Veire la font de Ernest Rutherford

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{| border="1" cellpadding="2" width=255 cellspacing="0" align="right" style="margin: 0 0 1em 1em; text-align:left; border-collapse:collapse; border:1px gray solid; font-size:95%; background:#f9f9f9"
|+ <big><big>'''Ernest Rutherford'''
|-
| style="background:#efefef" align="center" colspan=2 |[[File:Ernest Rutherford LOC.jpg|thumb|right|210px| Ernest Rutherford]]
|-
!align=right|Profession:
|[[fisica|fisician]]
|-
!align=right|País:
| {{Nòva Zelanda}}
|-
!align=right|Data de naissença:
|[[30 d'agost]] de [[1871]]
|-
!align=right|Luòc de naissença:
|[[Brightwater]], [[Nòva Zelanda]]
|-
!align=right|Data de decès:
|[[19 d'octobre]] de [[1937]]
|-
!align=right|Luòc de decès:
|[[Cambridge]], [[Anglatèrra]]
|}

'''Ernest Rutherford''' (30 d'aost de [[1871]], [[Brightwater]] - 19 d'octòbre de [[1937]], [[Cambridge]]) es un [[fisica|fisician]] e un [[quimia|quimista]] [[Nòva Zelanda|neozelandés]] de la fin dau sègle XIX e de la premiera partida dau sègle XX. Es famós per sei descubèrtas sus lei [[radioactivitat|fenomèns radioactius]] e sus l'estructura de l'[[atòm]]. Foguèt tanben director dau [[laboratòri Cavendish]] de [[1919]] a [[1937]], çò que li permetèt de sostenir de [[sciéncia|scientifics]] de remarca coma [[Niels Bohr]]. Durant sa carriera, Rutherford foguèt president de la ''[[Royal Society]]'' e recebèt lo [[Prèmi Nobel de Quimia]] en [[1908]]. L'[[Rutherfòrdi|element Z = 104]] pòrta son nom.

== Biografia ==

=== Jovença e formacion ===

Ernest Rutherford nasquèt lo  30 d'aost de [[1871]] a [[Brightwater]], un vilatge de la region de [[Nelson (Nòva Zelanda)|Nelson]]. Èra lo quatren dei dotze [[enfant]]s de James e Martha Rutherford. Son paire èra rendier mai aviá tanben de conoissença en [[mecanica]] e en [[engenhariá]]. Sa maire èra institutritz. Lo pareu acordava una gròssa importància a l'[[educacion]] de seis enfants.

Ernest Rutherford mostrèt rapidament una curiositat de remarca e de dons per l'[[aritmetica]]. Sostengut per sei parents, poguèt intrar au [[Nelson College]]. I venguèt un escolan brilhant dins totei lei matèrias, compres en [[rugbi]], çò que li permetèt d'integrar l'[[universitat]] de [[Canterbury College]]. Tre aqueu periòde, comencèt de realizar d'[[experiéncia]]s. Sei premierei recèrcas li permetèron de descubrir la possibilitat de magnetizar una mòstra de [[fèrre]] gràcias d'ondas [[electromagnetisme|electromagneticas]] de frequéncia auta. En parallèl, sei resultats escolars excepcionaus li permetèron d'obtenir de [[borsa d'estudi|borsas d'estudis]] per acabar son cursus amb de diplòmas en [[art]]s, en [[matematicas]] e en [[fisica]].

En [[1894]], obtenguèt un [[bacheleirat universitari en sciéncia]] que li permetèt d'anar en [[Anglatèrra]] per perseguir seis estudis au [[laboratòri Cavendish]] de [[Cambridge]] sota la direccion dau [[fisica|fisician]] [[Joseph John Thomson]] ([[1856]]-[[1940]]). Pasmens, avans de partir, se fiancèt amb Mary Newton ([[1876]]-[[1945]]), una joventa de [[Christchurch]]. Demorèt a [[Cambridge]] de [[1895]] a [[1898]]. I contunièt son trabalh sus leis ondas hertzianas avans d'ajudar [[Joseph John Thomson|Thomson]] dins sei recèrcas sus lei [[raionament X|rais X]]. En particular, descurbiguèron la capacitat dei [[raionament X|rais X]] d'[[ion]]izar l'[[aire]]. Aquò entraïnava la formacion d'una gròssa quantitat d'[[ion]]s [[cation|positius]] e [[anion|negatius]] que se recombinavan per formar de particulas neutras. Aquò orientèt lo rèsta de la carriera scientifica de Rutherford, especialament après son invencion d'una tecnica destinada a mesurar la [[velocitat]] deis [[ion]]s e a mesurar son taus de recombinason.

