Veire la font de Equus caballus

{{1000 fondamentals}}
{{Taxobox debuta | animal | Caval | Mangalarga Marchador Conformação.jpg | Caval grís (''Equus caballus'')<br /> de raça [[Mangalarga marchador]] | classification=msw }}
{{Taxobox | embrancament | Chordata}}
{{Taxobox | sosembrancament | Vertebrata}}
{{Taxobox | classa | Mammalia}}
{{Taxobox | sosclassa | Theria}}
{{Taxobox | infraclassa | Eutheria}}
{{Taxobox | òrdre | Perissodactyla}}
{{Taxobox | familha | Equidae}}
{{Taxobox | genre | Equus (genre) | Equus}}
{{Taxobox | espècia | Equus caballus  }}

{{Taxobox fin}}

Lo '''cavau''' (var. '''chaval, chavau, caval, cavath''') ò '''chival''' (var. '''chivau''')<ref>Es fòrça frequenta dins las varietats occitanas una forma palatalizada pro anciana en ''chi-'' d'origina [[francoprovençal]]a (segon la gramatica de [[Juli Ronjat]]): '''chival''' (var. '''chivau'''). Cèrts lingüistas pensan que la cal defugir, d'autres pensan que la cal admetre.</ref>, de nom [[sciéncia|scientific]] '''''Equus caballus''''' ò '''''Equus ferus caballus''''', es un grand [[mamifèr]] [[ongulat]] [[erbivòr]]. Correire rapide e poderós, foguèt domesticat vèrs lei millenaris V ò IV av. JC e aguèt un ròtle important dins lo desvolopament dei [[civilizacion]]s d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. D'efèct, foguèt un deis animaus domestics fins a l'epòca de la mecanizacion e sa fòrça contunia d'èsser fòrça utilizada dins lei país en desvolopament.

Lei femèlas an lo nom d''''èga''' ò de '''cavala''', lei pichons son lei '''polins'''.

== Taxonomia ==

La classificacion [[taxonomia|taxonomica]] dau cavau es totjorn l'objècte de debats. D'efèct, se son apartenéncia a la [[Familha (biologia)|familha]] deis ''[[Equidae]]'' e au [[Genre (biologia)|genre]] ''[[Equus (genre)|Equus]]'' es clara, lo rèsta de son classament es discutit. Istoricament, es considerat coma una [[Espècia (biologia)|espècia]] que porta lo nom [[sciéncia|scientific]] d’''Equus caballus''. Pasmens, d'estudis recents an entraïnat l'emergéncia d'una teoria novèla que dona au cavau l'apelacion d’''Equus ferus caballus'' e lo classa coma [[Sosespècia (biologia)|sosespècia]] d'una [[Espècia (biologia)|espècia]], dicha ''Equus ferus'', que gropa lei diferents cavaus recensats dins lo mond (cavau domestic, [[Caval de Przewalski|cavau de Przewalski]]<ref>Lo [[Caval de Przewalski|cavau de Przewalski]] es menaçat de disparicion. En [[1969]], dispareguèt a l'estat naturau e la subrevida de l'[[espècia (biologia)|espècia]] foguèt assegurada per leis individüs captius dei zoos. Dempuei leis annadas 1990, de programmas assaian de lo reintrodurre dins la natura en [[Mongolia]] (330 cavaus en libertat en [[2007]]) e dins de regions similaras a l'[[estèpa]] [[eurasia]]tica, compres lo [[Causse Mejan]] en [[Occitània]].</ref> e [[tarpan]]<ref>Lo [[tarpan]] dispareguèt a la fin dau sègle XIX ò au començament dau sègle XX.</ref>).

== Ecologia e reparticion ==

Lo cavau es una [[espècia (biologia)|espècia]] adaptada ai plans erbós que se difusèt dins lo mond entier (franc dei regions polaras) ambé l'expansion de son utilizacion per l'[[Homo sapiens|èsser uman]]. En [[2007]], la populacion mondiala èra estimada a 58,7 milions d'individüs. La màger part es [[Domesticacion|domesticada]] e lei cavaus fèrs forman rarament de populacions importantas en fòra deis espacis [[demografia|demograficament]] vueges d'[[Oceania]] e d'[[America]]. Certanei, especialament en [[Austràlia]] onte son l'objècte de programas de caça, son considerats coma invasius.

== Descripcion ==

=== Aspèct exterior ===

[[File:Chivau - Aspèct generau.png|500px|right|Partidas exterioras d'un cavau.]]

[[Mamifèr]] de la [[familha (biologia)|familha]] deis [[Equidae]], lo cavau es un [[ongulat]] que mesura de 50 cm a 2 m d'autor e que pesa de quauquei desenaus de quilogramas a mai d'una tona. Generalament, un cavau adult que son autor au galet es inferiora a 1,42-1,50 m (non ferrat) es dich pòni ò cavalet<ref>Lo limit despend de l'organizacion cavalina. La [[Federacion equestra internacionala]] la fixa a 1,48 m (1,49 m ambé lei fèrres).</ref>. Pasmens, mai d'una excepcion existís coma lo [[Camarga (cavau)|Camarga]] (1,35-1,50 m au galet) qu'es considerat coma un cavau en despiech de sa talha pichona.

