Veire la font de Efès

{{Infobox ciutat grèga
 | nom                   = 
 | imatge                = Ephesus_Celsus_Library_Fa%C3%A7ade.jpg
 | legenda               = la librarià de Cels a Efès
 | region                = [[Asia menora]]
 | epòca                 = [[sègle X abC]]-[[Sègle VI abC|-560]]
 | dirigent              = 
 | dinastia              = 
 | liga                  = [[liga de Delos]]
 | ciutat maire          = 
 | ciutats filhas        =
 | colonias              = 
}}
'''Efès''' (en turc: Efes ; en [[Grèc ancian|grec ancian]] : {{Grèc ancian|Ἔφεσος}} / {{Lang|grc-Latn|''Éphesos''}} ; en latin : Ephesus ; en [[Iti|itit]] : 𒀀𒉺𒊭 / ''Apaša'') es una de la mai ancianas e importantas citutats grègas d'[[Anatolia|Asia menora]], la primièra d'[[Ionia]]. 

Quitament se los rèstes sián situats gaireben a set quilomètres a l'interior de las tèrras, près de las vilas de [[Selçuk]] e [[Kuşadası]] dins l'Oèst de l'actuala [[Turquia]], Efès èra dins l'Antiquitat, e encara a l'epòca [[Empèri Bizantin|bizantina]], un dels pòrts mai actius de la [[mar Egèa]]; es situat près de la boca del grand fluvi [[Anatolia|anatolian]] Caïstros (ara [[Küçük Menderes]]). 

L’[[Temple d'Artèmis a Efès|Artemision]], lo grand sanctuari dedicat a [[Artèmis]], la divesa tutelària de la ciutat, qu’èra una de las [[Sèt Meravilhas deu Mond|Set Meravilhas del mond]] e que balhava a Efès fòrça de sa celebritat, èra tanben a l'origina situat sus la broa. Es l'òbra combinada dels sediments correjat pel Caïstros, dels cambiments climatics, e benlèu d'accidents sismics, qu’explica lo desplaçament progressiu de la còsta cap a l'Oèst, e l'ensablament subsequent dels pòrts de la vila, preludi de lor abandon.
[[Fichièr:Ephesos_historical_topography.png|alt=Topographie historique d'Éphèse|vinheta|Topografia istorica d'Efès.]]

== Situacion geografica ==
[[Fichièr:Ephesos_silting.gif|alt=Ensablement de l'embouchure du Caystre et déplacement progressif du port d'Éphèse depuis l'Antiquité jusqu'à l'époque ottomane.|vinheta|Ensablament de la boca del Caïstros e deslaçament del pòrt d'efès dempuèi l'Antiquitat fins a l'epòca otomana. En blau los pòrts (Tanben aquestes que son pas pus en activitat), en roge e gris l'espaci urbanizat (zònas) e lo barri (trach) ocupats o abandonats respectivament.]]
Efès es situada sul litoral oèst de l'[[Anatolia|Asia Menora]], la [[Turquia]] actuala, al còr d’[[Ionia]], al nòrd es de l’illa de [[Samos (illa)|Samos]] ; ocupa lo fons d’una de las nombrosas baias de la còsta de l'Asia Menora, tancada al sud pel cap Trogilion o [[cap Mical]], e s’acabant al nòrd [[peninsula d’Eritrèas]]. Se situa près de la boca del [[Caïstros]], fluvi très encaissat dins una val enrodada Pels massisses montanhoses del [[Mont Tmole|Tmolos]] al nòrd, de Mesogèu al sud. A l’interior de las tèrras, la val del Caïstros constituís un via de comunicacion naturala. E diferentas depressions geologicas ofrisson de punts de passatges cap al rèire país. Fòrça rotas ligan Efès a sas vesinas [[Magnesia del Meandre]], [[Claros]] e [[Sardes]]<ref>D. H. French, « Pre – and early – Roman roads of Asia Minor. A Hellenistic Stadion-stone from Ephesus », ''Arkeoloji Dergisi'' V, 1997, {{P.}}189 – 196.</ref>.

La vila d’Efès es plan marcada per aqueste relèu a l’encòp constrenhent e impausant amb d’alentorns plan accidentats, que s'organizan a l’entorn de tres puèges: lo màger es lo mont Panayır Dağ, l'antic Peion, o Cheiletôn pels Bizantins<ref name="Foss46">{{Harvsp|Foss|1979|p=46}}. D'autres noms sont encore attestés dans la littérature antique et médiévale.</ref>, e que figura sus de monedas efesianas, un puèg massís dominat per tres sucs que l'altitud varia entre 105 e {{Nombre amb unitat|155|mètres}}. Pòt absorbar sens domatge las pluèjas mai violentas, a causa de sas crebassas e sos barrancs, que constitussion tanben un atot defensiu en cas de conflicte. Mas aquestas depressions geologicas son un obstacle quand s’agís de menar l’aiga fins al còr de la ciutat. Una val estrecha separa aqueste puèg d'una montanheta al sud, lo Bülbüldağ, l'antic Lepre Akte o Preion, que s'espandís près de quatre quilomètres cap a l'èst e l'oèst, e culmina a près de {{Nombre amb unitat|350|m}}. Lo darrièr puèg, al nòrd del Peion, es aquesta d'Ayasoluk, l'Elibaton dels Bizantins<ref name="Foss46" />, que lo nom ancian es desconegut; es de nautor modèsta, d’onchanta e set mètres, e sa largor de cinc cents mètres, provesissent un site defensiu de tria, malgrat l'abséncia de font.

Foguèt un pòrt important dins l'Antiquitat, - una descripcion d'Efès facha per [[Plini l'Ancian]] indica que « la mar aviá l'abitud de pujar fins al temple de [[Diana (mitologia)|Diana]] » - mas l'ensemble de la zona s'ensablèt pauc a pauc, e la vila se trapa ara a près de set quilomètres de la còsta egèa. En efièch, lo Caïstros desembocava a l'origina dins un gòlf que las broas tocavan los tres puèges d’Efès. Pendent lo periòde [[olocèn]], lo nivèl de la mar s'auçava de mia de {{Nombre amb unitat|100|m}}, çò qui limitava lo transpòrt dels sediments del Caïstros cap al larg; se pausavan dins la baia que colomava pauc a pauc. Al començament del primièr milenari AbC, lo nivèl de la mar èra encora dos mètres sota lo nivèl actuel, e la boca del Caïstros dins lo gòlf d'Efès èra alara situat a mai de {{Nombre amb unitat|10|km}} de son luòc actual, a unes {{Nombre amb unitat|3.5|km}} al nòrd d'Ayasoluk<ref>Scherrer [2001], {{P.}}58.</ref>. Pendent lo sègle VIII Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C</abbr>, la còsta sud del gòlf d'Efès aviá avançat cap al tèrme nòrd de la val d'Arvalya, al nòrd del Bülbüldağ, per formar una baia pichona pròche del Panayır Dağ, davant lo luòc ocupat mai tard pel teatre. La limita nòrd d’aquesta baia èra constituida d'una estrecha peninsula, que poiriá èsser lo cap Tracheia mencionat per [[Estrabon]]<ref name="Scherrer59">Strabon, 14.1.3.</ref> dins sa localizacion del vialtge de Smyrna<ref>Scherrer [2001], {{P.}}59.</ref>. A l’èst del cap se dobrissiá una autra baia, correspondent al pòrt de Koressos. Las doas baias foguèron colomadas a la fin de l'epòca ellenistica pels sediments correjats pel Caïstros, e tanben per dos rius secondaris, lo Selinus e lo Marnas<ref>Scherrer [2001], {{P.}}61.</ref>, çò que menara lo restabliment de la vila sota Lisimac e l’adobament d'un pòrt novèl. Lo problèma contunhèt a se pausar tot lo long de l'istòria de la vila: ne resulta una migracion de las infrastructuras portuàrias cap a de sites a l'oèst, sempre mai alunhat del nuclèu urban primièr. La tèrras pauc a pauc ganhadas sus la mar venon paluns: pausèron donc un problèma de salubritat e demandava d’òbras d’assecament sens que serián pas utilizables.

La region d’Efès beneficia d’un climat agradable, de tipe [[Clima mediterranèu|mediterranèu]], que, conjugat a las oportunitats ofèrtas pel relèu, presenta fòrça avantatges. Atal, a causa de sa fertilitat renovelada de contunh, la larga val del Caïstros es un luòc ideal per la cultura de las cerealas, e per l’elevatge dels cavals. Tanben, los nombroses plan qu’enròdan la ciutat son plan adaptats per l’elevatge ovin. Enfin, los puèges ofrisson lors penjals doces a la cultura dels arbres fruchièrs e dels [[Olea europaea|olivièrs]].

== L’Antiquitat Nauta ==

=== De la Preïstòria a l'epòca arcaïca ===
[[Fichièr:Tétradrachme_de_la_cité_d'Ephèse.jpg|alt=Tétradrachme d'Éphèse|vinheta|Tetradracme de la ciutat d'Efès. Data : c. 380-370 AC. Nom de talhièr/vila: Ionia, Efès Descripcion cara: Abelha vista del dessús; granatina circulària perlada. Descripcion revèrs: davant de cèrvi a dreche, de genolh, virant lo cap a esquèrra; Dins lo camp a esquèrra, un palmièr.]]
L'ocupacion de la region d'Efès ven del milenari V. Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C</abbr>, coma lo mòstra diferentas descobèrtas arqueologicas (fragments de ceramica e d'[[obsidiana]]) fachas al sud de la Pòrta de Magnèsia<ref name="Scherrer14">Scherrer [2000], {{P.}}14.</ref>. De sites del [[Neolitic]] foguèron identificats a Çukuriçi Höyük<ref>[http://www.oeai.at/eng/ausland/cukurici.html Résumé des fouilles autrichiennes de 2007].</ref> e a Arvalya Höyük<ref name="Scherrer59">Strabon, 14.1.3.</ref>. Lo primièr establiment uman important s’encontrava pasmens suls penjals nòrd-èst del puèg d'Ayasoluk: es datat per la preséncia de ceramica de la fin de l'[[Edat del Bronze|edat del bronze]]. Al sègle XVI Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C</abbr>, s'encontava uan basa d'epòca [[Civilizacion micenèa|miceniana]], que demora una tomba datada per la preséncia de ceramica de l'epòca Elladica Recent III A2<ref name="Scherrer14" />, e una paret de grands blòts rectangulars. S’identifica sovent lo site amb Apasa, la darrièra capitala del reialme d'Arzawa, mencionada dins las fonts [[ititas]] del règne de [[Mursili II]]<ref>S. Heinhold-Krahmer, ''Arzawa : Untersuchungen zu seiner Geschichte nach den hethitischen Quellen'', Heidelberg, 1977, {{P.}}93 sq.</ref>: lo nom grèc ''Ephesos'' seriá la forma ellenizada d’aqueste toponim, mas l’ipotèsi demora controversiada.