=== Lo periòde de Montreal ===

[[Fichièr:Ernest Rutherford 1905.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de Rutherford dins son [[laboratòri]] de l'[[Universitat Mc Gill]] en [[1905]].]]

En [[1898]], Rutherford acceptèt una cadiera a l'[[Universitat Mc Gill]] de [[Montreal]]. Aquò li permetiá de se maridar amb Mary Newton en [[1900]] e lo pareu s'installèt en [[Quebèc]] fins a [[1907]]. Lo pareu aguèt una [[filha]] en [[1901]]. Durant aqueu periòde, Rutherford estudièt principalament la [[radioactivitat]] qu'èra estada descubèrta en [[1896]] per lo [[fisica|fisician]] [[França|francés]] [[Henri Becquerel]] ([[1852]]-[[1908]]). Per començar, s'interessèt a l'[[ionizacion]] de l'[[aire]] entraïnada per una mòstra d'[[urani]] plaçada entre doas placas cargadas. En la cubrent per de fuelhas [[metal]]licas d'espessors diferentas, aquò li permetèt de mesurar lo poder de penetracion dei raionaments emés. Sei resultats mostrèron una demenicion rapida de l'ionizacion amb l'aumentacion dei fuelhas seguida per una descreissença pus lenta. Ne'n deduguèt l'existéncia de doas radiacions diferentas, caracterizadas per de poders de penetracion diferents. Li donèt lo nom de [[particula alfa|particulas alfa]] e [[particula beta|beta]].

Après aqueu trabalh, Rutherford estudièt lei proprietats dau [[tòri]]. Per aquò, apliquèt son protocòli de mesura de l'[[ionizacion]] a una mòstra d'aquel [[element quimic|element]]. Descurbiguèt rapidament la preséncia d'un raionament [[radioactivitat|radioactiu]] diferents d'aqueu de l'[[urani]]. En particular, leis emanacions dau [[tòri]] demoravan [[radioactivitat|radioactivas]] durant solament quauquei desenaus de [[minuta]]s e èran fachas de particulas neutras.  Rutherford descurbiguèt tanben que de [[reaccion quimica|reaccions qumicas]] ò de cambiaments de condicions fisicas ([[temperatura]], [[camp electric]]...) avián ges d'efiech sus l'intensitat de la [[radioactivitat]]. Enfin, resultat important, identifiquèt la natura exponenciala de l'intensitat dei raionaments, çò que lo menèt a la descubèrta dau [[periòde radioactiu]] en [[1900]].

Contunièt sei trabalhs amb lo [[quimia|quimista]] [[Reialme Unit|britanic]] [[Frederick Soddy]] ([[1877]]-[[1956]]). En estudiant mai leis emanacions [[radioactivitat|radioactivas]], arribèron a la conclusion qu'èran liats a d'[[atòm]]s [[radioactivitat|radioactius]] qu'èran pas de [[tòri]]. Lei dos òmes concluguèron que la [[radioactivitat]] èra acompanhada d'un fenomèn de desintegracion deis [[atòm]]s. Reconeguda en [[1903]] per la ''[[Royal Society]]'', aqueu trabalh es una descubèrta fondamentala de la [[quimia]] modèrna car, avans [[1902]], leis [[atòm]]s èran considerats coma indestructibles.

=== Lo periòde de Manchester ===

[[Fichièr:Experiéncia de Rutherford.png|thumb|right|Esquèma generau de l'[[experiéncia de Rutherford]].]]

{{veire|Experiéncia de Rutherford}}

En [[1907]], Rutherford obtenguèt un pòste a l'[[Universitat de Manchester]]. Contunièt sei recèrcas sus la [[radioactivtat]] avans de leis orientar pauc a pauc vèrs l'estudi de l'estructura de l'[[atòm]]. Ansin, sei premiereis annadas a [[Manchester]] foguèron consacradas a la concepcion d'un comptaire de [[particula alfa|particulas alfa]] amb [[Hans Geiger]] ([[1882]]-[[1945]]) e a la determinacion de la natura d'aquelei particulas amb [[Thomas Royds]] ([[1884]]-[[1955]]). Aquò permetèt de realizar un esbòç de [[comptaire Geiger]] e d'establir que lei [[particula alfa|particulas alfa]] son de nuclèus d'[[èli]]. Per l'ensemble de sei resultats, Rutherford obtenguèt lo [[Prèmi Nobel de Quimia]] [[1908]].