Se destria l'avantman, region situada a l'avans dau cavalier en [[sèla]], la rèireman, a l'arrier dau cavalier, e la partida centrala. La morfologia generala varia segon leis aptituds de l'animau (traccion, bast, corsa... etc.). Lo pelatge cuerb tot lo còrs e pòu aver de colors ò de motius variats. Lei crins ([[pèu|peus]] de la [[criniera]] e de la coa) pòdon aver una color particulara ò, au contrari, èsser de la meteissa coloracion que lo mantèu. Lei diferentei partidas dau còrs dau cavau son designadas per una terminologia especifica qu'emprunta dei tèrmes ais [[anatomia]]s umana ([[boca]], [[camba]], [[nas]]... etc.) e animala ([[garròt|galet]]... etc.).

=== Esquelèta e musculatura ===

Lo cavau a 205 [[òs]]ses e 469 [[muscle]]s. Seis [[òs]]ses son classats en tres categorias gropant leis òsses lòngs ([[umerús]], [[peronè]]... etc.), corts ([[vertèbra]]s... etc.) e plans (òsses dau bacin... etc.). L'[[esqueleta|esquelèta]] e la [[muscle|musculatura]] illustran una bòna adaptacion a la corsa e au desplaçament rapide. Tres adaptacions principalas son a l'origina d'aquela evolucion. Premier, cada pata a un [[det]] unic protegit per una [[bata]] que permet de redurre la superficia en contact ambé lo sòu, çò qu'accelera lo movement. Puei, leis [[òs]]ses de l'extremitat de la pata (lo canon) son alongats per permetre de cambadas lòngas. Enfin, de [[muscle]]s e de [[tendon]]s poderós permèton lo mantèn deis [[òs]]ses.

Lo [[còr]] pesa de 3 a 5 kg dins un cavau de 500 kg. Situat dins la partida anteriora dau pitre, sa frequéncia cardiaca au repaus es de 28 a 40 baticòrs per [[minuta]]. Permet de sostenir leis acceleracions de l'animau gràcias a d'aumentacions importantas dau nombre de baticòrs per minuta (fins a 220). 20 litres de [[sang]] permèton de l'alimentar.

La dentadura dau cavau es ben adaptada a un regime [[erbivòr]]. A dotze [[incisiva]]s amb una forma biselada que son destinadas a copar l'èrba. Puei, lei caissaus son autas e an de crèstas que permèton de la trissar. Enfin, lei dents de l'uelh son absentas dins lei femèlas e pichonas dins lei mascles.

=== Sens e percepcion ===

Lei sens e la percepcion dau cavau semblan relativament variats segon lei raças. Lo camp de vision es limitat vèrs l'enbàs mai lateralament fòrça estendut. Pasmens, son acuitat es mau coneguda e presenta probablament de diferéncias importantas entre lei raças. En particular, 75% dei cavaus de tira son miòpes. L'[[odorat]] e l'ausida son generalament ben desvolopats. Leis [[aurelha]]s son mobilas e permèton de captar precisament lei sons a l’entorn. Son capablas de percebre lei frequéncias de 6 Hz a {{formatnum:33500}} [[Hertz|Hz]]. Lo tocar es subretot desvolopat sus la tèsta e sus l'esquina. Enfin, lo gost pòu destriar lei sabors [[sucre|sucrada]]s, [[Sal de cosina|saladas]], amaras e [[acid]]as.

=== Sistèma digestiu ===

Lei cavaus son d'[[erbivòr]]s non romiants que manja generalament d'èrba, de pastura e de fen. Pòu tanben de còps manjar de [[cereala]]s ([[civada]], gròs blat... etc.) ò d'aliments especiaus (granulats... etc.). A un [[sistèma digestiu]] dotat d'un [[estomac]] unic e d'un intestin fòrça lòng. Aqueu sistèma es capable de digerir lei fibras vegetalas gràcias a una [[fermentacion]] assegurada per de microorganismes. Aqueu procès a principalament luòc dins lo [[caecum]], premiera partida dau budèu gròs, onte de [[bactèri]]s pòdon descompausar la [[cellulòsa]].

Lo [[sistèma digestiu]] es relativament delicat car es pas capable de regurgitar son manjar. De mai, l'equilibri [[bactèri|bacterian]] de la flòra [[intestin]]ala es fragil. En particular, pòu èsser trebolat per de cambiaments rapides d'alimentacion ò per la preséncia de [[mosidura]]s ò de [[toxina]]s. Lo desreglament de l'intestin dau cavau pòu entraïnar de [[malautiá]]s digestivas coma de [[colica]]s que son una causa importanta de la mortalitat cavalina. Lo cavau preferís donc manjar de pichonei quantitats de norridura d'un biais regular mai aquò es pas totjorn compatible ambé lo ritme d'una jornada de trabalh umana.