La tradicion grèga atribuís la fondacion d'Efès a [[Androclos]]<ref>''I. v. Ephesos'' 501 et 501a ; voir aussi {{PauDes}} (VII, 2, 8) et {{StrGéo}} (XIV, 1, 3) qui est très souvent représenté sur les monnaies de l’époque impériale, à pied ou à cheval, avec un épieu, et combattant un sanglier. Une journée de fête lui est dédiée.</ref>, un dels filhs del rei [[Codros]]. Coma aquesta dels autres establiments Ionians, la colonizacion d'Efès ven del sègle X. Lo site èra alara ocupada pels [[Lelèges]] e los [[Carians]]<ref>Pausanias (VII, 2, 8).</ref> e los colons se confrontan al cult de la divesa maire [[Cibèla]], culte alara dominant dins la majora partida de l’[[Anatolia]]. Per se conciliar las populacions autoctònas, los Grècs optèron per una politica de [[sincretisme]] en fusionant los cultes d’[[Artèmis]] e de [[Cibèla]]<ref>R. Lesser, « [http://www.arts.mcgill.ca/programs/Classics/Hirundo/Volumes/2005-6%20PDF/2005-6-05.pdf The Nature of Artemis Ephesia] », ''The McGill Journal of Classical Studies'', 4 (2005-2006), {{P.}}43-54 ici {{P.}}44-45.</ref>.

Lo primièr establiment fortificat se trapa a unes 1 200 mètres a l’oèst de l’Artemision, al pòrt de Koressos. Aqueste emplaçament primitiu es uèi situat sota lo sòl palundenc que remplacèt la [[Lòna|laguna]] primièra. Aquesta aglomeracion d’origina sembla aver estat plan fortificada. Un còp la comunautat establida, la ciutat foguèt governada per de reis: la monarquia èra un mòde de govèrn espandit dins lo bacin mediterranèu. Entre lo sèger X e lo començament del VII Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C</abbr>, la monarquia foguèt remplaçada per una [[oligarquia]] aristocratica, que a son torn foguèt remplaçada per de [[Tiran|tirans]].
[[Fichièr:Stater_Ionia_600-580_obverse_CdM_Paris.jpg|alt=Statère d'électrum du {{-s-|VI}}|esquèrra|vinheta|[[Estatèr]] d'[[electrum]], Ionia, vèrs 600-580 AbC]]
Vèrs 675, la ciutat venguèt dins las mans dels [[Cimmerians]], un pòble [[Scits|scit]] venent de l’estèpa de l’[[Orient Mejan]], que destrusís lo tot primièr altar dedicat a Artèmis, pendent la presa de la vila. Aquesta destruccion foguèt la conesquéncia de la resistança dels Efesians, que, amb la[[Frigia]] del rei [[Midas]], foguèron un dels rares pòbles a s’opausar a aquesta conquista.

Es a aquesta epòca, a la mitat del sègle VII, qu'apareguèron las primièras monedas publicas e taxas<ref>G. Manganaro, ''Epigraphica'', 36 (1974, paru en 1975), {{P.}}55–57 : « SGDI, IV 4, {{numéro}}49 (DGE, 707) e il bimetallismo monetale di Creso » (reprend l’étude d’une lamelle d’argent trouvée en 1904 à l’Artémision).</ref>. Amb lo vam de l'activitat portuària e comerciala, de las taxas portuàrias foguèron realizadas al començament del sègle VI. La ciutat s'enriquís sempre mai e, en 570, quand los [[Samos (illa)|Samians]] se dotèron d’un temple monumental, los Efesians podavan pas suportar de la poténcia e l’esplendor de lor ciutat siá passada. Decidiguèron donc de far bastir un temple mai grandiosa encara, e, per çò far, esitèron pas a far venir d’arquitèctes de Crète.

La ciutat ven a aquesta epòca un verai fogal cultural. Fòrça escòlas foguèron creadas: medecina, retorica, filosofia, etc. Aquesta profusion culturala faguèt d’Efès un centre intellectual e artistic de tria dins lo mond mediterranèu. Aquò se realiza per un agrandiment de la ciutat a l’èst, cap a l’Artémision. Aqueste espandiment es lo fach de la construccion fòrça bastits publics coma lo gimnás e l’estadi: aquestes èran en periferia de la ciutat, que lo còr èra ocupat per de demoranças.
[[Fichièr:Kroisos_stake_Louvre_G197.jpg|alt=Vases à figures rouges représentant le roi Crésus|vinheta|Lo rei lidian Cresus sul lenhièr, anfòra atic de figuras rojas pencha per Mison, vèrs 500-490 AbC., [[Lovre]]]]
Vèrs 561, la vila passa jol contraròtle de la [[Lidia]] e de son rei [[Cresus]]. Finància la construccion des coloman pendent de l'edificacion del temple<ref>{{HérEnq}} (I, 92).</ref>. Sota sa dominacion, los Efesians foguèron constrents d’abandonar lor establiment al Koressos e de s’establir a l’entorn de l’Artemision. Cresus volgava en efièch aflaquir lo potencial defensiu de la ciutat. Aqueste desplaçament resulta tanben de la necessitat vitala per la ciutat, menada a l’asfixia per l’aument rapid de sa populacion, de trobar d’espacis per se desvelopar.

A partir de 547, e après la desfacha de Cresus a la batalha de la Pteria (batalha de l'Alis), la ciutat passa jos la dominacion [[Empèri Aquemenida|pèrsa]]: l’empèri pèrsa, en plen espandiment, absorbava progressivament los reialmes vesins. Lo reialme de Lidia, que s'espandissiá alara sus tota l'Asia Menora, faguèt pas excepcion. Efès, quitament se jòga un ròtle central en Asia Menora, èra d’un biais en marge dels afars lidians. Aquesta relativa independéncia politica la plaç a l’abris de las destruccions de la conquista. Vivent dins una relativa autonomia, la ciutat ne cercava pas a defendre lo reilame que dependava e per que èra pas afogat. Mai, los Pèrsas mostrèron pas cap de marca d’ostilitat al vejaire de gaireben totas las ciutats d’Ionia. En conformitat de la practica ancestrala dels sobeirans de l’Orient Mejan, los Pèrsas imposèron pas res a las ciutats novèlament conqueridas. Pas cap de culte oficial foguèt pas instaurat, la preséncia de l’ocupant se faguèt de biais discret, e cada ciutat conservava sas institucions. D’aquesta tutèla pèrsa e Efès, las fonts parlan fòrça pauc<ref>''I. v. Ephesos'', 610 cite un chef d’un corps d’armée en station provisoire à Éphèse.</ref>.

=== L'epòca classica ===
Efès sembla jogar un ròtle minim dins la [[revòlta de l'Ionia]] contra la tutèla Pèrsa, que provòca la [[Premiera Guèrra Medica|primièra guèrra medica]]. La ciutat es partida integranta de l'union de las dotze ciutats creadas per [[Aristagoras|Aristagoras de Milet]], teorician de la liberacion de l'Ionia, mas demora en segond plan al resoècte de [[Milet]], figura de proa de la revòlta e principala victima de la desfacha. Efès se bòrna a portar un sosten logistic als insurgents. Sas nautors son lo teatre d'un afrontament entre lo còrs expedicionari grèc menat pel fraire d'Aristagoras e aquestas del [[satrapa]] [[Artafèrn]], qu’empòrta fin finala la victòria.

A la fin de la primièra guèrra medica, Efès gaireben levèt de la tutèla dels Pèrsas. La [[patz de Callias]] de [[-449|449]] pasmens lo balha pas qu’una proteccion relativa contra lis Pèrsas, demorats a proximitat. Efès rejonh donc la [[liga de Delos]]<ref>L. J. Highby, ''The Erythrae Decree. Contributions to the early history of the Delian League and the Peloponnesian Confederacy'' (Klio, Beiheft 36).</ref>, formada après lo conflicte jos l'egidi d'[[Atenas]]. Amb lo temps, e coma las autras ciutats, Efès ven mens una aliada qu'un contributor a tresaur de la Liga. S’encontra dins una situacion ambigúa, tiralhat entre una aleujança confortabla mas pesuga a Atenas, e una volontat ferotja, coma las autras ciutats d'Ionia, de gardar son independéncia.

Lo debanament del long periòde que va de la fin de las Guèrras medicas al començament de la [[guèrra de Peloponès]] es mal conegut, al subjècte d’Efès: tròp pauc d’inscripcions d’aquesta epòca demoran. D’un biais gaireben segur, Efès desaparéis de la scèna politica internacionala, e contunha son existéncia mejans sas activitats comercialas e religiosas. Sul plan interior, la ciutat es partejada entre los partisans d'Atenas, que meton en avant la relativa proteccion que beneficia la ciutat contra la menaça pèrsa latenta, e los partisans d’[[Esparta]], que tròban en la ciutat lacedemoniana una valor refugi contra l’egeminia ateniana. Aquesta oposicion dels dos camps, que se trapa dins un grand nombre de ciutats de l’ensems mond grèc, animarà la vida politica d’Efès de la mitat del sègle V AbC fins a [[-335|335]] gaireben.

Efès se plaça del costat d'Atenas al començament de la guèrra del Peloponnès mas, sus l'instigacion d'Alcibiad, se revòlta en [[-412|412]], amb lo rèste de l'Ionia, contra la ciutat atica. L'aventura es de corta durada: l’Ionia es tornada a l’obesissança vèrs [[-411|411]]-[[-410|410]] per Atenas.

