Veire la font de Empèri

[[Fichièr:Byzantine Palaiologos Eagle.svg|vinheta|L'[[aigla]], simbòl de fòrça empèris occidentals mas tanben orientals (aicí aquel del Palaiologos).]]
Un '''empèri''' designa una forma de comunautat politica<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Marguerite_Boulet-Sautel Marguerite Boulet-Sautel], « Empire », Dictionnaire de philosophie politique, PUF.</ref> unissent de pòbles diferents a l'entorn d'un poder central unic.

La nocion d'empèri es ligada fins a la fin del sègle XIX a l'idèa d'una estructura federala cobrissent l'ensemble del mond conegut sul modèl de l'Empèri roman e de la [[Pax Romana]]. Aquesta idèa es tanben plan presenta dins la filosofia politica ont, de [[Dante Alighieri|Dante]] a [[Immanuel Kant|Kant]] passant per [[Giambattista Vico|Vico]] e [[Nicolau Maquiavèl|Maquiavèl]], la nocion d'empèri es vist coma lo biais d'assegurar la patz<ref>Hobson, 1988, p. 9.</ref>. Al contrari, a la fin del sègle XIX, se realiza una luta entre empèris concurrents [[Empèri Alemand|Empèri alemand]], [[Empèri Britanic|Empèri britanic]], [[Empèri del Japon]] ([[Esfèra de coprosperitat de la granda Asia orientala]]; [[Expansionnisme du Japon|expansionisme del Japon]]), [[Empèri Rus|Russia imperiala]], etc. Per Hobson<ref>Hobson, p. 9-11.</ref>, lo ligam qu'i aviá entre empèri e internacionalisme èra trencat.

Los empèris fondats sus la tèrra, coma [[Sant Empèri Roman Germanic|l'Empèri roman]] o la [[Empèri Rus|Russia imperiala]], an tendéncia a èsser monolitics; los empèris maritims, coma l'empèri de [[Creta]] incarnada pel [[Minos]] que precedís l'[[Atenas|empèri atenian]] e aqueste de [[Cartage]], o l'[[Empèri Britanic|empèri britanic]], an d'estructuras mai flacas e de territòris escampilhats. Mai sovent, la creacion d'un empèri implica una o mai conquistas militaras consideradas pel melhor coma una unificacion e un astre (Nauta et Bassa [[Egipte]], set reialmes de [[Republica Populara de China|China]]).

De fach, lo tèrme d'empèri es pro fosc, que fa pas referéncia a una organizacion politica precisa. S'utiliza a l'encòp per designar de republicas (Atenas al sègle V AbC), que de monarquias (Àustria del sègle XIX), o tanben de confederacions (lo Sant Empèri roman germanic de l'Edat Mejana). Tanben designa de democracias (la França de la Tresena Republica), a vegada de dictaturas (l'empèri rus del sègle XIX) o encara d'oligarquias (l'Empèri roman).

Quitament los istorians son en desacòrdi al subjècte. Segon [[Moses Finley]]<ref>Moses Finley,'' Économie et société en Grèce antique'', La Découverte, 2007.</ref>, es empèri tot « ''exercici durable per un Estat d'una autoritat, d'un poder, o d'un contraròtle sus un o mai Estats, comunautats o pòbles'' ». A aquestaa concepcion pro larga s'opausa aquesta de [[Jean Tulard]]<ref>Jean Tulard, ''Les Empires occidentaux de Rome à Berlin'', PUF, 1997.</ref>, que per el es empèri aquò que ten los cinc trachs seguents:

* una volontat expansionista;
* una organizacion centralizada;
* de pòbles encastrats per una armadura politica e fiscala comuna;
* la cresença en une superioritat d'esséncia;
* un començament e una fin clarament identificats.

== Per l'Istoire ==
Lo mot ''empèri'' ven del [[latin]] ''imperium'', un mot designant lo poder dels cònsols, puèi l'estructura politica de l'[[Empèri Roman|Empèri roman]], fondat en 31 AbC 31. Pendent de sègles, lo tèrme d'empèri s'apliquèt sonque al Estats que se consideravan coma eritièrs de l'Empèri roman, per exemple l'[[Empèri Bizantin|Empèri roman d'Orient]], l'[[Empèri Carolingian|Empèri carolingian]], lo [[Sant Empèri Roman Germanic|Sant Empèri roman germanic]] o l'[[Empèri Rus|Empèri rus]].

Amb lo temps, las monarquias qu'èran pas mai qu'un simple [[Monarquia|reialme]], utilisèron aqueste tèrme o sa traduccion (per exemple la [[Bulgaria]]), puèi lo tèrme s'aplica a de monarquias non europèas e a d'Estats vastes non monarquics.