=== Raças ===

En rason de l'utilizacion anciana dau cavau dins de sectors d'activitat variats, plusors centenaus de raças cavalinas existisson. Presentan d'adaptacions a son environament (resisténcia ai [[temperatura]]s frejas ò caudas, equilibri estable... etc.) e d'aptituds particularas ([[velocitat]], fòrça... etc.). Son gropadas au sen de tres categorias principalas que son lei [[cavau de tira|cavaus de tira]] destinats a la traccion, lei [[cavau de sèla|cavaus de sèla]] destinats a èsser montats e lei [[pòni]]s. De registres d'inscripcion deis animaus de raça existisson e definisson d'estandards e de critèris de conformitat.

== Mòde de vida e reproduccion ==

=== Comportament sociau e comunicacion ===

[[File:Mustang Utah 2005 2.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tropèu de cavaus fèrs en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]].]]

Lo cavau es un animau gregari que forma de tropèus d'un desenau d'individüs que passan la màger part dau temps a manjar (15 a 16 h per [[jorn]]). Un tropèu tipic es compausat d'un garanhon protector, de tres a quatre cavalas e de sei polins. Aquelei darriers demoran ambé lo tropèu fins a un temps de dos ò tres ans. Aquò entraïna la formacion de tropèus de cavaus joves que gropan generalament entre 2 e 15 animaus. Puei, lei garanhons forman lo sieu tropèu. I a de còps de combats entre mascles per la dominacion d'un tropèu.

Au sen d'un tropèu, una ierarquia existís sovent de tipe piramidau (l'individü A domina l'individü B, que domina l'individü C... etc.). Pus rarament, una ierarquia triangulara pòu se formar (l'individü A domina l'individü B, que domina l'individü C, que domina l'individü A). De manòbras d'intimidacion mantènon aquela ierarquia. Pasmens, en fòra dei liames ierarquics, de relacions privilegiadas se forman entre certanei cavaus d'un grop (fretaments, gratatges e teletas mutualas). Aqueu comportament s'observa tanben per lei cavaus domestics que desvolopan d'afinitats ambé certanei companhons de prat ò d'estable.

La comunicacion entre lei cavaus es principalament assegurada amb un lengatge corporau (gestuala generala, movements deis [[aurelha]]s, actituds de la tèsta... etc.). Per exemple, d'[[aurelha]]s cochadas en arrier indican la [[colèra]] mentre que d'[[aurelha]]s en avans significan l'atencion. L'[[endilhar]], lo crit dau cavau, es utilizat per exprimir d'emocions fòrtas ò quand lei cavaus pòdon pas se veire (principalament per sonar un individü). Lo cavau a egalament un organe sensible ai [[feromòna]]s que li permet de detectar leis autrei mascles, lei femèlas en calor ò de memorizar d'[[odor]]s.

=== Sòm ===

Lo sòm ocupa una pichona partida de la [[jorn]]ada d'un cavau (entre 3 e 5 h) coma per la màger part deis [[erbivòr]]s. Au contrari d'un crèire frequent, lo cavau dormís pas de drech franc de fasas de sòm leugier. Durant lei periòdes de [[sòm prefond]] e de [[sòm paradoxau]], es obligat de se cochar.

=== Reproduccion ===

[[File:Pinkskinchestnut.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un polin.]]

La maduretat [[sèxe (biologia)|sexuala]] se situa entre 12 e 18 [[mes]] per lei mascles e vèrs 24 mes per lei femèlas. Lei calors se debanan entre febrier e l'autona. La durada mejana de la gestacion es d'onze mes (330 [[jorn]]s) e la jacina a generalament luòc a la [[prima]]. Lei [[naissença]]s son unicas franc d'excepcions fòrça raras. Un cavau es considerat coma adult a partir de quatre ans mai sa creissença dura fins a uech ans.

En captivitat, la reproduccion es sovent dirigida per de norriguiers qu'utilizan de tecnicas de seleccion e d'inseminacion artificiala per obtenir la descendéncia desirada. De mai, pòdon tanben entraïnar de calors precòças gràcias a de modificacions de l'intensitat de l'esclairatge deis estables.

Lei mascles domestics son sovent esterilizats, generalament vèrs lo temps de dos ans, per redurre son agressivitat e favorizar la vida de grop. Lo contraròtle dei garanhons en preséncia de cavalas en calor es tanben relativament malaisat. Dichs crestats ò ongrats, lei cavaus esterilizats son mens musclats que lei garanhons mai an generalament mai de prestança.