En [[-404|404]], l’egemonia ateniana passèt e la [[liga de Delos]] es dissolguda; la ciutat d'Ionia tornan jos tutèla pèrsa. L’impopularitat d’Atenas es tan granda que lo partit proesparciata pren lo poder a Efès. Tampauc fa l'unanimitat e Atènas  garda de partisans dins la ciutat. En [[-395|395]], un capvirament proatenian se realiza alara que lo rei esparciata Agesilas II es de passatge a Efès dins l’encastre de sa campanha contra lo satrapa Tissafèrn. Alara que prepausava sos servicis per la restauracion de l’Artemision, victima d’un incendi Pendent de combats, de quitar subra la ciutat. La campanha d’Agesilas s’acaba pasmens per la liberacion de las ciutats d’Ionia de la tutèla pèrsa.
[[Fichièr:Tetradrachm_Ephesos_334BC_obverse_CdM_FGal385a.jpg|alt=Tétradrachme de Memnon de Rhodes frappé à Éphèse|vinheta|Tetradracme batut per Efès jos Memnon de Ròdes, mostrant lo rei de Pèrsia arquièr tenent una lança]]
Lo climat politic demora tendut fins a [[-371|371]], ont la [[batalha de Leuctra]] acaba amb supremacia esparciata sul mond egèu. Egenmionia [[Tebas (Grècia)|tebèa]] que seguís aguèt pauc d'impacte sul mond anatolian. Pasmens, Efès, membre de l'[[anfictiomia]] de [[Dèlfes]], ven implicada dins la [[Guèrras sagradas|Tresena Guèrra sagrada]].

Los Pèrsas, profièchan del desòrdre del mond grèc, torna prene l'Ionia. Lor novèla dominacion es similàaria a aquesta d’avant las Guèrras medicas: la sola mesura contrenhenta es la contribucion financièra exigida pel [[grand rei]]. Pel rèste, las activitats comercialas, religiosas e culturalas d’Efès sont atal pas perturbadas. Es en [[-350|350]] que l’esculptor [[Escopas]] de Paros auriá decorat las colomnas de l’Artemision<ref>{{PliHis}} (XXXVI, 21).</ref>. Pasmens, [[Parmenion]] e [[Atal (general)|Atal]], de passatge en Ionia a la prima de [[-336|336]] per preparar l’assalt de las tropas d’[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] sus l’Orient, son aculhits en liberators pels Efesians.

Alexandre lo Grand passa a son torn per l’Ionia l'an seguent; prepausa a la ciutat de participar a tornar bastir l’Artemision destruch en [[-356|356]]. Los Efesians refusan aqueste gèste genrós, arguissent qu'aparten pas a un dieu de bastir un temple per un autre dieu, e preferiguèron lançar una vasta campanha de recamp de fons sus l’ensemble de l’Ionia.

Efès èra demoradar a l’escart de la dominacion macedoniana realizada progressivament jos l’influéncia de [[Felip II de Macedònia|Felip II]] a partir de la mitat del sègle IV. Jos tutèla macedoniana, contunha, coma lo rèste de l'Ionia, a viure en tota autonomia, fins a que l’empèri d’Alexandre esclate e que las garrolhas fratricidas per sa succession comencen.

=== L’epòca ellenistica ===
A l'epòca ellenistica, Efès ven un centre administratiu de tria. Jol contraròtle macedonian a la mòrt d’Alexandre, l’Ionia e l’Asia Menora en general passan en [[-301|301]] jol contraròtle de [[Lisimac]]. Aqueste passament de poder se realiza a la seguida de la batalha d’Ipsos, ont Lisimac ganha sus [[Antigòn lo Bòrni]]. L'anciana ciutat tornèt èsser fondada per Lisimac. Es a Lisimac que la vila deu la construccion de son barri, encora visible uèi. Lo [[diadòc]] embelís, assanís e agrandís la ciutat en i transferissent los abitants de Colofon. Comptava alara unes 100 000 abitants. Son teatre podava aculhir 24 000 espectators.

Quand Lisimac pren las ciutats d’Ionia, de trapa fàcia a una coalicion formada pauc avant [[-315|315]] la [[Liga Ioniana]]. Aquesta confederacion, que las estructuras son gaireben semblablas a aquesta de la [[liga de Delos]], amassa l’ensems de las citats d’Ionia amb per objectiu d’associar lors  economics e militars. Una reünion d’aquesta confederacion se ten Efès<ref>Th. Drew-Bear, BCH 1972, 435 – 471.</ref>. Es a aquesta confederacion que buta subran en [[-284|284]] una partida de l’Asia Menora rebèla, après l’execucion per Lisimac de son pròpre filh. La repression de la revòlta s’acaba per la reconquista brutala d’Efès<ref>C. Franco, ''Il regno di lisimaco, Strutture amministrative e rapporti con le città (Studi ellenistici VI)'', Pise, 1993.</ref>.

Efès passa enseguida lo contraròtle dels Seleucids, una dinastia eissuida de [[Seleuc Ier|Seleuc]], un dels Diadòcs. Lo periòde dels diadòcs s’acaba gaireben al moment ont desparéis Lisimac. A l’escasença, lo mond ellenistic se trapa partejat entre las novèlas dinastias, creadas pels ancians generals d’Alexandre. Los Seleucids ocupan donc un reialme que s’espandís de la Mediterranèa a l’[[Indus]]. Pasmens, ocupan pas l’integralitat de l’Asia Menora, e Efès se trapa al centre dels conflictes d’influéncias e d’interés que se liuran los Seleucids a l’èst, los reis de [[Pergam]] al nòrd e los Lagids en [[Egipte]]. Atal, Ptolemèu de Milet, un filh del [[reialme lagida|rei lagida]] [[Ptolemèu II]], foguèt tuat a Efès en [[-260|260]] o [[-259|259]] per sos mercenaris pendent una revòlta.

L’Asia menora passa d’una man a una autra. Dominadas pels [[atalidas]], las ciutats anatolianas prenon pauc a pauc lor independéncia. De tirans prenon alara lo poder. Aquestes son caçats per [[Antiòc II]] que dona lors libertats a totas las ciutats.

A la favor des [[guèrras de Siria]], Efès intègra l’empèri maritim dels lagidas. En [[-197|197]], es de nòu conquerida per [[Antiòc III]], çò cala la reintégracion de l’Anatolia dins lo sen seleucida.

[[Eumèn II]], de la dinastia dels [[atalidas]], los reis de [[Pergam]], que s’èra aliats al Romans per contrar l’espandiment seleucida cap a la [[mar Egèa]], obten amb la patz d’Apamèa en [[-188|188]] lo contraròtle d’una partida de l’Asia Menora. Efès se trapa dins la region  novèlament atribuida e demorarà jos la dominacion Atalids Fins al règne d'[[Atal III]]. Las fonts mòstran de relacions qu’entretenon los sobeirans de Pergam a Efès: des rapòrts cordials e de fisança, per exemple lo preceptor d’Atal III veniá d’Efès<ref>Ivana Savalli – Lestrade, Chiron 26 (1996), 149 – 181 : Courtisans et citoyens : le cas des philoi attalides. Element connu par I. v. Ephesos II, 202.</ref>.

A la mort d’Eumèn II, Atal II pren lo cap del reialme de Pergam e contunha d’entretener de ligams estrechs amb Efès, ligams subretot economics e culturals. L’ingeréncia sempre mai granda de l’Empèri roman dins los afars orientals mena Atal III, qu’arriba al poder en [[-138|138]], après son paire Atal II, de legar progressivament sos bens privats als romans. Aquestes prenguèron alara lo contraròtle progressiu del reialme pergamian, malgrat l’oposicion d’Eumèn III. La pòrta èra alara obèrta per l’integracion de l’Anatolia e d’Efès dins lo mond roman.

== Organizacion politica ==
D’en primièr governada per una [[Monarquia|monaquia]], la ciutat evoluís cap a un sistèma[[Democracia|democratic]] Pendent una transicion encara mal conegut. Lo poder reial se vei progressivament aflaquit pel desir de poder de las grandas familhas, que despereles deguèron se defendre fàcia aux velleïtat d’emancipacion de las massas populàrias. De tirans espelisson, coma Pitagoras vèrs 600.

Los conselhs prenon lo relais de la traniá que siá dins lo foncionament de la ciuta que dins l’organizacion de la vila. La bolè es l’organ de la ciutat que fa los decrets e assegura lo foncionament de la ciutat. Lo boleuterion, es a dire lo luòc ont ten sesilha lo conselh, se trapa benlèu a l'emplaçament l’odeon qu’uèi encara demora<ref>W. A. Mc Donald, ''The Political meeting places of the Greeks (The Johns Hopkins University Studies in archaeology, 34), Baltimore, 1943.''</ref>.

Al contrari d’Atenas, Efès possedís pas d’ecclesia: lo pòble s’amassa sur l’[[agora]]<nowiki/>a d’intervals irregulars, mas a pas de Conselh estructurat coma l'es la bolè; son ròtle es mai consultatiu qu’executiu. Lo territòri e la populacion son repartits en tribús portant caduna un nom, desperelas subdivizadas en quiliastias. A l’epòca ellnistica, i a cinc tribús<ref>La répartition des chiliastyes a été étudiée par D. Knibbe, ''Jahreshefte'', 46, Beiblatt, {{P.}}19-32 : « Neue ephesische Chiliastyen ».</ref>. Caduna ten nombre egal a la bolè, que deuriá èsser compausada d’un cinquantenat de membres. Lo chiffre es discutit, que lo nombre de tribús e  lonombre de representants per caduna foguèt modificat.
[[Fichièr:Prytaneion_1.jpg|alt=Ruines du prytanée d'Éphèse|esquèrra|vinheta|Roïnas del pritanèu d'Efès]]
Lo pritanèu, mena d'ostal de vila de la ciutat, fa fàcia al boleuterion. Lo bastit es associat al temple consacrat a [[Estia]] Boulaia, ont brutlava un fuòc de contunh<ref>J. Keil, ''Anatolian Studies Presented to William Hepburn Buckler'' (1939), {{P.}}119–128 : « Kulte im Prytaneion von Ephesos » ; D. Knibbe, '' Jahreshefte Wien'', 47, Beiblatt, p.&nbsp;1–44 : « Epigraphische Nachlese im Bereiche der ephesischen Agora », {{P.}}41-44 : dédicace à Hestia Boulaia datée de 465.</ref>. Sebla, segon de fonts, qu'auriá pas Espel itavant l’epòca de Lisimac, çò que voldriá dire que lo foncionament de la ciutat a l’epòca classica èra sensiblament diferent d’aqueste de las autras ciutats. Pasmens, las competéncias de las. assembladas son pro pròches del modèl corrent. Lo fòrça grand nombre de decrets accordant lo drech de ciutat a d’estrangiès<ref>J. Keil, ''Jahreshefte'', 30 (1937) : 19 Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos. ''Beiblatt {{P.}}194 – 214 (fragment de décret accordant la ''politeia'' au {{sp-|V|e|ou au début du|IV|e|}} ; R. Paribeni, ''Notizie Scavi'', {{VIIe}} série, vol. 5–6 (1944–1945, paru en 1946), 79 (sur un sophiste de [[Nicomédie]] recevant le droit de cité)''</ref> mòstra qu’Efès èra atractiva.