Lo concèpte politic precedís d'unes millenaris l'Empèri roman; los empèris son apareguts a partir de la creacion de las primièras [[Ciutat-estat|ciutats-estats]] faguèron l'estructura administrativa possibla. Lo primièr exemple conegut es l'[[Akkad|Empèri akkadian]] de [[Sargon d'Akkad|Sargon]]. ''A posteriori'', lo tèrme empèri s'applicarà a las civizacions expancionistas màger jos la dominacion d'un cap unic, coma l'[[Egipte antica|Egipte faraonica]] e [[Babilònia|Babolònia]], o a la capitada expansionista (sovent efemèr) d'un pòble (coma los [[Ititas]]) menat sovent per un cap illustre, coma [[Suppiluliuma]] al subjècte dels Ititas.

Los empèris pòdon prene diferentas formas. Tradicionalament, son basats sus l'autoritat d'una poderosa [[monarquia]] exercida per un [[emperaire]] ereditari, d'en primièr autodesignat. Istoricament gaireben totes lo empèris son lo resultat de conquistas militaras per d'Estats poderoses, los Estats conquerits essent amassats dins un ensemble politic mai vast. La monarquie o l'[[oligarquia]] situada dins lo territòri original contunha a dominar aquesta union. Nombre d'aquestes ancians empèris manteniá lor poder sus lors subjèctes pel contraròtle de las fonts vitalas. Los istorians parlan d'unes d'aquestes regims coma d' « empèris de l'aiga », que l'etnia dominanta s'atribuís lo contraròtle de l'aiga.

L'introduccion d'una religion comuna sovent enforcèt los empèris, coma aquò se realizèt amb lo cristianisme amb Constantin Ièr per l'Empèri roman, veire constituir l'esséncia d'un empèri (califats de [[Damasc]] e [[Bagdad]]), o al contrari unir diferentas cresenças (empèri de [[Roma]], [[Índia]]…).

== Imperialisme ==
La descobèrta del Mond Novèl foguèt l'escasença per fòrça Estats d'[[Euròpa]] de s'embarcar dins un programa [[Imperialisme|imperialista]] d'un tipe novèl, la [[colonizacion]]. Amb aqueste modèl novèl, d'en primièr testat dins lo [[Mond Vièlh]] a las [[Illas Canàrias]] e en [[Irlanda (illa)|Irlanda]], los territòris conquerits venián de drech subordonats a l'Estat imperial, puslèu que ''de facto'' coma dins los primièrs empèris. Çò que mena a de fòrtas rencunas dins las colonias, e per consequéncia al declin d'aqueste sistèma a partir del sègle XVIII pels [[Estats Units d'America]] e fins a la fin del sègle XX pels autres païses.

Lo modèl imperialista europèu tanben provoquèt de talhs geografics arbitraris. La poténcia imperialista avent tendéncia a talhar los territòris seguent sos desirs, puslèu que segon aquestes de populacions. Per exemple lo talh [[Iraq]]/[[Kowait]] sembla mai correspondre als interesses petrolièrs, puslèu que per de rasons istoricas o etnicas. De biais general, l'Africa patís encara del desacòrdi entre las frontièras estaticas eritadas del periòòde colonial e las frontièras etnicas, mai sovent fòrça mai ancianas. Aqueste escart provoquèt diferents aspèctes perverses:

* [[Clan|clanisme]]: un clan o una etnia s'apropria lo poder estatic;
* secessions<span></span>: d'etnias, a vegada sostenguda per l'anciana poderosa coloniala o per un país imperialista, volent crear lo lor Estat ([[Guèrra de Biafra|guèrra del Biafra]], del Katanga, eca) ;
* [[Imperialisme|expansionisme]]<span></span>: de dirigents justifican lor [[Imperialisme|expansionisme]] al nom de l'artificialitat de las frontièras. 

Los diferents ensags d'union territoriala destinadas a lutar contra aquestes efièchs perverses faguèron fracàs:

* [[panarabisme]]<span></span>: [[Gamal Abdèl Nassèr|Gamal Abdèl Nasser]] o [[Moammar al-Gaddafi]] 
* panafricanisme<span></span>: [[Moammar al-Gaddafi]] 
* panislamisme: fraires musulmans o Al-Qaïda 
* panslavisme<span></span>: Vinko Pribojević{{Lien|Vinko Pribojević}} e Nikolaï Danilevski 
* [[pangermanisme]]<span></span>: [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], [[Friedrich Naumann]] o [[Adolf Hitler]];
* panamericanisme: [[Henry Clay]] e [[Thomas Jefferson]].