D'ibridacions ambé d'autreis espècias dau genre ''[[Equus]]'' son possiblas. Lo produch d'un cavau e d'una sauma es dich [[bardòt]], aqueu d'una cavala e d'un ase es dich [[muòu]] e aqueu d'una cavala e d'un [[zèbre]] es dich « zebrula ». Aqueleis ibrids son esterils franc de quauquei cas rarissimes. Lo [[muòu]] aguèt un ròtle economic e militar important e foguèt fòrça utilizat per lo transpòrt dei marchandisas ò deis equipaments militars (lei tropas [[Aups|aupencas]] [[Itàlia|italianas]] l'utilizèron fins a [[1993]]).

== Santat ==

La durada de vida mejana d'un cavau se situa entre 25 e 30 ans. Pasmens, coma leis autreis organismes vivents, un cavau pòu èsser tocat per divèrsei [[malautiá]]s ò [[parasita]]s. Lei condicions de vida en captivitat son de còps un factor d'agravament.

Entre lei malautiás importantas, se pòu citar lo [[tetanòs]], la [[gripa equina]], la [[ràbia]], la [[vòrma]], l'[[anemia infecciosa deis equides]], de problemas respiratòris e de problemas cardiacs. En fòra d'aqueleis afeccions, una [[malautiá]] problematica es la pododermatiti aseptica difusa que se caracteriza per de dolors dei pès. Es sovent entraïnada per un trabalh tròp important e per una alimentacion marrida. La [[mioglobinuria]] (ò « còp de sang ») es una autra [[malautiá]] liada a la captivitat car es sovent causada per una mesa au trabalh dins de condicions marridas. Lei trèbols dau [[sistèma digestiu]], especialament lei colicas, son de fònts de problemas en causa de la fragilitat deis [[intestin]]s e necessitan sovent un contraròtle estricte de l'alimentacion per lei prevenir. Enfin, la vida dins leis estables essent regularament en oposicion ambé lei besonhs de libertat de l'animau, de trèbols psicologics dichs « vicis d'estables ».

Lei parasitas dau cavau son nombrós, especialament aquelei dau sistèma digestiu que son ingerits ambé la norridura. La ronha e lei micòsis son tanben de problemas frequents. Lei langastas pòdon transmetre la [[piroplasmòsi]] e lei parasites dau genre ''[[Borrelia]]'' pòdon causar la [[malautiá de Lyme]]. Enfin, lei cavaus crenhon particularament lei [[tavan]]s.

== Istòria ==

=== Originas ===

L'evolucion de la [[familha (biologia)|familha]] deis ''[[Equidae]]'', probablament apareguda i a 54 milions d'[[annada]]s, es mau coneguda e sembla complèxa. Lo [[genre (biologia)|genre]] ''[[Equus]]'' (que gropa lei cavaus, lei [[zèbre]]s e leis [[ase]]s) seriá aparegut i a cinc milions d'[[annada]]s. Lo rèire dau cavau domestic apareguèt probablament sus lo [[continent]] [[america]]n avans de se difusar en [[Asia]] e en [[Euròpa]]. I a {{formatnum:30000}} ans, acomencèt d'èsser l'objècte de representacions rupèstras en [[Occitània]] e en [[Espanha]] ([[Bauma de Las Caus|Las Caus]], [[Bauma de Chauvet|Chauvet]], [[Bauma d'Altamira|Altamira]]... etc.). En revènge, dispareguèt d'[[America]] durant l'[[extincion de l'Olocèn]] (vèrs {{formatnum:15000}}-{{formatnum:10000}} av. JC).

D'estudis [[genetica|genetics]] an mostrat l'existéncia probabla de plusors menas diferentas de cavaus fèrs que devián retraire au [[tarpan]] e au [[Caval de Przewalski|cavau de Przewalski]]. Aqueleis [[espècia (biologia)|espècias]] èran probablament forestieras. La transicion entre un mòde de vida adaptat ai [[selva|seuvas]] e un mòde de vida adaptat ai pradariás e a l'[[estèpa]] es desconegut.

=== Domesticacion ===

La data de la [[domesticacion]] dau cavau es pas coneguda precisament. Es generalament situada entre {{formatnum:4500}} e {{formatnum:3500}} av. JC. Aguèt luòc dins l'[[estèpa]] d'[[Asia Centrala]]. Foguèt probablament l'òbra de la [[cultura de Botaï]] que s'estendiguèt dins lo [[nòrd]] dau [[Cazacstan]] actuau dins lo corrent dau millenari IV av. JC. D'efèct, lei cavaments an descubèrt d'[[òs]]ses de cavaus fòrça similars ais [[esqueleta|esquelèta]]s dei cavaus modèrnes, de traças de [[lach]] de cavala dins de [[terralha]]s e de dents de cavaus ambé de traças de gauvidura causadas per de [[mòrs]]. L'usatge dau cavau foguèt tanben precòç dins la region de la [[Mar Negra]] ont apareguèt benlèu d'un biais independent.