Lo pritanèu aculhís de ceremonias importantas, de banquets e de recepcions. Es subretot lo sètge del conselh dels pritanes<ref>''I. v. Ephesos'' 1058, 1059, 1060 et 1062.</ref>, versemblablament al nombre de dos. En de fòrça raras escasença, un dels dos podava èsser eponime. La foncion es, a Efès, un eritatge de la foncion reiala ancestrala: es al pritanèu que se tracta dels afars d’Estat. A partir del sègle III Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C al</abbr> mens, las decisions dels pritanes son somesas a la bolè.

Lo ''grammateus'' es un magistrat que las foncions son pròches dels [[Primièr cònsol|cònsols màger]] actuals<ref>D. Knibbe et R. Merkelbach, ZPE 31 (1978), {{P.}}124 – 125.</ref>. Sa foncion sembla far doble emplec amb aquesta dels pritanes. De fach, los pritanes, Al cap de l’instància deliberativa, s’ocupan dels aspèctes reglamentaris e decisionals; lo ''grammateus'', el, es garant de l’aplicacion e del contraròtle de la bona realizacion de las decisions. Beneficiant d'una aura d’excelléncia, es al cap de la polícia locala, mena de milícia urbana, que los Romans gardaràn l’usatge jol Naut Empèri. Lo quita nom de la foncion rebat benlèu las competéncias d'expression orala deu fa pròva lo titulari de la foncion.

Tot coma a Esparta, i a a Efès una gerosia, es a dire un conselh dels ancians governant la ciutat<ref>J. H. Oliver, ''The Sacred Gerousia'' (''Hesperia'', Suppl. VI) 1941).</ref>. Son recrutament es aristocratic; per tradicion, los membres fan sesilha a vida e de biais ereditari. Lor nom es consignat sus un registre, que permet de contrarotlar en permanéncia la composicion d’aqiuesta assemblada. A partir del començament de l'epòca ellenistica, veire avant, es victima de la concurréncia del recrutament popular de la bolè: desfacha de sas competéncias civilas, sas prerogativas merman progressivament al sanctuari<ref>D. Van Berchem, ''Mus. Helvet.'', 17 (1960), {{P.}}21–33.</ref>, las decisions d’aqueste conselh son alara somesas a l’aprobacion de la bolè e del pòble: s’agís d’una instància de proposicion e non pas de decision. Ocupa pasmens una plaça importanta a Efès, dins la mesura ont servís de ligam entre lo sanctuari e la ciutat.

La gerosia possedís lo sieu gimnasiarc<ref>D. Knibbe, Jahreshefte, 48, Beiblatt, {{P.}}13 – 14.</ref>, es a dire lo magistrat encargat de la bona tenguda de las competicions se debanant dins l’encastre de las ceremonias religiosas. N’es lo mèsme, coma dins l'ensemble de las ciutats del mond grèc, la carga del [[Gimnasi (Grècia antica)|gimnasi]]<ref>L. Robert, ''Revue philologique'' 1967, {{P.}}7–14 : décret pour un gymnasiarque.</ref>. Sa foncion pòt semblar a una [[Liturgia (Grècia antica)|liturgia]], que ten a sa carga l’ensemble dels còsts necessaris al bon foncionament de l’edifici e de las activitats ligadas.

Enfin, las competéncias de la gerosia son partejada per una autra categoria de magistrats, los epicletas<ref>Ghinati, Parola del Passato, 15 (1960), 354 – 373 : Ricerche sulle synkletoi di Grecia; étudie le mot synkletos et les termes apparentés appliqués soit au conseil soit à l'assemblée. Elle aborde ainsi les Epiklétoi d'Éphèse.</ref>, intermediaris entre lo pòble e lo conselh. De fach fan pas sesilha.

Se sap pas ont la gerosia fasiá sesilha, mas se sap que l’ensems de la vida civica de la ciutat s’articula a l’entorn d’un espaci central que constituís l’[[agora]]. Dins lo cas d’efès, Se dich « agora d’Estat ». A partir de l’epòca classica, pren una dimension comerciala, que confirma la mencion dins las fonts d’agoranòmas<ref>I. v. Ephesos 910, 911, 914</ref>, ces a dire d'un magistrat encargar de manténer l’òrdre e de reprimir las fraudas. Es associat a d’autres magistrats encargats d'assegurar la seguretat de las carrièras e de far regnar l’òrdre public. Aquestes magistrats, que los noms son desconeguts, son jos la responsabilitat del ''grammateus''.

Las doas autras titulaturas importantas e Efès son los Corètas e los ellenodics. Los primièrs donèron lor nom a una carrièra d’Efès, l’artèra màger que servís de referéncia per s’orientar suls plans de la vila. Conteniá a l'epòca las abitacions e tanben los luòcs de reünions d’aquesta confrairia<ref>F. Miltner, Anz. Wien 1959, {{P.}}31–43 : « Die österreichischen Ausgrabungen in Ephesos im Jahre 1958 » et J. Poerner, « De Curetibus et Corybantibus », ''Diss. Phil. Hal.'' 22 (1913), {{P.}}284–295.</ref>. Los Corètas organizat en una mena d’òrdre social. Membres de la nauta societat, forman tanben un còrs d’armada poderós e robust que la ciutat sap utilizar. La defensa de la ciutat lor es especialament confiada. Atal un espaci lor es reservat dins lo domèni del sanctuari.

Los ellenodics<ref>L. Robert, ''Hellenica'', V, 59 – 63 : « Les hellénodiques à Éphèse ».</ref> son encargar de presidir los jòcs sacrats, d’i manténer l’òrdre e la disciplina. S’encargan tanben de la distribucion dels prèmis. Per aquò, fan un jurament e devon justificar detz meses de demorança dins l’ellenodicèu, lo bastit reservat a lor albergament, avant la tenguda de las Olimpiadas.

== Las activitats culturalas e economicas ==

=== Las activitats culturalas ===
Los efesians agradan subretot lo « bèl ». Existís donc a Efès dos domènis artistics: l’art oratòri, e l’art « material ». S’i trapa un cèrt nombre d’especialistas de l’expression. Del vejaire artistic, i a mai sovent paricipan aquestes darrièrs dins diferents concors que ritman la vida de la ciutat<ref>I. Ringwood Arnold, Am. J. Arch., 1972, 17 – 22: Festivals of Ephesus.</ref>. Dins aquestes darrièrs existisson doas menas de competicons. D’un costat, los concors gimnics, ont participan los atlètas – professioals o non – dins de competicions esportivas e atleticas, e de concors lirics, ont rivalizan d’especialistas de la paraula e del cant. Aquestes dos tipes de concors son sota la responsabilitrt dels Ellenodics.

Los concors lirics Se debanan dins lo teatre<ref>J.-C. Moretti, L’architecture des théâtres en Asie Mineure (1980 – 1989), Τοποι 2 (1992), 9 – 32.</ref> de la ciutat. Aqueste se trapa suls penjals del Panayir Dağ. L’ensemble dels concors se debanan a Efès, que siá d’Olimpia o d’Artemisia o d’autres concors que son los Efesia, los Romaia<ref>J. et L. Robert, ''Hellenica'', IX, 73, {{P.}}4 : publient une inscription du {{-s-|IV|e}} concernant un athlète ayant remporté différents concours, dont les ''Romaia'' d'Éphèse.</ref> o los Balbillea<ref>Fr. H. Cramer, Astrology in Roman law and politics (292 {{P.}}in 4°; Memoirs Am. Philos. Soc., 37; Philadelpheia, 1954) {{P.}}352 – 354.</ref> (mai tardièr e fòra de nòstre encastre cronologic), comportavan los dos tipes de competicions. I a diferentas competicions liricas. Caduna ten del domèni de competéncia de diferents domènis de la lenga e del gèste. Atal, se vei de concors d’actors<ref>L. Robert, ''Et. Epigr.'' 1938, 93 : sur un citharède vainqueur à Éphèse. À l’origine joueur de cithare et enseignant le maniement de cet instrument, le citharède devient par la suite un acteur jouant à la fois dans les domaines tragiques et comiques.</ref>. Las fonts mencionan mai d’un còp de comedians, a vegada enfants<ref>L. Robert, REG 1966, 752 – 753.</ref>, o de mimes<ref>J. Keil, Anz. Wien 1945, 10 – 18: Eine Biologeninschrift aus Ephesos ou encore REG 1936, 235 – 254.</ref>. Aqueste darrièrs podavan se gropar en companhiá e anavan de concors en concors, e aquò, dins l’ensemble del mond grèc. Tanben, las inscripcions fan estat d’un grand nombre de pantomimes<ref>L. Robert, REG 1966, 756 – 759 ; I. v. Ephesos II, 70.</ref>.
[[Fichièr:Hipponax_of_Ephesus.jpg|alt=Portrait du poète Hipponax|vinheta|Retrach del poèta efesian Ipponax dins los ''Promptuarii Iconum Insigniorum'' de Guillaume Rouillé, sègle XV. Ipponax èra conegut coma difòrme.]]
Aquestas espròvas, que lo debanament en granda partiada semblable a aquestes dels grands concors panellenics, s’i realizant de memorablas targas verbalas. Es possible que pendent afrontaments verbals que los poètas Callinos e Ipponax an podut desvolopar tot lor talent. Aqueste darrièr es un poèta satiric que foguèt expulsat d’Efès vèrs 540 per la volontat del tiran Atenagoras. Trapa alara refugi a Clazomènes ont contunha son òbra. Conegut per son fisic difòrme, èra la victima d'una trufariá dels esculptors Boupalos e Atenis, que lo caricaturavan<ref>Pline (XXXVI, 11) ; voir aussi la ''[[Souda]]'' à l'article « Hipponax » et l'allusion d'[[Horace]], ''[[Épodes]]'' (VI, 11-14).</ref>. Sa grossieretat de pensada e de sentiment e sa vulgaritat, e tanben son manca flagrant de gost e sas referéncias permanentas a de sujèctes exclusivament locals l’empachèron d’obténer una quian que siá celebritat en Atica o endaòm mai dins lo mond grèc. Es considerat mai sovent coma l’inventor de la parodia – coma estil literari – e d’un mètre particular, scazon o choliamb. Aqueste tipe de talh metric, e lo ritme es una forma plan apropriada per l’estil burlesc dels poèmas d’Ipponax. Per mostrar l’ambiguïtat de la pensada del poèta i a son celèbre aforisme: « I a dos jorns ont la femna es un plaser: lo jorn ont se l’acasa, e lo jorn ont se l’aclapa ».