== Empèris contemporanèus ==
Lo concèpte d'« empiri » dins lo mond contemporanèu, quitament se demora present politicament, comencèt a pèrdre de sa coeréncia semantica. Lo sol país encara governat per un emperaire es lo [[Japon]], que la [[monarquia]] a una populacion etnicament omogèna (amb 99 % de soca japonesa). Coma las monarquias, levats las monarquias constitucionalas, an en granda partida perdut la favor, lo tèrme d'empèri es vengut anacronic dempuèi que los empèris colonials desapareguèron a l'eissida del procediment de decolonizacion.

L'ex-[[Union de las Republicas Socialistas Sovieticas|URSS]] respondava per fòrça critèris d'un empèri, jamai revendiquèt aquesta denominacion, tampauc foguèt governada per un « emperaire » ereditari. Pasmens, los istorians la classifican a vegada coma un empèri, a l'encòp per sa similaritat amb los empèris del passat e son influéncia sus un blòt [[Eurasia|eurasian]] multietnic.

Los Estats multietnics actuals (la [[Soïssa]] o la [[Belgica]] per exemple) se veson coma de federacions volontàrias, e non pas coma d'empèris; son mai sovent d'estructuras democraticas, e de sistèmas de govèrn que distrubuisson lo poder sus diferents nivèls federals e provincials. Quand de grops separatistas existisson, los observators intèrnes e extèrnes pòdon èsser pas en acòrdi per saber se las accions del govèrn contra eles son:

* un enforçament legitim de la lei contra aquestes grops marginals, violents o non;
* de violéncias per contraròtlar una populacion mai sovent insomisa.

En 2010, la lista dels Estats multietnics ont se debanan ara d'actes de violéncia per o contra los separatistas serián tròp longa, pasmens la [[Republica Populara de China|China]], la [[Russia]], l'[[Indonesia]] e l'[[Índia]] se destrian per lor importància.

Los [[Estats Units d'America|Estats Unit d'America]], mai sovent considerats coma una federacion, provesisson un autre exemple. D'entre las consequéncias de la [[Guèrra Freja|Guèrra freja]], apareguèron coma la primièra [[superpoténcia]] mondiala, e pasmens se lo país aja pas engatjat de biais formal una expansion territoriala dempuèi l'annexion d'[[Hawaii]] e de las [[Filipinas]], fòrça son aquestes que suggeriguèron que sa poténcia militara e economica li permetava d'exercir una mena de neoimperialisme sus una granda partidel du mond modèrne (veire [[Empèri american]]).