=== Antiquitat ===

[[File:Villa Del Casale Char.jpg|thumb|right|[[Mosaïca]] [[Empèri Roman|romana]] representant una corsa de carris.]]
[[File:Statère en électrum de Zeugitane représentant un cheval debout.jpg|thumb|right|Pèça d'[[electrum]] de [[Zeugitània]] amb una representacion de cavau.]]

A partir de l'[[estèpa]] [[eurasia]]tica, l'utilizacion dau cavau se difusèt dins lei regions vesinas coma l'[[Orient Mejan]] e lo [[continent]] [[Euròpa|europèu]]. En [[Euròpa]] e en [[Asia]], foguèt adoptat per lei [[Grècia antica|Grècs]], lei [[Empèri Roman|Romans]], lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e lei [[Iran|Pèrses]] per lo combat, lei comunicacions, lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]], lo transpòrt e lei lesers ([[corsa de carris]], [[pòlo]]). D'autrei pòbles l'utilizèron per una partida d'aquelei pretzfachs coma leis [[Egipte|Egipcians]] que l'adoptèron per lei trabalhs civius e per tirar de carris de combat. En [[Magrèb]], lei Numides inventèron de tacticas de secutament militar basadas sus la cavalariá que fondèron sa reputacion de combatents.

En [[Asia]], lei [[Republica Populara de China|Chinés]] l'utilizèron subretot per tirar sei carris. Pasmens, inventèron plusors otís permetent de melhorar son usatge agricòla coma lo colar d'espatla. Puei, adoptèt tanben lo jòc de [[pòlo]] e l'estriu que foguèt concebut siá per lei Chinés siá per lei [[Empèris nomadas|pòbles nomadas]] de l'[[estèpa]]. Lei [[Empèris nomadas|pòbles nomadas]] foguèron probablament a l'origina dei principaleis innovacions militaras pertocant la [[cavalariá]]. En particular, imaginèron lo concèpte d'arquiers de cavalariá que foguèt a l'origina de sei succès còntra lei pòbles sedentaris fins a l'invencion deis [[arma de fuòc|armas de fuòc]].

=== Edat Mejana ===

[[File:DiezAlbumsArmedRiders I.jpg|thumb|right|Representacion d'arquiers de cavalariá (probablament mongòls).]]

Durant l'[[Edat Mejana]], de tipes especifics d'animaus foguèron desvolopats en foncion de seis usatges. Ansin, en [[Euròpa]], apareguèron lei premierei raças de destrièrs (cavau poderós destinats a la guèrra), de corsièrs (cavaus rapides egalament destinats au combat), de [[palafré]]s (cavau de prestigi e de parada) e de cavaus de bast. En parallèl, leis [[Euròpa|Europèus]] adoptèron l'[[estriu]] e melhorèron lei sèlas, lei colars d'espatla e lei fèrres. En [[732]], la [[Catolicisme|Glèisa]] assaièt sensa succès d'enebir la consumacion de carn de cavau.

En [[Orient Mejan]], leis Arabis desvolopèron de raças rapidas e ben adaptadas au combat. Leis [[Euròpa|Europèus]] e lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]] adoptèron rapidament lei cavaus arabis per melhorar lei cavaus pesants generalament utilizats per lei [[Crosada|Crosats]]. Enfin, en [[Asia]], lei cavaus leugiers e rustics contunièron de dominar lei prats batalhiers e aguèron un ròtle primordiau dins lei victòrias dei nomadas, especialament aquelei dei [[Empèri Mongòl|Mongòls]].

=== Renaissença e Temps Modèrnes ===

L'invencion de la [[polvera|pouvera negra]] e lo desvolopament deis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] entraïnèron lo declin de la [[cavalariá]] pesanta en [[Euròpa]]. La manobrabilitat venguèt alora un aspèct preponderant de la seleccion dei cavaus militars. Per aquò, lei premiereis academias d'equitacion foguèron dubèrtas a partir dau sègle XVI. De remontas foguèron tanben construchas per melhorar la seleccion e lo melhorament dei raças. Durant aqueu periòde, leis [[Euròpa|Europèus]] foguèron tanben a l'origina de la reïntroduccion dau cavau en [[America]] ambé leis individüs introduchs per lei ''[[conquistador]]s''. Aquò foguèt a l'origina de populacions de cavaus fèrs dau [[continent]]. Leis Amerindians adoptèron rapidament l'usatge dei cavaus que prenguèron una plaça importanta au sen de sa societat.

=== Periòde contemporanèu ===

[[File:454 Paul Sims on Sunny Boy.jpg|thumb|right|Concors esportiu modèrne d'equitacion.]]

Fins au començament dau sègle XX, lei cavaus contunièron de tenir un ròtle important au sen dei diferentei societats umanas. En particular, aguèron un ròtle important dins lei guèrras [[Napoleon Bonaparte|napoleonencas]]. Aquelei conflictes favorizèron la difusion dei [[pursang]]s arabis en [[Euròpa]] e foguèron a l'origina d'importants programas de crosaments destinats a melhorar lei raças militaras. En parallèl, d'autrei programas foguèron creats per melhorar leis autrei tipes de cavaus coma lei cavaus de tira.

