Veire la font de Esiòde

{{AbC}}

{{Infobox Escrivan
| carta         =gr
| nom         = Esiòde
| imatge = File:Pseudo-Seneca_MAN_Napoli_Inv5616_n01.jpg
| talha imatge = 
| legenda = "Pseudoseneca": longtemps considerat coma un bust de filosofe estoïcian, aque poiriá representar un poèta arcaíc, benleu Esiòde. Copia romana d'un original ellenistic, [[British Museum]]
| nom de naissença = Sègle VIII AbC
| nom aliàs = 
| data de naissença = 
| luòc de naissença = 
| data de decès = 
| luòc de decès = 
| activitat = 
| lenga = [[Grèc]] ancian
| genre = [[Teogonia]], [[Poesia didactica]]  
| movement = 
| distincions = 
<!-- Listar las donadas de las seccions çaiaprèp entre las balisas <div></div>
E levetz pas las balisas <!-  -> que quand las seccions son completadas -->
<!-- | òbra = <div>
*
</div> -->
<!-- | complement = <div>
*
</div> -->
}}
[[File:Hesiodi Ascraei quaecumque exstant.tif|thumb|Hesiodi Ascraei quaecumque exstant, 1701]]

'''Esiòde''' (en [[grèc]] ancian ''Ἡσίοδος'' /''Hêsíodos'', en [[latin]] ''Hesiodus'') es un [[poèta]] grèc del [[sègle VIII AbC]]

== Biografia ==
=== Donadas conegudas ===

Los sols faches autentics coneguts sus Esiòde son los eveniments contats dins los seus poèmas. Per tres còps ''[[Los Trabalhs e los Jorns]]'', dona qualques elements biografics. I cal apondre qualques verses de la ''[[Teogonia (Esiode)|Teogonia]]''.

Esiòde seriá nascut a [[Ascra]], un vilatjòt de [[Beocia]]. Son paire veniá de [[Cime|Cumes]] en [[Eolida]], region d’[[Anatolia]]. Se sap pas lo seu nom. La tradicion li dona aquel de Dios, mas aquò s’explica per una deca d'interpretacion del passatge « Πέρση, δῖος γένος / ''Pérsê, dĩos génos'' » (''Trabalhs'', v.&nbsp;299), comprés coma « Persès, fils de Dios » al luòc de « Persès, nòble filh ». Aviá una pichona fabrica de cabotatge, que faguèt quicanèla. Traversèt alara la mar e se fixèt a Ascra que comprèt un pichon terren, al pè del [[mont Elicon]]. Se maridèt amb Picimèd, qu'aguèron dos filhs: Esiòd e Persès.

Ascra èra un luòc paure. Esiòde lo descriu coma un « vilatjòt maldich, marrit l’ivèrn, dur l’estiu, jamai agradiu » (''Trabalhs'', v.&nbsp;640). Al moment del partatge de l’eritatge del paire, se metèt en procès amb son fraire Persès. Los « reis » d’Ascra donèron rason a Persès. Aquel faguèt pas prosperar lo ben fins perilhar, e foguèt obligat a quistar son fraire, que le rebutèt. Furiós, Persès menacèt Esiòde d’un autre procès, que l’objècte es desconegut.

Per far venir son fraire savi, e lo portar cap a una vida bona e a une bona gestion dels bens, Esiòde compausèt lo poèma ''Los Trabalhs e los jorns'', òbra que la partida didactica es axada a l'entorn de doas vertats [[morala]]s: lo trabalh es la granda lei de l’umanitat; los que trabalhan pòdon viure decentament. Aquel obratge foguèt escrich dins un contèxte de crisi agrària e d'èrsas de [[colonizacion grèga|colonizacion]] dels grècs que cercavan de tèrres nòvas. Esiòde esperava resòlvre lo conflicte frairal a la bona; se sap pas se capitèt.

Al meteis temps de sas activitats agràrias, Esiòde èra [[aeda]], es a dire un barde que compausa de poèmas per un auditori. A [[Chalcis]] en [[Eubèa]], participèt al concors de poesia organizat pels filhs del rei Amfidamas per celebrar de funeralhas del paire. Emportèt la victòria amb un poema celebrant l’agriculture e la patz, e recebèt un tripòd en prèmi. Lo dedièt alara a las [[Musas]] de l'Elicon.

