Veire la font de Estructura de la Tèrra

{{Dialècte Provençau}}

[[Fichièr:Tèrra - Estructura intèrna 2.png|thumb|right|Representacion simplificada dau modèl modèrne de l'structura intèrna de la Tèrra.]]

L’'''estructura de la Tèrra''' designa la reparticion intèrna dei jaç diferents que compausan la [[Tèrra]]. D'efiech, la [[planeta]] nòstra es compausada de plusors jaç distints separats per de discontinuitats. Aquò fenomèn es la consequéncia dei mecanismes de diferenciacion de la [[matèria]] que foguèron mes en òbra durant la formacion de la [[Tèrra]] e, pus tard, durant son refrejament. En causa de l'impossibilitat d'analizar dirèctament l'interior de la [[Tèrra]], l'estudi de sei jaç intèrnes necessita d'utilizar de tecnicas indirèctas coma l'observacion deis anomalias gravitacionalas, de la propagacion deis [[onda sismica|ondas sismicas]] ò dei proprietats dei [[neutrinò]]s aguent traversat la [[planeta]].

Lei premierei teorias regardant l'estructura intèrna de la [[Tèrra]] foguèron emesas durant l'[[Antiquitat]]. Pasmens, fins au sègle XIX, foguèron sovent fòrça erronèas car la [[geologia]] e leis autrei [[sciéncia]]s necessàrias a l'estudi dei prefondors dau glòbe terrèstre èran pas pron desvolopadas. Lo modèl actuau de la [[planeta]] foguèt donc principalament definit durant lo sègle XX. Compren uei tres jaç principaus que son la [[crosta terrèstra|crosta]], lo [[mantèu (geologia)|mantèu]] e lo [[nuclèu (geologia)|nuclèu]].

== Istòria ==

=== Antiquitat e Edat Mejana ===

Lei premierei [[teoria]]s depintant l'estructura intèrna de la [[Tèrra]] datan dau [[Antiquitat|periòde antic]]. Es malaisat de'n dreiçar una lista complèta. D'un biais generau, seis autors assaièron d'i integrar d'elements [[geologia|geologics]] observables ([[montanha]]s, [[mar]]s, [[volcan]]s...) e de concepcions [[filosofia|filosoficas]] ò [[religion|religiosas]]. Entre lei modèls pus influents, se pòu citar aqueu d'[[Aristòtel]] ([[-384|384]]-[[-322|322 avC]]) que veguèt la [[Tèrra]] coma un objècte fach de tèrra e de [[ròca]] enviroutat per de jaç d'[[aiga]], d'[[aire]], de [[fuòc]] e, fin finala, per l'esfèra deis astres. En causa de la notorietat de son autor, aquela vision s'impausèt en [[Euròpa]] e dins la màger part dau mond [[islam|musulman]].

=== Lei premierei teorias scientificas ===

[[Fichièr:Athanasius Kircher.jpg|thumb|right|Retrach dau prèire [[Alemanha|alemand]] [[Athanasius Kircher]].]]

La [[revolucion coperniciana]] e la generalizacion progressiva dau [[metòde scientific]] entraïnèron la formulacion de teorias novèlas a partir dei sègles XVI e XVII. Generalament basadas sus de fachs [[sciéncia|scientifics]], demorèron pasmens ben sovent limitadas per la manca de conoissenças en [[astronomia]]. Per exemple, en [[1644]], lo sabent [[França|francés]] [[René Descartes]] ([[1596]]-[[1650]]) presentèt la [[Tèrra]] coma un [[Soleu]] ancian aguent gardat un nuclèu de tipe [[Soleu|solar]]. Per eu, la Tèrra es ansin facha d'un centre [[ròca|rocassós]], d'un jaç d'[[aiga]], d'un jaç d'[[aire]] e d'una crosta en equilibri sus lo jaç d'[[aire]]. Dins aquò, aquel equilibri èra pas totalament estable, çò que menava a la formacion de fracturas permetent d'explicar la formacion dei relèus e deis [[ocean]]s.

