa populara, las arts culinàrias, las supersticions e cresenças, existís un ensemble de coneissenças que se transmeton oralament.

==Referéncia==
{{Reflist}}

== Vejatz tanben ==
* [[Diferéncias entre lo galician e lo portugués]]

== Ligams extèrnes ==