Moriguèt a Ascra. Quand lo vilatge foguèt destruit pelss [[Tespias|Tespians]], los abitants se refugièron a [[Orcomèn]]. [[Aristòtel]] testinonièt dins sa ''Constitucion d'Orcomèn'' que, seguent un [[oracle grèc|oracle]], los abitants de la ciutat reculhèron las cendras del poèta e las placèron al centre de l'[[agora]], als costats del tombèl de [[Minias]], eròi [[eponim]] de la ciutat. Atal, los abitants faguèron d’Esiòde lo fondator (οἰκιστής / ''oikistês'').

Esiòde se descriu d'esperel dins las seunas òbras coma partesan d’una existéncia sedentària, observator de la temperança e de la justiça, religiós fins a la supersticion, cercant pas la favor dels reis e fasent pas que de se rendre util als ciutadens, que lors presicava la morala amb de bèls verses. Es lo creator de la poesia didactica. Aprèp sa mòrt, d'estatuas foguèron enartada a Tespias, a [[Olimpia]] o encara sus l’Elicon. Los ses poèmas, cantats pels [[rapsòde]]s, venguèron fòrça populars e venguèron fòrça famoses.

Esiòde inspirèt fòrça poètas, d'entre que [[Virgili]] (dins las ''[[Georgicas]]''), [[Caton lo vielh]] (dins ''De agri cultura'') e [[Lucrèci]].

=== Las legendas ===

D'autres escriches ancians nos liuron tanben d'unormacions susr Esiòde. S’agís de:
* lo tractar titoliat ''Tençon (Ἀγών / ''Agốn'') d'[[Omèr]] e d'Esiòde'';
* la ''Vida d’Esiòde'' del gramatican bizantin [[Jean Tzetzès]] ;
* l’article ''Esiòde'' de la ''[[Soda]]'' ;
* dos passatges de [[Pausanias (geofraf)|Pausanias]] (IX, 31, 3-6 e 38, 3-4) e mai tròces ;
* un passatge de [[Plutarco]] (''Moralia'', 162b).

L'ensems es reünit dins les ''Vitæ Homeri et Hesiodi'' d'[[Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff|Ulrich von Wilamowitz]] (Bonn, 1916).

[[Imatge:Palais Bourbon, Malerei in der Kuppel der Poesie, Szene- Hesiod und die Muse (Eugène Delacroix).jpg|thumb|left|220px|''Esiòde e la [[Musas|Musa]]'', per [[Eugène Delacroix|Delacroix]], copòla del [[Palais Borbon]], 2{{a}} mitat del [[sègle XIX]]]]

L’''Agốn'' o "Tençon d'[[Omèr]] e d'Esiòde" es coma un libre escolar de sègle II ApC, mas que lo contengut es fòrça mai ancian ([[Aristofanes]] ne cita de verses dins ''la Pate'', en [[-421|421 AbC]]). Conta un debat opausant [[Omèr]] a Esiòde, e a per tòca de respondre a la question: que cal preferir, la poesia didactica o la poesia epica? Al tèrme de la tençon, Esiòde emportèt l’avís del rei, perque celèbra la patz e non la guèrra. Esiòde emportèt un tripòd que consacrèt a las Musas.

Plutarco, la ''Soda'' e Tzetzès contan eles la mòrt d’esiòde, dins de termes concordants. Voulent dedicar a las Musas lo tripòd ganhat a Calcis, s'anèt prèp de l’[[oracle de Dèlfes]], que la [[Pitia]] li faguèt una prediccion terrible:

:{{cita|Astruc aquel mortal que visita ma demorança, aquel Esiòde que carisiá las Musas imortalas! Sa glòria s'espandirá tan luènh que los rais de l’alba. Mas crenh lo bòsc famós de Jupitèr Nemean (''Nemeion''). Es aquí que lo destin marcará lo tèrme de ta vida.}}

Esiòde, pensant que la prediccion designava le temple de [[Jupitèr (mitologia)|Jupitèr Nemean]] sul site d’Olimpia, s’alunhèt del [[Peloponès]] e s’establiguèt a Oinoe, vila de la [[Locrida ozoliana]]. I visquèt longtemps, se mariguèt e aguèron un filh. Pasmens, Plutarco contèt qu’un jorn, alara que demorava a çò d'un òste amb un tal Milesius, aquel violèt la filha del seu òste pendent la nuèch. Esiòde foguèt accusat del crime e tuat pels fraires de la victima. Çò qu’Esiòde ignorava, es que lo luòc d'aqueles eveniments, una region boscosa prèp del mar, èra dedicat a Jupiter Nemean. Lo seu còs foguèt jetat al mar — la profecia se realizèt.