Los concors gimnics se debanaban dins l’estadi, que se trapa al nòrd de la ciutat. Tanben s’i debanavan l’ensems de las competicions esportivas<ref>L. Robert, ''Hellenica'', XI – XII, 443 – 446.</ref>.

Los atlètas constituissián una « casta » d’esperela<ref>Cl. A. Forbes, Class. Phil., 1955, 238 – 252 : Ancient athletic guilds.</ref>. Coma los competitors lirics e literaris, lor victòria fa l’ufan de la ciutat<ref>Robert, Anat. Studies Buckler, 230 – 245 : II, Inscription d'Aphrodisias, publie un décret d'Éphèse qui félicite la ville d'[[Aphrodisias]] et un athlète pour une victoire remportée aux ''Olympia'' d'Éphèse.</ref> e la renommada pels quita atlètas. Las victòrias son mai sovent inscrichas sus lors epitafs. Aqueste estatut particular s’aficha encora per la preséncia de mai d’un gimnasi dins la ciutat. Aqueste edifici es lo simbòl de l’educacion dins lo mond grèc. L’educacion fisica es indissociabla de l’educacion civica.

Compausats de doas partidas<ref>Pour les détails architecturaux du gymnase d’Éphèse, se reporter à l’étude comparative des gymnases d’Éphèse, Pergame et Alexandrie dans T. B. Mitford, Ino K. Nicolaou, The Greek and Latin inscriptions from Salamis (vol. 6 de Salamis ; Rep. Cyprus Dptmt Antiq. ; XVI + 211 {{P.}}in 4°), Nicosie, 1974., les gymnases sont également le lieu où les athlètes, en plus de s’entraîner, prennent soin de leur corps.</ref>. Lo gimnasi es sota la direccion del gimnasiarc<ref>J. Keil et G. Maresch, Jahreshfte 45 (1960), Beiblatt, 75-100 Epigraphische Nachlese zu Miltners Ausgrabungsberichten aus Ephesos : {{numéro}}13.</ref>, Que lo pretzfach principal es d’assegurar la gimnasiarquia. Aquesta liturgia consistís dins lo financiament de l’ensemble de çò qu’es necessari al foncionament normal del gimnasi, que siá lo provesiment o l’entreten del luòc. Aqueste darrièr fa de compte dirècte a l’instància que l’elegissiá, que siá la bolè pel gimnasi municipal, o de la gerosia pel gimnasi del sanctuari. Lo ròtle del gimnasiarc, coma garant del bon foncionament de l’institucion « esportiva », es subretot per la ciutat. En efièch, es mercé al el que la ciutat raia per las victòrias dels atlètas<ref>C’est pourquoi nous retrouvons de manière régulière des inscriptions consistant en des décrets honorifiques pour ces derniers, comme le montre par exemple l’inscription du {{-s-|III|e}}, I. v. Ephesos 6.</ref>. Lo gimnasi es consacrat al dieu Asclèpi<ref>Études anat. 136.</ref>.

En mai dels poètas, que Callinos e Ipponax son los exemples mai coneguts, aqueste que s’enconta en fòça grand nombre a Efès son los [[Sofisme (rasonament)|sofistas]] qu’ocupan una plaça de tria dins l’activitat intellectuala de la ciutat. En efièch, es aquesta categoria d’intellectuals que los tocavan en partiada la mission d’educacion<ref>L. Robert, Revue Phil. 1967, {{P.}}44 – 64 : Lettre impériales à Éphèse. S’attarde sur la culture intellectuelle à Éphèse, et notamment sur les sophistes et leurs étudiants.</ref>. Los Sofistas<ref>J. Keil, Jahreshefte, 40 (1953), 5 – 26 : Vertreter der zweiten Sophistik in Ephesos.</ref> son los fondators de l’ensemble dels metòdes de pensada que se desvelopèron pendent l’Antiquitat. Luènh de las criticas realizadas per [[Platon]], estigmatizant atal de biais pejoratiu l’òbra dels sofistas, aquestes son a l’origina de la retorica.

Las escòlas de sofisticas an un ròtle important a Efès. Al delà de la sola educacion dels pichons efesians, donan a la ciutat un potencial intellectual que li conferís un estatut de centre intellectual. Existís diferents tesmònis de sofistas venent d’autres ciutats demandant a la bolè lo drech de ciutat a Efès<ref>R. Paribeni, Notizie Scavi, {{VIIe}} série, vol. 5 – 6 (1944 – 45; paru en 1946), 79 : Épitaphe d'un sophiste de Nicomédie ayant reçu le droit de cité à Éphèse.</ref>.

Los grècs fasián la diferéncia entre la ''sophrôsuné'' (saviesa – mesura/moderacion) e ''sophia'' (saviesa – saber). d’entre aquestes que s'interessavan a aquesta darrièra, i aguèt primièr los ''sophoi'' (savis, bubretot los Set Savis), puèi los ''philosophoi'' (cercaire de sophia, filosòfs). Al contrari del ''sophos'' o del ''philosophos'' que tendon a transformar lors discípol en ''sophoi'' e ''philosophoi'' a lor torn, los sofistas volon pas formar d ''sophistai'', mas, concrètament, de gents capables de soscar, a prene de decsions, a argumentar e a governar.

Lor ensenhament es pro carestiós. Alara sola una minoritat podava s’ofrir aqueste tipe d’ensenhament<ref>Sur l’enseignement en général et les rémunérations des maîtres, se reporter à l’ouvrage de Clarence A. Forbes, Teacher's pay in Ancient Greece (Univ. of Nebraska Studies, May 1942, Studies in the Humanities {{numéro}}2), 60 {{P.}}in 8°. Étude sur les salaires des sophistes, rhéteurs, philosophes, grammairiens, depuis les sophistes jusqu'au {{s-|VI|e}} {{ap JC}}</ref>. Aquesta formacion es subretot practica e lo desvolopament d’aquesta mena a la naissença de la retorica a partir del sègle IV Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C.</abbr>


Atal, dins lo cas d’Efès, los sofitas desaparéisseon pauc a pauc de las fonts a partir d’aqueste periòde, per èsser remplaçats pels retors e lors talhièrs<ref>B. Lifschitz, ZPE 1970, 57 – 60.</ref>. Sens pasmens èsser totalament activita suplantada qu’i de sofitas a Efès fins a l’epòca imperial. La renomada d’aquestes mèstres èra una font d’ufan Per la ciutat<ref>F. Eichler, Anz. Wien 1969, 131 – 146 : Ephesos, Grabungsbericht 1968 : Inscription avec le gentilice du rhéteur Dionysos, enterré sur l'Agora d'Éphèse.</ref> e passant las limitas d’aquestas. D’estudiants del mond entièr se ronçavan a Efès per s’ofrir lors servicis<ref>L. Robert, Hellenica XIII</ref>. Aqueste ensenhament èra de qualitat e reconegut dins una granda partida del mond grèc<ref>I. Ephesos IV, 3, 40 : un grand nombre de ces élèves témoignent leur reconnaissance envers leurs anciens maîtres; Ivana Savalli – Lestrade, Chiron 26 (1996), 149 – 181 : Courtisans et citoyens : le cas des philoi attalides. Élément connu par I. v. Ephesos II, 202 : la confiance qu’Attale II fit à la cité d’Éphèse en y choisissant le précepteur chargé de l’éducation et de l’instruction de son neveu, le futur Attale III.</ref>.

A costat d’aquestes especialistas del lengatge e dels discors i a los filosòfs. Lo mai celèbre d’entre eles a Efès es [[Eraclit]]. Sa pensada e son òbra mòstran la vivacitat culturala d’Efès. Tot coma sos confraires, Eraclit anava al culte de las Musas. Lo luòc d’aquesta devocion, atestat a Efès<ref>L. Robert, Revue Phil. 1967, {{P.}}44 – 64 : Lettre impériales à Éphèse.</ref>, es lo [[Musèu]] o Mouseion<ref>L. Robert, Etud. Anat. 1938 134 – 148 : Inscriptions de Smyrne.</ref>. Encara se sap pas s’aqueste bastit seguèt s’evolucioncaracteristicas dels ''Mouseion'' a l’epòca ellenistica, es a dire la transformacion en « centre de recerca ».

I a enfin los talhièrs dels ''grammateis''<ref>Cl. Schulte, ''Die Grammateis von Ephesos. Schreiberamt und Sozialstruktur in einer Provinzhauptstadt des römischen Kaiserreiches'', Stuttgart, 1994 (HABES 15).</ref>. Aquestes « gramaticians » son encargats de l’ensenhament e de l’aprendisstge de la lectura e de l’escritura. Es per exemple d’entre eles qu’Atal II recrutèt lo preceptor que farà l’educacion de son nebot.

I a pas o pauc d'arquitèctes o d’esculptors a Efès<ref>Très peu de références : I. v. Ephesos 510 et 516.</ref>, coma testimònia lo metòde que la ciutat utiliza per la construccion e la decoracion de l’Artemision, es a dire emplegar d’arquitèctes d’esculptors estrangièrs a la ciutat<ref>C. Içten, H. Engelmann, ''Inschriften aus Ephesos und Metropolis'', ZPE 108 (1995), {{P.}}88 – 94, {{numéro}}4.</ref>.

=== Organizacion socioeconomica ===
Eritièra de la tradicion monarquica, l’aristocracia efesiana dispausava a l’origina de la proprietat e del contraròtle del patrimòni fonzièr de la ciutat. Aquestas grandas familhas gerissián lo cap de la ciutat e occupavan los pòstes claus de son organizacion, que siá las diferentas magistraturas, las professions intellectualas<ref>Ephesos III, {{numéro}}62 et I. v. Ephesos 1037.</ref>  o los diferents peirats.

A la favor dels capivaraments politics del sègle VI, l’aristocracia pèrd pauc a pauc son influéncia. Es despossedada de sas proprietats, confiant lor cultura e lo provesiment de la cutaut al païsans. Del mèsme biais que dins l’esemble del mond grèc, lo regim aristocratica es remplaçat per « l’institucion » democratica. Pasmens, avent perdut lo contraròtle « total » de la ciutat, la classa « aristocratica » encara demora poderosa e garda tot son prestigi, e tanben una cèrta influéncia. Atal, las confrairias de Corètas<ref>H. Roozenbeek, Another Archiatros from Ephesos, EA 21 (1993), {{P.}}103 – 104.</ref> son revelatriças d’aquesta marca de l’aristocracia sus la societat efesiana que recrutan exclusivament al sen de las grandas familhas aristocraticas. Del mèsme biais que l’oplit deviá financiar son equipament, los membres d’aquestas confrairias devián assumir d’espereles los còst de crompa e d’enrtreten de lor equipament militar. Al contrari d’Atena i a pas a Efès un desvolopament de l’infanteriá peduga. Jamai pas cap de contingent massís vendrà a d’Efès.