== Empèris istorics ==
Unas datas de començament e de fin son aproximativas:
{| class="wikitable"
! Empire !! Dates d'existence
!Zone Géographique
|-
|[[Ancien Empire égyptien]]
| 2700-2200 {{av JC}}
|Vallée du Nil
|-
|[[Civilisation maya|Empire maya]]
| 2600-1521 {{av JC}}
|Amérique centrale
|-
|[[Moyen Empire égyptien]]
| 2033-1786 {{av JC}}
|Vallée du Nil
|-
|[[Nouvel Empire égyptien]]
| 1552-1069 {{av JC}}
|Vallée du Nil
|-
|[[Hittites|Moyen Empire hittite]]
| 1465-1380 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Assyrie|Moyen Empire assyrien]]
| 1392-1056 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Hittites|Nouvel Empire hittite]]
| 1380-1190 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Assyrie|Nouvel Empire assyrien]]
| 911-612 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Empire éthiopien]]
| 800 {{av JC}} – 1974 {{ap JC}}
|Afrique de l'Est
|-
|[[Magadha|Empire magadhan]]
| {{-sp-|VIII|au|IV}}
|Inde
|-
|[[Achéménides|Empire achéménide]]
| 550-330 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Ligue de Délos]]
| 454-404 {{av JC}}
|Mer Egée
|-
| Empire d'[[Alexandre le Grand]]
| 336-323 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Empire Maurya]]
| 324-185 {{av JC}}
|Inde
|-
|[[Séleucides|Empire séleucide]]
| 312-64 {{av JC}}
|Moyen-Orient
|-
|[[Empire chola]]
| 300 {{av JC}} – 1279 {{ap JC}}
|Asie du sud-est
|-
|Empire chinois
| 221 {{av JC}} – 1911 {{ap JC}}
|Chine
|-
|[[Teotihuacán|Empire teotihuacán]]
| {{-s-|II}} - {{s-|VIII}} {{ap JC}}
|Amérique centrale
|-
|[[Empire romain]]
| 27 {{av JC}} – 476 {{ap JC}}
|Bassin Méditerranéen
|-
|[[Koguryo|Empire koguryŏ]]
| 53-668
|Extrême-Orient
|-
|[[Sassanides|Empire sassanide]]
| 224-651
|Moyen-Orient
|-
|[[Empire Gupta]]
| {{sp-|III|au|VI}}
|Inde
|-
|[[Empire romain d'Occident]]
| 395-476
|Bassin Méditerranéen
|-
|[[Empire romain d'Orient]]
| 395-1453
|Bassin Méditerranéen
|-
|[[Empire arabe]]
| 622-1258
|Moyen-Orient
|-
|[[Premier Empire bulgare]]
| 680-1018
|Europe de l'est
|-
|[[Empire carolingien]]
| 800-924
|Europe de l'ouest
|-
|[[Empire khmer]]
| 802-1462
|Asie du sud-est
|-
|[[Saint-Empire romain germanique]]
| 962-1806
|Europe de l'ouest
|-
|[[Ghaznévides|Empire ghaznévide]]
| 962-1186
|Moyen-Orient
|-
|[[Empire tongien]]
| {{s-|XI}}–1826
|Océan Pacifique
|-
|[[Almoravides|Empire Almoravides]]
| 1040-1147
|Maghreb
|-
|[[Royaume de Pagan|Empire pagan]]
| 1044-1287
|Asie du sud-est
|-
|[[Ayyoubides|Empire ayyoubide]]
| 1171-1260
|Moyen-Orient
|-
|[[Second Empire bulgare]]
| 1185-1422
|Europe de l'est
|-
|[[Inca|Empire inca]]
| 1200-1533
|Amérique du sud
|-
|[[Empire latin de Constantinople]]
|1204-1261
|Europe de l'est
|-
|[[Empire mongol]]
| 1206-1783
|Asie centrale
|-
|[[Empire ottoman]]
| 1281-1923
|Bassin Méditerranéen
|-
|[[Majapahit|Empire majapahit]]
|{{sp-|XI|au|XV}}
|Indonésie
|-
|[[Empire serbe]]
| 1346-1371
|Europe de l'est
|-
|[[Empire timouride]]
| 1370-1506
|Moyen-Orient
|-
|[[Empire songhaï]]
|{{sp-|XV|au|XVI}}
|Afrique de l'ouest
|-
|[[Empire colonial espagnol]]
| 1492-1898
|
|-
|[[Empire colonial portugais]]
| 1498-1975
|
|-
|[[Empire moghol]]
| 1526-1857
|Inde
|-
|[[Empire colonial français]]
| 1534-1980
|
|-
|[[Empire colonial danois]]
| 1536-1945
|
|-
|[[Empire britannique]]
| 1583-1997
|
|-
|[[Empire colonial néerlandais]]
| 1595-1705
|
|-
|[[Empire colonial suédois]]
| 1638-1878
|
|-
|[[Empire chérifien]] ([[Maroc]])<ref>{{Ouvrage|langue=Français|auteur1=Charles Rizk|titre=Entre l'Islam et l'arabisme: Les Arabes jusqu'en 1945|passage=|lieu=|éditeur=|année=1er mars 2016|pages totales=|isbn=9782226383365|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=nAgFDAAAQBAJ&pg=PT58&dq=%22empire+ch%C3%A9rifien%22+saadien&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwi10vjoifTTAhXEhRoKHfLsDqIQ6AEIKjAB#v=onepage&q=%22empire%20ch%C3%A9rifien%22%20saadien&f=false}}</ref> 
| 1511-1956
|Maghreb
|-
|[[Empire marathe]]
| 1674-1819
|Inde
|-
|[[Russie impériale|Empire russe]]
| 1721-1917
|Europe et Asie
|-
|[[Empire Durrani]]
| 1747-1826
|Afghanistan
|-
|[[Premier Empire]] (France)
| 1804-1814, 1815
|Europe
|-
|Empire haïtien ([[Premier Empire d'Haïti|Premier Empire]]), ([[Faustin Soulouque|Second Empire]])
|1804–1806, 1849–1859
|Caraïbes
|-
|[[Empire d'Autriche]]
| 1804-1867
|Europe
|-
|[[Premier Empire mexicain]]
| 1822-1823
|Amérique du nord
|-
|[[Empire du Brésil]]
| 1822-1889
|Amérique du sud
|-
|[[Empire colonial belge]]
| 1843-1962
|
|-
|[[Second Empire]] (France)
| 1852-1870
|Europe de l'ouest
|-
|[[Second Empire mexicain]]
| 1864-1867
|Amérique du nord
|-
|[[Autriche-Hongrie|Empire austro-hongrois]]
| 1867-1918
|Europe
|-
|[[Empire japonais]]
| 1868-1945
|Extrême-Orient
|-
|[[Empire allemand]]
| 1871-1918
|Europe
|-
|[[Empire colonial allemand]]
| 1884-1920
|
|-
|[[Empire colonial italien]]
| 1889-1945
|
|-
|[[Empire coréen]]
| 1897-1910
|Asie de l'Est
|-
|[[Troisième Reich]]
| 1933-1945
|Europe
|-
|[[Empire du Viêt Nam|Empire vietnamien]]
| 1945
|Asie du sud-est
|-
|[[Empire soviétique]]
| 1945-1991
|Europe de l'Est, Asie
|-
|[[Empire centrafricain]]
| 1976-1979
|Afrique
|}