En [[1665]], lo prèire [[Alemanha|alemand]] [[Athanasius Kircher]] ([[1602]]-[[1680]]) emetèt una autra teoria redigida a partir de seis observacions d'erupcions [[volcan]]icas e de [[terratrèm]]s en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]. Segon, la [[Tèrra]] es un astre refrejat que conteniá una massa de matèria en [[fusion]]. De fracturas dins la crosta entraïnavan de còps de sortidas d'aquela matèria au nivèu dei [[volcan]]s.

Relativament corrèct per leis informacions disponiblas au sègle XVII, lo modèl de [[Athanasius Kircher|Kircher]] aguèt pasmens pas una difusion larga. Ansin, au sègle seguent, lo [[matematicas|matematician]] [[Anglatèrra|anglés]] [[William Whiston]] ([[1667]]-[[1752]]) prepausèt de descriure la [[Tèrra]] coma lo rèsta d'una vièlha [[cometa]]. [[Edmond Halley]] ([[1656]]-[[1742]]) pensava que la planeta èra un sistèma de còcas concentricas separats per de jaç de [[vuege]]. Enfin, un autre exemple de teoria dau periòde es lo modèl de l'[[engenhariá|engenhaire]] [[Occitània|occitan]] [[Henri Gautier]] ([[1660]]-[[1737]]) qu'imaginèt una Tèrra constituida d'una crosta relativament fina mantenguda en equilibri per d'interaccions entre la [[gravitat]] e la [[fòrça centrifuga]].

=== L'aparicion dei teorias geologicas ===

Au sègle XIX, lo desvolopament de la [[geologia]] placèt l'adeqüacion entre lei teorias sus l'estructura intèrna de la Tèrra e l'observacion e lei mesuras [[geofisica]]s coma un aspècte fondamentau. Lei [[geologia|geològs]] s'interessèron donc a l'estudi dau glòbe per formular de teorias pus precisas. Durant lo periòde, descurbiguèron plusors elements importants :
* l'influéncia [[gravitacion]]ala fòrça febla dei [[montanha]]s permet de conclure que la [[Tèrra]] es pas curada.
* la descubèrta de [[ròca]]s d'origina [[volcan]]ica dins mai d'una region e lo fenomèn d'aplatiment dei pòls permetèron au [[naturalisme|naturalista]] [[Georges-Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] ([[1707]]-[[1788]]) d'afiermar que la [[Tèrra]] èra en [[fusion]] a son origina.
* la mesura de l'aumentacion regulara de la [[temperatura]] dins lei [[mina]]s menèt plusors scientifics, coma lei [[França|Francés]] [[Joseph Fourier]] ([[1768]]-[[1830]]) e [[Louis Cordier]] ([[1777]]-[[1861]]), a postular l'existéncia d'un centre en fusion a una [[temperatura]] de plusors miliers de gras.
Pasmens, lei [[geologia|geològs]] e leis [[astronomia|astronòms]] foguèron pas capables d'explicar l'origina d'aquela calor (refrejament d'un astre inicialament en [[fusion]] ? efiechs de [[reaccion quimica|reaccions quimicas]] exotermicas ?). De mai, durant quauquei decennis, la preséncia d'un centre [[gas]]ós foguèt una ipotèsi. Pasmens, la descubèrta de la variacion dau ponch de fusion en foncion de la [[pression]] per [[William Hopkins]] ([[1793]]-[[1866]]) validèt l'idèa d'un centre [[solid]] ò [[liquid]].