Se l’aristocracia demora presenta e gaireben influenta, la majora partida de la societat efesiana es constitisda per las categorias « mejanas » que los membres Mai sovent an de professions dichas « liberalas ». I a a Efès Éphèse un fum de « pichons » mestièrs que lo ròtle es fondamental. Per exemple i a fornièrs. La val del Caÿstre es plan adaptada a la cultura del blat. La ciutat n’èra excedentària<ref>L. Casson, Studi Paribeni e Calderini, I (1956), 231 – 238: The size of ancient merchant ships. Aborde la valeur des dons en blé faits par les marchands d’Éphèse, dons pris sur les excédents des différentes récoltes.</ref>. Fòrça revòltas<ref>I. v. Ephesos 215, étudiée par H. Engelmann, dans H. Friesinger, F. Krinzinger, 100 Jahre österreichische Forschungen in Ephesos, Wien 1999, {{P.}}157 – 160.</ref> ligadas a las variacions del prètz del quita blat<ref>I. v. Ephesos 910 à 939 et I. v. Ephesos 3010 à 3012 dans L. Migeotte, in Économie antique. Prix et formation des prix dans les économies antiques (Entretiens d’archéologie et d’histoire, Saint-Bertrand de Comminges), 1997, {{P.}}32 – 52 : Le contrôle des prix dans les cités grecques.</ref> Se debanèron.

Los fornièrs èran sota la responsabilitat de l’agoranòma encargat del contraròtle de l'agora. Aqueste espaci public èra lo centre neuralgic de la ciutat, coma centre « politic » de la ciutat e benlèu encara mai marcat a Efès coma centre de comèrci. Situada just a proximitat del pòrt<ref>J. Keil, Jahreshefte, 64 (1959; paru dans l'été 1961), 142 – 147: Erlass des Prokonsuls L. Antonius Albus über die Freihaltung des ephesischen Hafens.</ref>, èra l’espaci dedicat als escambis comercials, que siá per las mèrças arribant a Efès, aquestas que ne sortissián o aquelas que s’escambiavan los efesians entre eles.

A causa de la situacion geografica d'Efès, lo pòrt ocupa una plaça de tria dins l'activitat economica de la ciutat. Èra dobèrta per una estatua colossala de Poseïdon<ref>Louis Robert, BCH, 1977, 95 – 96.</ref>. Efès comptava fòrça talhièr de textil<ref>G. Labarre, M. Th. Le Dinahet, Les métiers du textile en Asie Mineure de l’époque hellénistique à l’époque impériale, in Aspects de l’artisanat du textile dans le monde méditerranéen (Égypte, Grèce, monde romain) (Collection de l’Institut d’archéologie et d’histoire de l’Antiquité, université Lumière Lyon 2, vol. 2), Lyon, 1996, {{P.}}45 – 115.</ref> que la produccion passava la sola produccion domestica tradicionala. I a tanben de ressaires de fusta e de marbre.

Enfin existís un grand nombre de pichons artesans. La revòlta provocada contra la predicacion de sant Pau<ref>Actes des Apôtres, XIX : 23 – 40.</ref> mòstra l’influéncia d’aqueste grop socioprofessional e de son organizacion. Demetrius èra un orfèbre ue realizava de pichons Artemision d’argent per vendre. Coma el, la majora partida dels artesans d’efès expleitava l’imatge e la celebritat del temple a lors benefici. La denegacion d’Artemis per sant Paul, de son culte, e en consequéncia de son temple, fa prejudici a aquestes artesans, que l’activitat decréis a mesura que lo nombre de pelegrins merma e que los quite efesians se desvián d’Artemis.

Forman una categoria privilegiada al sen de la ciutat<ref>I. v. Ephesos 295.</ref>. La majora partida dels artesans èra ligadas al temple e ne fasent una expleitacion comerciala. Lor nombre important, que ne fa una massa populara « instabla », obliga la ciutat e son administracion a los prene en compte e se’n conciliar sas gràcias (privilègis e avantatges, aleujaments fiscals, exempcion de contribucion a las soscripcions publicas). Participan a l’enriquiment economic e cultural de la ciutat. Los escambis comercials desvolopan l'utilizacion de la moneda<ref>M. J. Price, The Coinage, CAH IV, {{P.}}239 – 240, {{numéro}}305; L. Robert, Études numismatiques grecques (1951) 43 – 44.</ref>.

La practica medicala<ref>N. Massar, Soigner et servir : histoire sociale et culturelle de la médecine grecque à l'époque hellénistique, Paris, De Boccard, 2005.</ref> se desvolopa subretot al sen de la ciutat. Lo desvolopament de las escòlas de medecina e lo vam de la practica medicala privada e publica pòdon èsser degudas a las condicions culturalas reünidas al sen de la ciutat. Caireforc intellectal, Efès èra una de las citats propícias al desvelopament de las practicas curatives. Tanben lo climat, ligat a la situacion geografica de la ciutat, es pas estrangièr a aquesta espelida.

Lo desvolopament de la medecina a Efès a de ressons sul plan social e economic. La naissença de las escòlas de medecina provòca la creacion d’una novèla categoria sociala al sein de la ciutat. 

Lo vam de la medecina<ref>I. v. Ephesos 1161 à 1168</ref> a Efès ven de la mitat del sègle VI. Pasmens, es pendent lo sègle IV que se realiza una veraia estructuracion de son ensenhament e de son exercici. Efès es un centre reputat per la formacion dels mètges. Es la qualitat reconeguda a Soranos d'Efès, qu’exercissiá a Roma al sègle III AbC. Es aqueste practician que foguèt a l’origina de realizacion, sota la forma de tractat, de las tecnicas ginecologicas.

Lo recrutament e l’evaluacion dels metges respondon a diferentas exigéncias<ref>R. Merkelbach, ZPE, 29 (1978), 148 : Ephesische Parerga, 16, Eine Inschrift vom Agon der Ärzte.</ref>. Es evaluat lor nivèls scientifics, amb un concors que compòrta quatre matèrias: suntaymatos, probleatos, keirourgias et organon<ref>H. Engelmann, Ephesische Inschriften, ZPE 84 (1990), 89 – 94.</ref>.

== Vida religiosa ==
[[Fichièr:Artemis_of_Ephesus.jpg|alt=Statue d'Artémis d'Éphèse au musée de Selcuk|vinheta|Artemis ''Efesia'', Ephesus-Museum de [[Selçuk]] (no 718)]]
La vida religiosa a Efès s'organiza a l’entorn del panteon ellenic classic. Pasmens, los efesians vodan un culte Especial [[Asclèpi]] e subretot a [[Artèmis]], divinitat tutelària de la vila.

Coma dins lo rèste de l'[[Anatolia]], aquesta Artemis efesiana es pas la divinitat caçaira dels Grècs continentals, mas una divesa protectritz de la ciutat e de sos abitants<ref>R. Oster, « Ephesus as a Religious Center Under the Principate I: Paganism Before Constantine », ''ANRW2'' 18/3 (1990), {{P.}}1706-1713.</ref>. Gaireben totas las inscripcions trobadas a Efès mencionan la divesa, que siá per la garison d'una malautiá, la proteccion dels efèbs o encara l'espandiment d'un crédit<ref>Lynn R. LiDonnici, « The Images of Artemis Ephesia and Greco-Roman Worship: A Reconsideration », ''The Harvard Theological Review'', 85/4 (1992), {{P.}}389-415, ici {{P.}}394.</ref>.

Artèmis d'Efès nos es subretot coneguda amb la representacion que s'impausa pendent lo sègle II Ab<abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">C</abbr>: una estatue de cambas quichadas, escartant los braces e portant al nivèl del pitre d’ornaments pareissent a de sens, que la significacion exacta es subjècta a controvèrsia. L'ipotèsi mai probabla es aquesta d'una estatua d’en primièr fòrça simpla, benlèu un ''xoanon'' de fusta, qu’èra vestisa d'ornaments (vels, cofaduras, etc.) – aquestes aurián enseguida estat dirèctament integrats a las representacions de l'imatge de culte<ref>Sur ce point voir R. Fleischer, ''Artemis von Ephesos und verwandte Kultstatuen aus Anatolien une Syrien'' (EPRO 35) Brill, Leyde, 1973.</ref>.

Un cèrt nombre d'autras divinitats, egipcianas Gaireben, fan tanben lor aparicion amb la dilatacion del mond grèc provocada per las conquistas d'[[Alexandre lo Grand]].

== L'epòca romana ==
[[Fichièr:Medallion_Ephesos_Herakles_Iolaos_CdM.jpg|alt=Médaillon de bronze daté du règne d'Antonin le Pieux|esquèrra|vinheta|Medalha de bronze batuda per Efès jol règne de l'emperaire [[Antonin lo Pietós|Antonin]] ([[138]]-[[161|161 ApC.]]) ; drech: [[Eracles]] e Iolaos]]
En 134 AbC, Efès es declarada liura pel rei de Pergama, Atal III<ref>{{Cite book}}</ref>. A la mòrt d’Atal III en [[-133|133]], l’ensemble de las possessions atalidas es sota contraròtle roman. Sol Eumèn III s’opausa encara a çò que considèra coma una annexion. Fàcia a las contestacions de son testament per Aristonicos, Efès, per paur de pèrdre sa libertat, agrandís son còrs civic per lutar contra Aristonicos e mobiliza de tropas e flotas. En 131, la flota d'Eumèn III es destrucha per aquesta d’Efès. Après sa desfacha definitiva en [[-130|130]], pas res pus contestarà pas la tutèla romana d’aquesta partida del mond medeterranèu.

Los quadres de l’administracion romana son alara progressivament mesa en plaça. L’Anatolia una [[província romana]], plaçada jos la direccion d’un procònsol. Sembla qu’a causa de son engatjament als costas dels romans, Efès garda son estatut de ciutat liura. En efièch en 129 AbC, un decret de la ciutat, mandat al [[Senat roman|Senat de Roma]], trobat dins las escavacions del [[Capitòli (Roma)|Capitòli]]<ref>A. Degrassi, Bull. Comm. Roma, 74 (1951 – 52; paru en 1955), 19 – 57 : Ke dediche di popoli e re asiatici al popolo Romano e a Giove Capitolino. Dans cet ouvrage, la datation initiale retenue est celle de 167. Mais Éphèse ne passant sous tutelle romaine qu’à partir de 133, la date a été corrigée et a été ramenée à 129.</ref>, indica que los Efesians remercièron aqueste per li aver ofèrt la ''libertas'' e desliurat de la tutèla atalida. Mas malgrat son estatut liure, lo procònsol s'installa a Efès que ven capitala de la província romana. Es creat un malhum rotièr dempuèi la Macedònia permetent deligar [[Pergam]] e Efès destinat al desplaçament de las tropas. Aquesta cerrièra favoriza tanben lo desvelopament economic de la ciutat.