La [[Revolucion industriala]] e la mecanizacion progressiva dei transpòrts e de l'[[agricultura]] entraïnèron lo declin deis usatges militars e economics dau cavau. Per exemple, la [[cavalariá]] militara passèt pauc a pauc dei cavaus de guèrra ai [[blindatge|blindats]] e l'agricultura dei cavaus de tira ai [[tractor]]s. Ansin, leis usatges tradicionaus dau cavau a quasiment disparegut dins lei país desvolopats e son venguts mens importants dins lei país en cors de desvolopament. En revènge, aqueu periòde veguèt lo desvolopament de l'[[equitacion]] de leser qu'es venguda la premiera fònt d'utilizacion de cavaus dins lo mond occidentau.

== Cultura ==

=== Arts ===

[[File:Eugène Ferdinand Victor Delacroix 059.jpg|thumb|right|Cavau fèr representat per [[Eugène Delacroix]] ([[1798]]-[[1863]]).]]

Lo cavau es fòrça representat dins leis [[art]]s en causa de son ròtle primordiau au sen dei societats umanas. Pasmens, foguèt lòngtemps unicament considerat coma lo companhon deis eròis. Ansin, dins l'[[escultura]], es un subjècte qu'apareis dempuei l'[[Antiquitat]] dins leis [[estatua equestra|estatuas equestras]] que son una representacion [[agiografia|agiografica]] d'un cap d'Estat ò d'un cap militar. La pintura, sovent utilizada a temps passat per glorificar lei proesas militaras, representa sovent de cavaus. Lo ròtle dau cavau foguèt identica en [[literatura]] ò en [[poesia]] ont es lo companhon fidèu deis eròis coma [[Rocinante]] dins lo [[roman]] ''[[Don Quichòte]]''.

Aquò cambièt a partir dau sègle XVIII que veguèt lo cavau agantar l'estatut de personatge principau. Ansin, de pintors coma [[Théodore Géricault]] ([[1791]]-[[1824]]) ò [[George Stubbs]] ([[1724]]-[[1806]]) l'adoptèron coma fònt d'inspiracion e realizèron de tablèus unicament centrats sus lo cavau. Au sègle XIX, [[Anna Sewell]] ([[1820]]-[[1878]]) escriguèt lo premier roman animalier onte la naraccion èra assegurada per un cavau. Enfin, au sègle seguent, lo [[cinèma]] donèt tanben de ròtles importants a de cavaus coma dins lo [[film]] ''[[Crin-Blanc]]'' que conta leis aventuras d'un cavau de [[Camarga]]. Una autra evolucion regarda lei cavaus utilizats coma personatge segondari. Totjorn companhon fidèu de l'eròi dau racònte, veguèron son ròtle venir pus important e foguèron dotats de personalitats vertadieras coma ''[[Jolly Jumper]]'' dins la [[benda dessenhada]] ''[[Lucky Luke]]''.

=== Crèires ===

[[File:Gustave Doré - Death on the Pale Horse (1865).jpg|thumb|right|Gravadura de [[Gustave Doré]] representant un [[Cavaliers de l'Apocalipsi|Cavalier de l'Apocalipsi]].]]

Lo cavau es fòrça present dins lei mites, lei [[legenda]]s e lei [[religion]]s. Ansin, dins lei religions [[paganisme|paganas]] [[Euròpa|europèa]]s, plusors cavaus tènon lo ròtle de creaturas divinas ò magicas. En [[Grècia]], existiá per exemple de cavaus ailats ([[Pegàs]]) e un pòble mieg òme mieg cavau que portava lo nom de [[centaure]]s. Dins lei regions [[cèlta]]s, [[Epona]] èra una divessa importanta associada au cavau e a l'[[aristocracia]] militara. 

La difusion dau [[crestianisme]] demeniguèt lo ròtle religiós dau cavau. Pasmens, mai d'un mite de la [[Bíblia]] garda de referéncias liadas au cavau. En particular, es lo cas dei [[Cavaliers de l'Apocalipsi|Quatre Cavaliers de l'Apocalipsi]]. Divèrsei sants, coma Sant Jòrgi, son tanben representats a cavau. L'[[islam]] contunièt de reservar de ròtles de remarca ai cavaus coma, per exemple, dins l'episòdi dau viatge nuechenc de [[Maomet]] a [[Jerusalèm]].

En [[Asia]], lo cavau blanc venguèt un deis [[avatar]]s de [[Vishnu]]. Foguèt pereu liat a [[Indra]], divinitat de la [[guèrra]]. En [[Republica Populara de China|China]], regularament victima deis invasions dei cavaliers [[Empèris nomadas|nomadas]] de l'[[estèpa]], lo cavau èra un simbòl relativament negatiu que representava lei pòbles de l'estèpa e lei « Barbares ».