== Los 20 empèris mai vastes a lor mai grand espandiment ==

# [[Empèri Mongòl|Empèri mongòl]]<span></span>: 33 milions de km{{2}} (1279);
# [[Empèri Britanic|Empèri britanic]]<span></span>: 33 milions de km{{2}} (1922);
# [[Empèri Espanhòl|Empèri colonial espanhòl]]<span></span>: 27,4 milions de km{{2}} (1740);
# Empèri rus<span></span>: 22,8 milions de km{{2}} (1866);
# Empèri de la [[dinastia Qing]]<span></span>: 14,7 milions de km{{2}} (1790);
# Empèri de la [[dinastia Yuan]]<span></span>: 14 milions de km{{2}} (1310);
# Second empire colonial français : 13 millions de km{{2}} (1938) ;
# [[Califat Omeia|Califat omeia]]<span></span>: 13 milions de km{{2}} (661);
# [[Califat abbassida]]<span></span>: 11,1 milions de km{{2}} (750);
# Empèri de la [[Dinastia Tang]]<span></span>: 11,0 milions de km{{2}} (663);
# [[Empèri Portugués|Empèri colonial portugués]]<span></span>: 10,4 milions de km{{2}} (1815);
# [[Califat Rachidun]]<span></span>: 9,0 milions de km{{2}} (654);
# Empèri brasilian<span></span>: 8,5 millions de km{{2}} (1880) ;
# Primièr empèri colonial francés<span></span>: 8,1 milions de km{{2}} (1754);
# [[Empèri Aquemenida|Empèri aquemenid]]: 8,1 milions de km{{2}} (480 {{av JC}});
# Empèri japonés<span></span>: 7,4 milions de km{{2}} (1942);
# Empèri de la [[dinastia Ming]]<span></span>: 6,5 milions de km{{2}} (1450);
# Empèri de la [[dinastia Han]]<span></span>: 6,5 milions km² (100);
# [[Empèri Roman|Empèri roman]]<span></span>: 6,5 milions de km{{2}} (117);
# [[Empèri Otoman|Empèri otoman]]<span></span>: 5,2 milions de km{{2}} ({{s-|XVI|e}});

== Òbras de ficcion ==

* L'[[Empèri galactic (Asimov)|Empèri galactic]] d'[[Isaac Asimov]], en plen declin dins son Cicle de Fondacion.
* L'[[Empèri galactic (Star Wars)|Empèri galactic]], dins l'univèrs de [[Star Wars]], e los diferents Empèris Sith, lo Novèl Emèri Galactic mas tanben l'Empèri Infinit dels Rakatas.
* L'[[Empèri (Warhammer)|Empèri]] fondat par Sigmar, dins lo mond de Warhammer.
* L'[[Empèri Deceptican]], dins l'univèrs [[Transformers]].
* Los empèris rivals d'Archadia e de Rozarria, dins lo mond de ''Final Fantasy XII''.
* L'Empèri de [[Shaddam IV Corrino]] possedissent per exemple la planèta [[Arrakis]] dins [[Ciucle de Dune|Dune]].
* Lo ''sant empèri de Britannia'', possedissent la mitat del mond, dins lo manga ''Code Geass''.
* L'Empèri Estellar Romulian dins l'univèrs de ficcion de ''[[Star Trek]].''
* L'Empèri [[Klingon]] dins l'univèrs de ficcion de ''[[Star Trek]].''
* L'Empèri de la Luna Escarlata dins l'univèrs del videojòc ''[[Suikoden]]''.
* L'[[Empèri uman dels Abh]] creat per Hiroyuki Morioka per la seria dels Seikai.
* L'Empèri de Leto II dins [[Dune (Roman)|Dune (roman)]].

== Nòtas e referéncias ==
{{Reflist}}
[[Categoria:Empèri]]