En 88 AbC, lo Rei del Pont, Mitridat VI (120-63) conqueriguèt l'Anatolia occidentala encontra lo sosten de fòrça ciutats qu’Efès. Las directivas de Mitridat e l‘òdi sentit al vejaire dels romans presents abotissent a çò que se nomena "[[Las Vèspras d'Efès]]", episòdi ont 80.000 ciutadans Romans e Italians d'Asia Menora foguèron chaplats. Fòrça d’entre eles venián Efès. Mas fàcia a l'avançada dels romans e lo comportament violent de Mitridat, Efès cambia de camp, se revòlta declara la guèrra a Mitridat. Un còp Mitridat vencut, après la [[patz de Dardanos]], [[Luci Corneli Sulla|Sulla]], general roman va a Efès e convòca los notables de las ciutats d'Asia menoras per las sanccionar, pròva de l'importança administrativa de la ciutat. Efès malgrat son sosten quitament tardièr a Roma pèrd alara sa libertat. 

Après l'assassinat de Cesar, una luta mai fèra encara opausa Marc Antòni a [[August|Octav]]<nowiki/>i e en 33 abC. Antòni, acompanhat de Cleopatra, s'establís Efès d'ont prepara la batalha finala. Serà vencut dos ans mai tard a [[Batalha d'Actium|Actium]], en Grècia.

Al començament de l'Empèri, [[August|Octavi]], vengut [[August]], decidís de tornar a Efès son estatut de capitala. Una autra seria de grandas òbras comença marcant son estatut. Efès ven una de las tres grandas metropòli de l'Empèri roman, e pòt alara èsser considerat coma un ligam indispensable entre l'Orient e l'Occident.

== Antiquitat tardièra ==
La vila es pas estalivada pels trevolums que tòcan la mai granda partida de l'Empèri a la mitan del sègle III: alara que sa cencha es en roïna per manca d’entreten, e après aver estat damatjat per un tèrratrem<ref>On lui attribue les destructions des maisons en terrasse, comme la résidence 7 de l'îlot 2 (Scherrer [2000], 112).</ref>, la vila es fòrça tocada en [[262]] jos l'emperaire [[Gallien]] per una espedicion maritima d’[[Ostrogòts|ostrgòts]] et de piratas [[eruls]]<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=3}} ; Scherrer [2000], 29.</ref>: pilhan e incendian lo Temple d'Artèmis, segon l'[[Istòria Augusta]]<ref>''HA'', ''Gallien'', 6.2.</ref> e [[Jordanes]]<ref>''[[Getica]]'', 20.</ref>, e damatjan benlèu d'autres quartièrs<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=3, note 3}}</ref>. Se reviscola lentament la ville de las doas castròfas, coma lo mòstra la raretat de las inscripcions del tresen quart del sègle III, e l'arrèst aparent de las activitat edilitàrias grandas.

=== Administracion e vida politica ===
Cal esperar lo règne de [[Dioclecian]], que restablís de biais durable la seguretat de l'empèri e en reforma prigodament las institucions, per veire la vila dintrar dins un novèl periòde astrat, que dure tres sègles, fins a las invasions [[Empèri Pèrsa|pèrsas]] e [[Arabi|arabias]]. Se lo deu a sa situacion estrategica sus la rotas comercialas. La vila demora un pòrt de tria sus las rotas de comerci de Mediterranèa orientala: dins la seccion consacrada a las rotas maritimas dans l'edicte del maxim per Dioclecian, tres menan a Efès, dempuèi Alexàndria, la Siria e la capitala imperiala, [[Nicomedia]]. Aquesta importança contunha après la fondacion de [[Constantinòble]], Efès demorant un pòrt d’escala sus la rota entre la capitala e l'Egipte. Aquesta posicion centrala es tanben la rason lquea  vila foguèt causida per la reünion de dos concilis ecumenics en [[431]] e [[449]]<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=7}}</ref>.
[[Fichièr:Ephesos_Proconsul_Stéphanos.JPG|alt=Statue de Stéphanos|vinheta|Estatua del vicari e procònsol d'Asia Estefan, musèu d'Efès (Selçuk).]]
Dins la nòva organazacion administrativa realizada jos la [[Tetrarquia]], Efès demora una capitala provinciala, lo sètge del procònsol d'[[Asia (província romana)|Asia]], mas amb un ressòt que l’espandida geografica mermèt fòrça al respècte de l'anciana província senatoriala: la novèla província d'Asia s'espandís  lo long de la còsta dempuèiAdramyttion fins al [[Meandre (fluvi)|Meandre]] e inclutz dins lo rèire país la val del [[Caïstre (fluvi)|Caïstre]] e tanben lo territòri al Nòrd de Meandre. Lo procònsol d'Asia, governaire e jutge de darrièra instància per la província, ocupa una plaça privilegiada dins la ierarquia onorifica de l'administracion imperiala a causa del prestigi ligat al pòste: ven dins l'òrdre de preseança dirèctament après los prefèctes del pretòri e de la Vila, avant los vicaris diocesans<ref>A. H. M. Jones, ''The Later Roman Empire 284-602'', Baltimore, 1964, 47 et 143.</ref>. d’entre los titularis coneguts del pòste, i a la preséncia de diferents òmes de letras, coma los istorians Eutròp ([[371]]-[[372]]) e Festus ([[372]]-[[378]])<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=5}}</ref>.

Efès es tanben una capitala ecclesiastica: son evèsque es metropolita de la província d'Asia e gausís d'una influéncia a causa l'ancianetat e lo prestigi de sa glèisa. Las pretencions de la metropòli a s'auçar a un reng comparable a aqueste d'[[Antiòquia]] o d'[[Alexàndria]] son pasmens decebuda al [[Concili de Calcedònia]] en [[451]], malgrat la pièja del patriarca d'[[Alexàndria]]. Lo métropolita recep lo títol d'exarc del diocèsi d'Asia, e deu daissat la primièra plaça en Anatolia a l'evèsque de [[Cesarèa de Capadòcia]]. Lo grand sètge eclesiastic rival d’[[Esmirna]] ganha tanben son independéncia e es promogut arquevescat autocefal a aqueste mèsme concili<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=6}}</ref>.

La ciutat garda sas institucions politicas pendent l'Antiquitat tardièra, quitement se son pauc a pauc abandonadas al segon plan pel ròtle creissent de l'administracion imperiala. Lo Conselh (''Bolè'') e lo Pòble (''Demos'') son encara atestats dins l'epigrafia del sègle IV, amb d’inscripcions en l'onor dels procònsols o de l'imperatritz, fins a jos [[Teodòsi II]]. Lo Conselh es encara en activitat en [[431]], quand lo comte Candidianus lo covòca per far remplaçar l'evèsque<ref>''ACO T. 1, vol. i/3, 47.''</ref>, una anecdòta que mòstra lo ròtle d’aquesta institucion dins l'eleccion e la depausicion dels evèsques<ref>Jones [1964], 915-920 ; J. H. W. G. Liebeschuetz, ''The Decline and Fall of the Roman City'', Oxford, 2001, 105-106.</ref>. Mas lo pretzfach màger del Conselh demora la levada dels impòsts, que los membres son personalament responsables. Aquesta carga fiscala es tan mai pesuga que los rengs dels conselhièrs sont esclarzit per lors assags d'i escapar en dintrant dins lo clergat. En [[400]], a Gl!èisa d'Efès es tocada per un escandal que demanda l'intervencion e lo desplaçament per far una enquesta del patriarca de Constantinòble, lo quite [[Joan Crisòstom]]: l’evèsque Antoninus es accusat de malversions, coma la venda del títol d'evèsque dels conselhièrs volent fugir los rengs del Conselh e las obligacions fiscalas ligadas.

De biais significatiu, Candidianus convòca en 431, amb los conselhièrs, los ''honorati'' (ἀξιοματικοί / ''axiomatikoí''), es a dire los notables, los grands tèrratenents que prenon ''de facto'' en man la gestion dels afars publics de la vila, als costat del governaire e de l'evèsque<ref>Liebeschuetz [2001], 104-120.</ref>. Lor influéncia creissenta al sègle V se realiza al prejudici del Conselh que desapareis de las fonts<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=15}}</ref>.

Lo pòble se reünís en assemblada (''ekklesia'') al teatre, ont sont afichadas las proclamacions publicas, coma en [[431]] la depausicion pel sinòde [[Nestorianisme|nestorian]] dels evèsques ortodòxes Ciril d'Alexàndria e Memnon d'Efès. Dins l'Antiquitat tardièra, sus iniciativa del gvernaire o d'autras autoritats, aquestas assembladas procedisson a d’acclamacions que son lo mejan privilegiat per far conéisser l'opinion populara d'un biais gaireben contrarotlat<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=15-16}}</ref>. L'alternativa es la revòlta populara: l'activitat reglementària dels procònsols d'Asia per limitar los trebolums, en interdisent per exemple la portada d'armas<ref>Décret du proconsul Andréas Longinus Constant Eudoxius sur le port : {{harvsp|Foss|1979|p=16-17}}</ref>, testmònia de l'importança d’aqueste fenomèn. Las querèlas religiosas son a l’epòca l’escasença màger de trebolums, a l’agach dels actes conciliaris de 431 e 449, so per de susmautas qu’companhan de nominacions impopularas al sèti episcopal<ref>L'arrivée de Jean préféré à un rival au [[concile de Chalcédoine]] en [[451]] entraîne ainsi une émeute : {{harvsp|Foss|1979|p=17}}</ref>. Las faccions del teatre<ref>L'existence de ces associations de supporters, surtout connues en liaison avec l'hippodrome où elles sont associées aux écuries de course traditionnellement identifiées par leurs couleurs (Bleus, Verts, Rouges et Blancs), dans les villes d'Orient n'implique pas nécessairement celle d'un hippodrome et l'organisation effective de courses : il s'agissait aussi et surtout de factions du théâtre. Alan Cameron, ''Circus Factions'', Oxford, 1976, 206-207.</ref> jògan un ròtle capital dins l'organizacion d’aquestas manifestacions e dins las revòltas que ne resultan a vegada: d’inscripcions dins la region del teatre fan referéncia als Blaus e al Verds, sostens respectius dels emperaires Focas e [[Heraclius]] al començament del sègle VII<ref>Cameron [1976], 147-148.</ref>. En 441, es en responsa las aclamacions organizadas per aquestas faccions que lo procònsol Phlegetius decidís d'accordar son perdon a de ciutadan d’Esmirna per un greuge desconegut<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=16}} ; Liebeschuetz [2001], 217-218.</ref>.