=== Cavaus famós ===

[[File:Alexandre det01.jpg|thumb|right|[[Mosaïca]] figurant [[Alexandre lo Grand]] e son cavau [[Bucèfal]].]]

Mai d'un cavau es vengut famós dins lo corrent de l'Istòria siá gràcias a la notorietat de son proprietari siá gràcias a sei succès dins lei corsas equestras. Lo nom dei monturas d'[[Alexandre lo Grand]] ([[Bucèfal]]), dau [[Lo Cid|Cid]] ([[Babieca]]) ò de [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I{{èr}}]] ([[Lo Visir]]) son ansin coneguts. Certanei foguèron l'objècte de romans coma [[Serko]], un pòni [[Russia|rus]] que participèt a l'exploracion de [[Siberia]]. Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]], [[Iris XVI]], cavau dau futur [[manescau]] [[Philippe Leclerc de Hauteclocque|Leclerc]] foguèt fusilhat per « acte de resisténcia » per aver tuat un [[oficièr|oficier]] [[Alemanha|alemand]].

Pasmens, ambé lo desvolopament important de l'equitacion esportiva, lei cavaus vènon d'ara endavant subretot famós per sei victòrias. Per exemple, foguèt lo cas dau cavau de saut d'obstacles [[Jappeloup de Luze]] que foguèt convidat en [[1988]] au [[jornau televisat]]. Plusors films ò documentaris li foguèron tanben consacrats. Lo mond de l'espectacle a tanben d'estars equestras coma lo cavau [[Portugal|portugués]] [[Templado]] que venguèt famós gràcias a son bòn biais.

== Economia e utilizacions ==

=== Economia ===

Dempuei sa [[domesticacion]], lo cavau a una gròssa importància dins leis activitats umanas e, en despiech dau desvolopament de la mecanizacion, contunia de tenir un ròtle economic major compres dins lei país desvolopats. En [[2006]], aparaquí 100 milions de cavaus, d'[[ase]]s e de [[mulet]]s èran utilizats dins lo mond per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] e lo transpòrt. De mai, en [[2005]], dins leis [[USA|Estats Units d'America]], leis activitats liadas dirèctament au cavau representavan 39 miliards de [[dolar]]s (0,3% dau [[PIB]] annuau). En [[França]], en [[2012]], lo sector representava {{formatnum:72000}} emplechs dirècts e 12,3 miliards d'[[èuro]]s (0,6% dau [[PIB]]).

D'efèct, lo cavau es a l'origina de plusors sectors economics liats au trabalh produch per lei cavaus, a l'equitacion de leser, ai suenhs veterinaris ò au norrigatge. De mai, divèrsei domenis novèus faguèron son aparicion a la fin dau sègle XX ò au començament dau sègle XXI coma l'[[aromaterapia]] equina. Enfin, la produccion de norridura per cavaus ò la consumacion de sa [[carn]] es a l'origina d'un important sector agroalimentari.

=== Utilizacions ===

==== Trabalh e transpòrt ====

L'utilizacion dau cavau per lo transpòrt e per la traccion [[agricultura|agricòla]] es fòrça anciana e data de l'[[Antiquitat]] Auta. Maugrat l'aparicion de veïculs mecanizats, es totjorn fòrça utilizat dins aquelei ròtles dins lei país en cors de desvolopament onte lo còst dei maquinas empacha sa cròmpa. Dins lei país desvolopats, l'utilizacion dau cavau dins aquelei sectors conoís una pichona renaissença per de rasons [[torisme|toristicas]] (visita de vilas ancianas... etc.) ò environamentalas. Per exemple, la [[viticultura]] acomença tornarmai d'utilizar la traccion cavalina per lo lauratge. La [[silvicultura]] utiliza tanben regularament de cavaus per transportar lei troncs d'[[aubre]] dins lei [[selva|seuvas]] car lei veïculs pòdon pas totjorn i intrar.

==== Utilizacions militaras ====

[[File:NLS Haig - Artillery going through a cutting in the Canal du Nord.jpg|thumb|right|Transpòrt d'un [[canon]] [[Reialme Unit|britanic]] per de cavaus sus lo Frònt de l'Oèst en [[1918]].]]