Cal notar qu'a çò de Tzetzès, Esiòde d'esperel èra lo seductor. Pasmens, lo cadavre foguèt salvat de l'enfonsament per una tropa de [[daufin]]s que lo menèron fins al [[golf de Corint]], que los [[Locrid|Locrians]] celebravan la fèsta d’[[Ariana (mitologia)|Ariana]]. Reculhèron lo còs e percassèron los murtrièrs. Esiòde foguèt enterrat sul Nemeion, dins un luòc gardat secret pels abitants de [[Naupacta]], de paur qu'aqueles d’[[Orcomèn]] prengan pas las cendras.

Auquela istòria pòrta plan las marcas de la legenda: l’oracle mal compres qui se realiza, l’intervencion dels daufins, lo tombèl amagat. Es segur que foguèt elaborada dins l'encastre d’una rivalitat entre Naupacta e Orcomèn. De mai, la quita legenda nomena lo filh d’Esiòde e de la Locriana sedusida: seriá  l'[[Estesicòr]], grand poèta liric…

== Òbra ==

Esiòde es subretot conegut per sa novèla escriture dels mites dins sas òbras, la ''[[Teogonia (Esiòde)|Teogonia]]'' e ''[[los Trabalhs e los Jorns]]'', qu'i sosquèt longuement. Presenta las tres poténcias principala: [[Gaïa]], [[Nix]] e [[Eròs]], al començament del recit. Abans, existissiá una version d'aqueles mites per cada ciutat en Grècia; la reescritura d'Esiòde, se rebutèt pas los tèxtes contradictòris (l’''[[Odissèa]]''), s’imposausèt coma lo melhor [[Mites e creacion del Monde|recit de las originas]] pels Grècs ancians. Fins a èsser considerat coma lo melhor poèta fàcia a Omèr dins le Certamen (sègle IV, per Alcidamas, amassat al sègle II), una òbra que lo presenta en situacion de rivalitat poetica amb Omèr; Omèr emportèt los vòtes del public per sa virtuositat, mas lo prètz foguèt fin finala accordat a Esiòde, que causissèt de cantar l'armonia dels òmes et de las sasons, alara Omèr aviá causit un subjècte guerrièr. 

Esiòde trobèt son inspiracion dins de multiplas fonts: son paire cabotava en Asia, e aviá ausitil a los mites [[Babilònia (reialme)|babilonians]]. Se torna escriure lo mite, pasmens lo fa dins la logica del mite.

=== Atribucions classicas ===

[[Imatge:Moreau,_Gustave_-_Hésiode_et_la_Muse_-_1891.jpg|thumb|right|200px|''Esiòde e una [[Musas|Musa]]'', per [[Gustave Moreau]] ([[1891]])]]

La primièra edicion anciana conservada pels papirs atribuís a Esiòde que tres òbras.