Finalament, coma durant l'[[Antiquitat]], lo prestigi personau deis autors de modèls aguèt una influéncia determinanta sus sa difusion. Ansin, la teoria pus famosa foguèt aquela de [[William Thomson, Lord Kelvin|Lord Kelvin]] ([[1824]]-[[1907]]). Per eu, a partir de calculs menadas sus lei fòrças de marèia, la [[Tèrra]] èra una esfèra assimilabla a un solid elastic. Postulèt tanben que la fònt d'[[energia]] permetent de caufar lei zònas centralas èra desconeguda. Enfin, per explicar certanei fenomèns liats ai marèias, deguèt supausar l'existéncia d'un centre rigid<ref>'''[[anglés|(en)]]''' [[Lord Kelvin]], « On the rigidity of the earth », ''Phil. Trans. R. Soc'', vol. 153, 1863.</ref>.

=== Lo desvolopament dau modèl modèrne ===

[[Fichièr:Portrait of Andria Mohorovicic.gif|thumb|right|Retrach d'[[Andrija Mohorovičić]], [[meteorologia|meteorològ]] vengut un pionier de la [[sismologia]].]]

Lo desvolopament de la [[sismologia]] e lei progrès pus generaus dins la mecanica ondulatòria son a l'origina de la definicion dau modèl actuau de l'estructura intèrna de la [[Tèrra]]. D'efiech, l'utilizacion de [[sismograf]]s permet d'observar lo passatge deis ondas sismicas dins lei jaç intèrnes. Segon lei proprietats dei diferents tipes d'ondas sismicas, aquò permet de modelizar lei proprietats generalas d'aquelei jaç. Gràcias a aquelei tecnicas, divèrsei descubèrtas majoras se debanèron durant la premiera mitat dau sègle XX :
* en [[1909]], lo [[Croàcia|Croata]] [[Andrija Mohorovičić]] ([[1857]]-[[1936]]) descurbiguèt l'existéncia d'una interfàcia entre la crosta e lo [[mantèu]]. Aquela discontinuitat pòrta uei son nom : es la [[discontinuitat de Mohorovičić]] (sovent dicha [[Moho]]).
* en [[1912]], lo [[sismologia|sismològ]] [[Alemanha|alemand]] [[Beno Gutenberg]] ([[1889]]-[[1960]]) poguèt posicionar lo limit entre lo mantèu e lo nuclèu a {{formatnum:2900}} km de prefondor.
* en [[1926]], lo [[matematicas|matematician]] [[Reialme Unit|britanic]] [[Harold Jeffreys]] ([[1891]]-[[1989]]) demostrèt l'existéncia d'un jaç fluid dins lo nuclèu [[metal]]lic.
* en [[1936]], la [[sismologia|sismològa]] [[Danemarc|danesa]] [[Inge Lehmann]] ([[1888]]-[[1993]]) descurbiguèt l'existéncia dau nuclèu intèrne a {{formatnum:5150}} km de prefondor.
En parallèl, autre element major dins la mesa en plaça dau modèl modèrne, divèrsei [[geofisica|geofisicians]] coma [[Keith Bullen]] ([[1906]]-[[1976]]) ò [[Francis Birch]] ([[1903]]-[[1992]]) trabalhèron sus lei formulas permetent d'establir un liame entre la densitat, la [[temperatura]] e la [[pression]] dei [[ròca]]s e dei [[metal|metaus]]. Enfin, la descubèrta de la [[radioactivitat]] permetèt d'explicar l'origina de la màger part de la calor intèrna de la [[Tèrra]].

== Modèl actuau ==

=== Estructuras principalas ===

==== La crosta terrèstra ====

{{veire|Crosta terrèstra}}

La [[crosta terrèstra]] representa la partida pus extèrna de la [[Tèrra]]. Representa 1,5% dau volum de la [[planeta]] e 4,4% de sa [[massa]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Donald Turcotte e Gerald Schubert, ''Geodynamics'', Cambridge University Press, 2014.</ref>. Es compausada de dos tipes diferents de crosta :
* la [[crosta continentala]] es subretot facha de [[granit]]. A una espessor mejana de 35 km amb de variacions anant de quauquei quilomètres (dins lei regions de rift) a 75-100 km (dins lei regions [[montanha|montanhosas]]). Aqueu tipe de crosta ocupa aperaquí 30% de la superficia terrèstra.
* la [[crosta oceanica]] es principalament formada per de ròcas [[volcan]]icas de tipe [[basalt]]. Es relativament fina (en mejana 5 km) mai a una densitat fòrça importanta.