Pasmens, Rutherford realizèt sa descubèrta pus importanta en [[1911]] amb l'[[experiéncia de Rutherford|experiéncia que pòrta son nom]]. Amb [[Hans Geiger|Geiger]] e [[Ernest Marsden]] ([[1889]]-[[1970]]), bombardèt una fuelha fòrça fina d'[[aur]] amb un faisseu de [[particula alfa|particulas alfa]]. La [[trajectòria]] de la màger part dei particulas (~ 99,9%) èra pas trebolada. Leis autrei èran desviadas, de còps amb d'[[angle]]s de mai de 90°. La conclusion de Rutherford foguèt que l'[[atòm]] èra constituït d'un pichon nuclèu concentrant la carga positiva e que leis [[electron]]s èran en orbita a l'entorn d'aqueu nuclèu. D'autreis experiéncias menadas per [[Hans Geiger|Geiger]] e [[Ernest Marsden|Marsden]] confiermèron la natura lacunària de la [[matèria]]. Dich [[modèl planetari de l'atòm]], aquela teoria s'impausèt per descriure l'estructura de l'[[atòm]] fins au desvolopament dei modèls [[mecanica quantica|quantics]] a partir deis [[ans 1920]].

Au començament de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]), Rutherford participèt a l'esfòrç de guèrra dei [[sciéncia|scientifics]] de l'[[Empèri Britanic]]. S'interessèt ansin ai metòdes de deteccion acostica dei [[sosmarin]]s. Tornèt prendre sei trabalhs sus la [[matèria]] en [[1919]]. Bombardèt divèrsei [[compausats quimics]] ([[sulfur de zinc]], [[diazòt]], [[aire]]...) amb de [[particula alfa|particulas alfa]]. Observèt la formacion d'un beluguejament. Ne'n comprenguèt la causa (la formacion d'un [[proton]] après la collision entre d'[[atòm]]s e lei particulas) mai mau capitèt d'establir l'estat de l'[[atòm]] residuau. Fisèt la perseguida d'aqueu trabalh a [[Patrick Blackett]] ([[1897]]-[[1974]]) que trobèt l'explicacion dins lo cas de l'[[azòt]] en [[1925]]<ref>L'[[atòm]] residuau èra un [[atòm]] d'[[oxigèn]].</ref>.

=== Lo periòde de Cambridge ===

En [[1919]], Rutherford obtenguèt la direccion dau [[laboratòri Cavendish]] en remplaçament de [[Joseph John Thomson]]. I demorèt fins a sa [[mòrt]]. Durant aqueu periòde, menèt pauc de recèrcas personalas. En revènge, lei ressorsas dau laboratòri li permetèron d'acuelhir de scientifics de remarca e de sostenir sei trabalhs. Leis ans 1919-1937 son donc consideradas coma l'Edat d'Aur de l'institucion que venguèt un dei motors de la [[fisica]] mondiala amb de personalitats coma [[James Chadwick]] ([[1891]]-[[1974]]), [[Niels Bohr]] ([[1885]]-[[1962]]) ò [[Robert Oppenheimer]] ([[1904]]-[[1967]]).

En parallèl, Rutherford donèt de cors e recebèt una quantitat importanta d'onors e de guierdons. Sa [[mòrt]], lo 19 d'octòbre de [[1937]], en causa d'una complicacion après una operacion [[cirurgia|cirurgicala]] menora foguèt donc una suspresa. Foguèt enterrat dins l'[[Abadiá de Westminster]] a proximitat dei tombas de [[Isaac Newton|Newton]], de [[William Thomson, Lord Kelvin|Kelvin]] e de [[Joseph John Thomson|J. J. Thomson]].

== Òbra scientifica ==

Ernest Rutherford aguèt un ròtle major entre la fin deis [[ans 1890]] e lo començament deis [[ans 1920]] dins la comprenença dei [[radioactivitat|fenomèns radioactius]] e de l'estructura de l'[[atòm]]. Dins lo premier domeni, descurbiguèt lei raionaments alfa e beta que son dos mecanismes de basa de la [[radioactivitat]] e capitèt d'identificar la natura dei particulas alfa. De mai, sei recèrcas sus lo [[tòri]] li permetèron d'identificar l'existéncia de fenomèns radioactius encara desconeguts. Enfin, descurbiguèt la nocion de [[periòde radioactiu]] e participèt ai premiers trabalhs que menèron a l'invencion dau [[comptaire Geiger]].