* La ''[[Teogonia (Esiòde)|Teogonia]]'' (Θεογονία / ''Theogonía''): genealogia dels dieus, que presenta la multitud dels dieus celebrats pels [[Mitologia grèga|mites grècs]] que tres generacions divinas se succedisson: aquela d’[[Oranos]], aquela de [[Cronos]], aquela de [[Zèus]] que sortit trionfant. A aquela genealogia divina s’apond una [[cosmogonia]] que conta la creacion del monde dempuèi lo [[Caòs (mitologia)|Caòs]]. Aquel obratge constituís lo mai ancian poèma religiós grèc.
* ''[[Los Trabalhs e los Jorns]]'' (Ἔργα καὶ Ἡμέραι / ''Erga kaì Hêmérai''): Esiòde conta l’istòria de [[Prometèu]] e de [[Pandora]], las cinq [[mite de las raças|raças successivas de l’umanitat]] (aur, argent, bronze, raça dels eròis puèi fèrre), la fabla del [[falcon]] e del [[Rossinhòl]] (lo falcon representant lo rei, e lo rossinhòl lo poèta) e la vision de doas ciutats, aquela del drech, du respècte, Δίκη / ''[[Dice|Díkê]]'', e la ciutat opausada, Ὕϐρις / ''[[Ibris|Hýbris]]'', la marrida, lo crime, identificat coma "la desmesura" (l'òrdre cosmic essent par esséncia la mesura). Dona una descripcion dels [[Agricultura en Grècia antica|trabalhs agricòls]] sus las tèrras aridas del seu país natal e se presenta coma un calendrièr precís de l’an d’un agricultor en inclusent de conselhs sur l’agricultura: aisinas, sonhs dels animal, culturas, eca. Une seccion descrivant la rigor de l’ivèrn dins las montanhas de Grècia. S'acaba pel recit en predisant qu’a la fin, l'òme de drech ven ric, alara qu'aquel d'aulesa perd tot. Esiòde es lo profèta de la raça de fèrre, que fa succedar a la raça del Eròis.
* ''[[Lo Boclièr d'Eraclès]]'' (Ἀσπὶς Ἡρακλέους / ''Aspìs Hêrakléous''), inspirada de la descripcion del boclièr d’[[Aquiles]] dins l'''[[Iliada]]''. Son atribucion a Esiòde es contestada, o parcialament<ref>Vejatz ''[http://expositions.bnf.fr/homere/antho/65/09.htm Lo boclièr d'Ercules. Pseudoesiòde {{fr}} traduccion de l'abat Bignan, 1841, sul site de la BnF]].</ref>.

=== Autres atribucions ===

Los Ancians encara li atribuiguèron una multitud d’autras òbras de biais mai o mens fantasiós. Aquelas òbras son ara editadas jol nom de « Pseudoesiòde » o de « Corpus esiodic ». Que :
* Lo ''[[Catalòg de las femnas]]'' o ''las Eeàs'' (|Ἢ οἷαι / ''Ê hoiai'', « o tala femna... », que son eissits los 54 primièrs verses del ''Boclièr'' ;
* ''Los Grands Trabalhs'' e ''las Grandas Eeas'', que lo rapòrt amb ''los Trabalhs'' e ''las Eeas'' demòra pas segur;
* ''L'Ornitomancia'', ''la Melampodia'' (suls devinaires [[Melampos]], [[Calchas]] e [[Tiresias]]), ''Explicacions de prodigis'', ''Astronomia'', dels poèmas sus l'art de la divinacion;
* ''Las Leissons de Quiron'', un poèma didactid;
* ''Los Dactíls de l’Ida'', suls primièrs metallurgistas ;
* ''Las Nòças de Ceíx'' ;
* ''La Devalada als Infèrns de Piritoòs'' ;
* ''Aigimios'', epopèia sul un rei [[dorian]].

== Nòtas ==
<references />

== Vejatz tanben ==
{{commons|Hesiod|Esiòde}}

=== Bibliografia ===

* {{fr}}[[Marcel Detienne]], « Crise agraire et attitude religieuse chez Hésiode », ''Revue d'études latines'', coll. « Latomus 68 » Bruxelles, 1963 ;
* {{fr}}Patrick Kaplanian, ''Mythes grecs d'origine'', vol.I : ''Prométhée et Pandore'', ed. L'entreligne, París, 2011 ISBN 978-2-909623-06-1, distribucion Daudin.
* {{en}} Richard Janko, ''Homer, Hesiod and the Hymns. Diachronic Development in Epic Diction'', Cambridge University Press, 1982 {{ISBN|0521238692}} ;
* {{fr}}Marie-Christine Leclerc, ''La Parole chez Hésiode'', Les Belles Lettres, París, 1993 ;
* {{fr}}[[Jean-Pierre Vernant]] :
** ''Mythe et pensée chez les Grecs'', La Découverte, París, 1996,
** ''Mythe et société en Grèce antique'', París, 1974 (1{{a}} ed.), subretot : « Le Mythe prométhéen chez Hésiode », {{p.}}177-194.

=== Ligams extèrnes ===
* {{fr}}[http://remacle.org/bloodwolf/poetes/falc/hesiode/intro.htm Ensag sus Esiòde e principalas òbras en linha].

[[Categoria:Poèta de la Grècia antica]]