==== Lo mantèu ====

{{veire|Mantèu (geologia)}}

[[File:Peridotita - Mont Bar 2024.png|thumb|right|[[Fotografia]] d'un nodul de [[peridotita]] dins una bomba volcanica.]]

Lo [[Mantèu (geologia)|mantèu]] terrèstra constituís 84% dau volum de la [[planeta]]. Es separat de la crosta per la [[discontinuitat de Mohorovičić]] e dau nuclèu per la [[discontinuitat de Gutenberg]]. Es principalament compausat de [[silicat]]s dins un [[estat de la matèria|estat]] [[solid]] deformable<ref>Lei [[ròca]]s dau mantèu an una [[viscositat]] similara a aquela dau glaç present dins lei [[glacièr|glaciers]].</ref>. Es devesit entre :
* lo mantèu superior, en partida plastic, qu'es fach de [[peridotita]]s, d'[[ortopiroxèn]]s, de [[clinopiroxèn]]s, de [[granat]]s e d'una mescla de [[wadsleyita]] e de [[ringwoodita]]<ref name="Sébastien Merkel 2001">'''[[francés|(fr)]]''' Sébastien Merkel, ''Structures minérales et composition de la Terre profonde'', Laboratoire Sciences de la Terre, ENS Lyon, 2001, [https://planet-terre.ens-lyon.fr/ressource/mineraux-profonds.xml].</ref>.
* lo mantèu inferior es principalament compausat de [[perovskita calcica|perovskitas calcicas]], [[perovskita fèrromagnesiana|perovskitas fèrromagnesianas]] e de [[magnesiowüstita]]s<ref name="Sébastien Merkel 2001"/>. Pus viscós, assosta de corrents de conveccion poderós que permèton lo transferiment de la calor intèrna vèrs lei jaç exterior. Aquelei movements son a l'origina de la [[deriva dei continents]].

==== Lo nuclèu ====

{{veire|Nuclèu (geologia)}}

Lo [[nuclèu (geologia)|nuclèu]] representa 15% dau volum terrèstre. Coma lo mantèu, es compausat de dos jaç principaus :
* lo nuclèu extèrne es [[liquid]] e principalament fach de [[fèrre]] (80-85%), de [[niquèl]] (5%) e d'un [[element quimic|element]] leugier desconegut ([[sofre]], [[oxigèn]], [[silici]], [[carbòni]] ?) (10%). Sa [[temperatura]] es de {{formatnum:4000}} °C e sa densitat es vesina de 10. En revènge, sa [[viscositat]] es malaisada de determinar (entre 1 e 100 còps aquela de l'[[aiga]] ?). La natura conductritz dau [[fèrre]] e la preséncia de corrents de conveccion dins aqueu jaç son a l'origina dau [[camp magnetic terrèstre]].
* lo nuclèu intèrne es [[solid]]. Sembla compausat d'un [[aliatge]] de 80% de [[fèrre]] e de 20% de [[niquèl]] eissit de la [[cristal]]lizacion dau nuclèu extèrne. Sa temperatura mejana es de {{formatnum:6000}} °C e sa densitat es d'aperaquí 13. La [[discontinuitat de Lehmann]] marca lo limit entre lei zònas dau nuclèu.
La mitat de la calor dau nuclèu es producha per l'[[energia]] liberada per la desintegracion d'[[element quimic|elements]] [[radioactivitat|radioactius]] pesucs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Philip C. England e Alan Bruce Thompson, « Pressure—Temperature—Time Paths of Regional Metamorphism I. Heat Transfer during the Evolution of Regions of Thickened Continental Crust », ''Journal of Petrology'', 1984, '''25''' (4): 894-928.</ref>. Pasmens, lei vestigis de la [[calor]] primordiala representan totjorn una fraccion importanta qu'es estimada entre 10% e 20%<ref>'''[[anglés|(en)]]''' A. Gando, D. A. Dwyer, R. D. McKeown e C. Zhang, « Partial radiogenic heat model for Earth revealed by geoneutrino measurements », ''Nature Geoscience'', vol. 4, n° 9,‎ 2011, pp. 647–651).</ref>.