Ambé lo transpòrt e lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]], la [[guèrra]] foguèt l'autre domeni important de l'utilizacion dau cavau de l'[[Antiquitat]] a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. La [[cavalariá]] èra alora generalament utilizada per la reconóissença, per lo transpòrt, per secutar lei fòrças advèrsas e per rompre sa formacion. Lei [[Empèris nomadas|nomadas]] [[eurasia]]tics dispausavan d'unitats d'arquiers de cavalariá que permetián d'assegurar d'atacas a distància e de quitar rapidament un prat batalhier gràcias a sa mobilitat. Se desvolopèt tanben l'infantariá montada qu'utilizava de cavaus per se desplaçar rapidament entre lei batalhas. En [[1939]], lei [[Polonha|Polonés]] utilizèron aqueu modèl per formar de [[bregada (unitat militara)|bregadas]] autonòmas, equipadas de [[canon]]s anticarris e de pèças d'[[artilhariá]], que causèron de dificultats importantas ais [[Alemanha|Alemands]]<ref>Contrariament a la legenda, lei Polonés utilizèron pas sa [[cavalariá]] per cargar de [[carri de combat|carris]] [[Alemanha|alemands]]. Aqueu mite es eissit d'una batalha que se debanèt lo 1{{èr}} de setembre de [[1939]] a Krojanty. Una bregada polonesa, qu'aviá atacat victoriosament una unitat d'infantariá alemanda, foguèt suspresa a descubèrt per l'arribada de renfòrç blindats e decimada. La propaganda [[nazisme|nazi]] utilizèt l'incident per illustrar « l'inferioritat » de la « raça polonesa » e justificar l'annexion de son territòri per la « raça superiora » alemanda.</ref>. D'autra part, totei leis armadas de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] (franc de l'armada estatsunidenca) utilizèron lo cavau coma mejan de transpòrt fins a [[1945]] (2,75 milions per la ''Wehmarcht'', 3,5 milions per son omològa [[URSS|sovietica]]).

Uei, la generalizacion dei veïculs militars, compres au sen deis unitats de [[cavalariá]], a limitat l'usatge militar dei cavaus mai a pas entraïnat sa disparicion totala. D'efèct, a respèct dei veïculs, lo cavau necessita una [[logistica]] relativament leugiera e es capable de se desplaçar dins un nombre pus important d'environaments. Ansin, de cavaus, ò de mulets, son totjorn utilizats dins lei regions [[montanha|montanhosas]] principalament per lo transpòrt d'equipament ([[Àustria]], [[Soïssa]]). Pasmens, pòu tanben servir au sen d'unitats frontalieras per de missions de susvelhança ([[Sodan]]) ò dirèctament sus lo prat batalhier per atacar rapidament una posicion enemiga ([[Afganistan]] en [[2001]]). D'unitas montadas son tanben mantengudas per mai d'una fòrça armada per de rasons de prestigi ò per de missions de mantèn de l'òrdre public.

==== Produccion alimentària ====

La carn de cavau es una [[carn roja]] qu'es regularament consumada dins mai d'un país, principalament en [[America del Sud|America dau Sud]], en [[China]] en [[Asia Centrala]] e en [[Euròpa]]. En revènge, es considerada coma tabó dins leis [[Illas Britanicas]] e ais [[USA|Estats Units d'America]]. En [[2005]], la produccion mondiala agantava {{formatnum:720000}} [[tona]]s. La carn de cavau es caracterizat per un taus important de [[proteïna]]s (20 g per 100 g de carn) e d'acids gras insaturats, un taus feble de lipids (3 a 4%) e de concentracions relativament autas de vitaminas B3, B6 e B12. A generalament un gost leugierament sucrat en causa de la preséncia de [[glucide]]s.

Lo [[lach]] de cavala es fòrça consumat dins lei país de l'èx-[[URSS]], en [[Asia Centrala]] e dins lei país germanics. Ocupa una plaça importanta dins la [[gastronomia]] e la cultura [[Mongolia|mongòla]]. A una composicion relativament similara au lach uman.

==== Espòrt e leser ====

Leis espòrts equestres apareguèron tre l'[[Antiquitat]] dins mai d'un país. En [[Euròpa]], se pòu en particular citar lei corsas de carris de la [[Grècia antica]]. Adoptadas per l'[[Empèri Roman]], se mantenguèron a [[Constantinòple]] fins au pilhatge de la [[vila]] per lei [[Crosada|Crosats]] en [[1204]].

Uei, una gròssa varietat d'espòrts equestres existís e tres disciplinas fan partida dau programa dei [[Jòcs Olimpics]] ([[concors de saut d'obstacles]], [[dreiçatge (equitacion)|dreiçatge]] e [[concors complèt d'equitacion]]). Certanei corsas son l'enjòc d'escomessas que son un leser e un sector economic important. Lo cavau es tanben utilizat per d'activitats de leser coma l'escorreguda equestra. Enfin, d'espectacles equestres existisson.

== Liames intèrnes ==

* [[Cavalariá]].
* [[Equitacion]].
* [[Lista dei raças de cavaus]].

* Espècias pròchas :
** [[Ase]].
** [[Caval de Przewalski|Cavau de Przewalski]].
** [[Tarpan]]. 
** [[Zèbre]].

== Liames extèrnes ==

* [http://kimkat.org/amryw/1_geirfa/geirgrawn_BLAIDD_oc_01_2718k.htm Vocabulari del caval occitan - catalan]

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

{{Zoologia}}

[[Categoria:Mamifèr (nom scientific)]]
[[Categoria:Equid]]
[[Categoria:Caval]]
[[Categoria:Elevatge]]
[[Categoria:Transpòrt]]
[[Categoria:Mamifèr d'Occitània]]