L'aplicacion de sei descubèrtas sus lei particulas alfa a l'[[experiéncia de Rutherford|estudi de l'estructura de l'atòm]] entraïnèt la descubèrta de la natura lacunària de la [[matèria]]. Aquò es un resultat fondamentau car permetèt de definir lo premier modèl atomic amb un nuclèu fòrça pichon enviroutat per un cortègi d'[[electron]]s en [[orbita]]. Aqueu modèl invalidèt leis ipotèsis qu'imaginavan leis [[atòm]]s coma d'[[esfèra]]s emplidas d'un mena de magma contenent lei cargas positivas e negativas. 

Dich modèl planetari, la teoria de Rutherford facilitava l'explicacion dei fenomèns d'[[ion]]izacion per la captura ò la pèrda d'[[electron]]s per lo nívol electronic de l'[[atòm]]. Pasmens, aviá de limits importants car permetiá pas d'explicar la similitud entre totei leis [[atòm]]s d'un meteis [[element quimic|element]]. D'efiech, segon lei conoissenças deis [[ans 1910]], leis electrons èran liures d'adoptar d'orbitas variadas, çò qu'es pas lo cas. Lo modèl planetari menèt donc ai modèls quantics de l'atòm que son totjorn a la basa de la descripcion actuala de l'[[atòm]].

== Onors e guierdons ==

[[Fichièr:The Soviet Union 1971 CPA 4043 stamp (Ernest Rutherford and Diagram of Rutherford Scattering).jpg|thumb|right|[[Sagèu postau]] [[URSS|sovietic]] en onor de Rutherford.]]

Rutherford a recebut una quantitat fòrça importanta d'onors e de guierdons durant sa [[vida]] e après sa [[mòrt]]. Ansin, foguèt [[noblesa|anoblit]] en [[1931]] per lo rèi [[Jòrdi V del Reialme Unit|Jòrdi V]] ([[1910]]-[[1936]]) e enterrat dins la [[necropòli]] reiala de l'[[abadiá de Westminster]]. Au nivèu [[sciéncia |scientific]], recebèt lo [[Prèmi Nobel de Quimia]] en [[1908]]. Obtenguèt tanben la [[medalha Rumford]] en [[1904]], la [[medalha Barnard]] en [[1910]], la [[medalha Matteucci]] en [[1913]], la [[medalha Dalton]] en [[1919]], la [[medalha Copley]] en [[1922]], la [[medalha Franklin]] en [[1924]], la [[medalha Albert]] en [[1928]], la [[medalha Faraday]] en [[1930]] e la [[medalha Wilhelm Exner]] en [[1936]]. Enfin, foguèt lo president de la ''[[Royal Society]]'' de [[1925]] a [[1930]].

Après son decès, son nom foguèt donat a plusors monuments ò carrieras dins lo monde. De [[Sagèu postau|sagèus postaus]] foguèron tanben emés en son onor. Au sen de la comunuautat [[sciéncia|scientifica]], leis onors pus importants foguèron la creacion dau [[rutherford]], una unitat d'activitat radioactiva egala a 1 MBq, e l'apelacion [[rutherfòrdi]] donada a l'[[element quimic|element]] de Z = 104. Enfin, un pichon [[cratèr lunar]] de 13 km de diamètre a recebut lo nom de Rutherford.

== Annèxs ==

=== Liames intèrnes ===

* [[Atòm]].
* [[Experiéncia de Rutherford]].
* [[Laboratòri Cavendish]].
* [[Particula alfa]].
* [[Radioactivitat]].

=== Bibliografia ===

=== Nòtas e referéncias ===
<references/>

{{Clr}}
{{Prèmi Nobel de Quimia}}
{{DEFAULTSORT:Rutherford, Ernest}}
[[Categoria:Laureat del Prèmi Nobel de Quimia|Rutherford, Ernest]]
[[Categoria:Naissença en 1871|Rutherford, Ernest]]
[[Categoria:Decès en 1937|Rutherford, Ernest]]
[[Categoria:Recipiendari de la Medalha Copley]]