=== Estructuras segondàrias ===

==== Leis estructuras tectonicas ====

{{veire|Tectonica dei placas}}

La [[litosfèra]] es constituida per la [[crosta terrèstra]] e per lei jaç superiors dau mantèu. Fragmentada per lei remontadas de [[magma]], es lo supòrt dei [[placa tectonica|placas tectonicas]]. Son espessor varia de 100 a 200 km. En dessota, se tròba l'[[astenosfèra]] qu'es un jaç caracterizat per la [[fusion]] parciala dei [[peridotita]]s que compausan lo mantèu extèrne. Aquò favoriza la fluiditat dei [[ròca]]s presents dins lo jaç e favoriza lo movement dei placas. Pasmens, l'[[astenosfèra]] es sovent absenta dins lei regions montanhosas.

Una consequéncia d'aquelei desplaçaments de placas es la formacion de [[zòna de subduccion|zònas de subduccion]] caracterizadas per la cabussada d'un troç de placa dins lei jaç extèrnes dau mantèu fins a de prefondors de 600 km. Durant aqueu procès, lei [[ròca]]s de la crosta e de la [[litosfèra]] son somesas a de [[temperatura]]s e de [[pression]] que pòdon entraïnar lor [[fusion]] ò congrear de transformacions fisicoquimicas a l'origina dei [[ròca metamorfica|ròcas metamorficas]].

==== Lei ponchs cauds ====

{{veire|Ponch caud (geologia)}}

Lei [[Ponch caud (geologia)|ponchs cauds]] son de fenomèns localizats que son la consequéncia de remontadas de [[magma]] caud originari de la region situada entre lo mantèu intèrne e lo nuclèu extèrne. L'origina d'aquelei ponchs es pas ben compresa.

== Annèxs ==

=== Liames intèrnes ===

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Astenosfèra]].
* [[Basalt]].
* [[Crosta terrèstra]].
* [[Discontinuitat de Gutenberg]].
* [[Discontinuitat de Lehmann]].
* [[Discontinuitat de Mohorovičić]].
* [[Fèrre]].
* [[Granit]].
* [[Litosfèra]].
* [[Magma]].
* [[Mantèu (geologia)]].
* [[Niquèl]].
* [[Nuclèu (geologia)]].
* [[Planeta]].
* [[Ponch caud (geologia)|Ponch caud]].
* [[Silicat]]s.
* [[Sismologia]].
* [[Tectonica dei placas]].
* [[Tèrra]].
* [[Tèrratrem]].
* [[Volcan]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' N. Cabrol e E. Grin, ''La Terre et la Lune'', Que sais-je, n° 875, PUF, 1998.
* '''[[francés|(fr)]]''' Vincent Deparis et Hilaire Legros, ''Voyage à l’intérieur de la Terre'', CNRS Editions, 2000.
* '''[[francés|(fr)]]''' René Dars, ''La géologie'', Que sais-je, n° 525, PUF, 2000.
* '''[[francés|(fr)]]''' Gabriel Gohau, ''Une histoire de la géologie'', Le Seuil, 1990.
* '''[[francés|(fr)]]''' [[Maurice Krafft]], ''Les feux de la Terre'', Gallimard, 1991.
* '''[[francés|(fr)]]''' [[Maurice Mattauer]], ''Ce que disent les pierres'', Librairie Pour la Science, 1998.
* '''[[francés|(fr)]]''' Henri Claude Nataf (s.d. de Joël Sommeria), ''La physique de la Terre'', Belin CNRS Editions, 2000.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>