Una autra institucion politica subrevisquèt a Efès, al mens al començament de l'Antiquitat tardièra, lo Koinon d'Asia: aquesta assemblada provinciala rassemblava los representants d’uèit ciutats d'Asia portant lo títol de metropòli. Èra encargada d'organizar lo culte imperial, amb los jòcs tenguts en son onor. Après la reorganizacion administrativa de Dioclecian, sola Efès contunha d'aculhir las assembladas del Koinon. Jos [[Valens]] una lei prescriu que las quatra ciutats que son tituladas de metropòli devon partejar lo còst dels jòcs, que se debanan alara a Efès cada quatre ans<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=19}}</ref>. Aquestes jòcs, s’èran levats los ressons pagans nanteriors, son organizats pel grand prèire, elegit pel Koinon d’entre los ciutadans de las quatre metropòlis, l'Asiarc, o per de foncionaris nomenats alitarcs. Son carestissims, que son expressament exclusits de la lei de [[409]] limitant las depensas pels jòcs civics. Una partida de lor financiament pòt èsser realizada per una subvencion imperiala, mas l'essencial repausa malgra tot sul grand prèire. L'exercioi d’aquesta liturgia es donc una carga financièra importanta, qu’a sas contrapartidas, que garantís lo reng de senator a l’Asiarc, al mens a partir de [[385]]<ref>Jones [1964], 263-265.</ref>. L'assemblada provinciala tanben jòga un ròtle politic, coma organ consultatiu: compausada dels ''honorati'' de la província, es menada a debatre dels afars publics, de far de mercejadas als governaires, l’e tanben d’ambassadas près de l'emperaire. Encara en activitat jos [[Julian l’Apostata|Julian]], se sap pas exactament quand desaparéis. Es probable que los jòcs arrestèron d'èsser organizats, a causa de lor còst, plan lèu, e benlèu l'assemblada provinciala subrevisquèt mai longtemps, a causa de son novèl ròtle politic<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=20}}</ref>.

=== Lo desvolopament del cristianisme ===

==== Las originas de la comunautat crestiana ====
[[Fichièr:House_of_the_Virgin_Mary.jpg|alt=Vue de la supposée Maison de Marie|vinheta|L’« Ostal de Maria », o glèisa del Monastèri de las Tres Pòrtas (Monastiri üç Kapu).]]
Lo cristianisme se desvolopa a Efès mercé a son associacion estrecha amb l’istòria apostolica: l'apòstol Paul redigís, per aquesta comunautat, son [[Epistòla als Efesians]]. Sa glèisa es una fondacion de [[Timotèu d’Efès]], discípol de [[Pau de Tars]]: la vida del sant, possiblament redigit al sègle IV, que las relíquias foguèron transferidas a [[Constantinòble]] a partir dz [[356]]<ref>Chronicon Paschale, 542. C. Foss note toutefois que le corps du martyr fut redécouvert sous Justinien, fournissant là une nouvelle occasion de rédiger sa biographie.</ref>, descrich son martiri sus l’Embolos, e son inumacion sul mont Pion, e la construccion d’un martirium en son onor.

La tradicion dona a diferents pròches del Crist lor darrirèra demorança dins la vila o a l’entorn,de començar per [[Joan (apòstol)|Joan]]: l’apòstol auriá estat liberat de son exili a [[Patmos]] après la mòrt de l’empeaire [[Domician]] e seriá mòrt a Efès dins lo règne de [[Trajan]] vèrs [[100]]-[[101]]. Lo [[Apocalipsi|Libre de l'Apocalipsi]], qu’es benlèu l'autor, cita Efès coma una de las [[sèt Glèisas d’Asia]]<ref>Les sept Églises : Éphèse, [[Esmirna|Smyrne]], [[Pergam|Pergame]], [[Thyateira|Thyatire]], [[Sardes]], [[Philadelphia (Asie Mineure)|Philadelphie]], et [[Laodicée du Lycos|Laodicée]]. Voir l'{{Réf Bible|Ap|1|11|display=long}}.</ref>, çò que mòstra l’existéncia d’una comunautat crestiana importanta partir de l’epòca. Joan auriá estat enterrat sul puèg d’Ayasuluk, mas l’identitat del mòrt fa debat a la fin del sègle II: s’agís de saber se l’autor de l’Apocalipsi es tanben aqueste de l’evangèli, una posicion sostenguda pel primièr còp per [[Irenèu de Lion]], mas fòrça contestada a partida de epòca (fin del sègle II). S’aquesta identitat es finalament acceptada, es encara contestada al sègle IV per [[Eusèbi de Cesarèa]]<ref>Hist. eccl. iii, 39, 5-6.</ref>. I aviá segon el d’autres autors crestians de l’epòca d'Irenèu, dos personatges omonims, [[Joan (apòstol)|Joan de Zebedèu]] e Joan lo Presbitèr (Joan lo Vièlh), ambedos enterrats a Efès. Segon eles, poiriá èsser aqueste segond Joan qu’auriá trabalhat a las darrièras versions de l'evangèli nomenat uèi: [[evangèli segon Joan]]. La tomba de l’apòstol es lèu objècte de veneracion, e una glèisa i es bastida dessús a partir del sègle IV.
[[Fichièr:Tomb_of_Saint_John_the_Apostle.jpg|alt=Sanctuaire de l'église Saint-Jean|esquèrra|vinheta|Sanctuari de la glèisa de Sant Joan amb la platefòrma passant èsser la tompa de l’apòstol.]]
En vertut d’una interpretacion de l’[[Evangèli segon Joan|evangèli atribuit a Joan]] la cresença se desvelopa a partir dels primièrs sègles que l’apòstol es pas mòrt, mas qu’es pas qu’endormit dins sa tomba, en esperant la Secongoda Parosia del Crist. Ne tesmoniará lo signe de vida que son alen ecoba la posca la superfícia de sa tomba: virs [[416]], lo quite [[Agustin d'Ipòna|sant Agustin]]<ref>In Ioannis Evangelium, PL, 35, 1970 sq.</ref> apièja la cresença que sembla plan partejada pels crestians d'antan, alara que Gregòri de Tors precisa mai tard, a la fin del sègle VI<ref>''De gloria martyrum'', I, 30.</ref>, qu’aquesta posca miraculosa es nomenada mana e utilizada per garrir los malauts dins tot lo mond crestian<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=36}}</ref>.

Segon la tradicion crestiana, es a Efès que Joan auriá redigit l'[[Evangèli segon Joan|evangèli]] que li es atribuit, e tanben la [[Maria (maire de Jèsus)|Verge Maria]], que lo Crist sus la crotz aviá confiada a la garda del « discípol que Jèsus amava », i auriá demorat. Sus un puèg a {{Nombre amb unitat|7|km}} al Sud d’Efès, una pichona glèisa bizantina del sègle XIII, coneguda jol nom de « [[Ostal de la Verge Maria]] » (Meryemana Evi), i gardariá lo remembre d’aquesta demorança mariala<ref>Scherrer [2000], {{P.}}232.</ref>. Las tradicions de la preséncia de Maria a Efès e de sa « dormicion », es a dire sa mòrt, dins aquesta vila ven dels primièrs temps del [[cristianisme]]<ref name="Simon Claude Mimouni">Voir [[Simon Claude Mimouni]], [https://books.google.fr/books?id=iPiR0YOnWFkC&lpg=PA459&dq=%22Journal%20of%20Sacred%20Literature%22%20Wright&hl=fr&pg=PA534#v=snippet&q=Sion&f=false ''Dormition et Assomption de Marie: histoire des traditions anciennes''].</ref>. S'i apond la tradicion que, après sa « dormicion » (es a dire sa mòrt), auriá estat transferida miraculosament a [[Jerusalèm]] per que son còrs, intacte, siá enterrat dins lo jardin de Getsemani, pendant que son alma es auçada als cèls<ref name="Simon Claude Mimouni" />. Segon una autra tradicion, seriá estat emportada còrs alma dins son [[Assompcion de Maria]]<ref>{{Ligam web}}</ref>,<ref>{{Ligam web}}</ref>. La preséncia conjonta de Joan e Maria a Efès es mencionada per fòrça autors crestians a partir del sègle II e per exemple al sègle V, pels actes del concili de [[431]] que precisan qu’aqueste se ten dins la vila ont demorèron<ref>ACO I.iii.70.</ref>. De recits sul sejorn de [[Maria Magdalena|Maria de Magdala]] venon tanben de l’Antiquitat tardièra: Gregòri de Tors<ref>De gloria martyrum I, 30.</ref> e lo patriarca de Jerusalèm Modestus ([[630]]-[[634]])<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=33}}</ref> contunhava aquesta cresença. Aquesta seriá, ela tanben, mòrta a Efès.

==== Las persecucions e la legenda dels Set Dorments ====
[[Fichièr:SiebenschläferKircheBoden.jpg|alt=Abside de l’église des Sept-Dormants d'Éphèse et catacombes chrétiennes|vinheta|Absidi de la Glèisa dels Set Dorments d'Efès e catacombas crestianas.]]
L’istòria de la comunautat cretiana d’Efès avant la [[Patz de la Glèisa]] es pas plantrè comeguda, quitament se d’indicis materials (fragments de sarcofags, d’inscripcions, sanctuari rupèstre sul puèg de Bülbüldağ<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=36 et 64}}</ref>) mòstran sa progression als sègle II e III. Lo sinaxari de la glèisa de Constantinòble garda la memòria de diferents martirs de las darrièras persecucions contra los cretians a aquesta epòca, deseconeguts seson: sant  Miròp jos [[Deci]], sant Porfiri lo Mime jos [[Aurelian (emperaire roman)|Aurelian]], sant Andronic, sant Adauct e sa filha santa Callistèna dins la darrirèra granda persecucion, jos Dioclecian.

Es tanben vèrs [[250]], jos l’emperaire [[Deci|Dèci]], que la legenda plaça lo començament de l’istòria dels [[Set Dorments d'Efès]]: un grop de jovents secutats per lor fe crestiana se refugia dins una balma ont s’endormisson e son emurats per sos secutaires. Se desrevelhan dos sègle mai tard, jol règne de [[Teodòsi II]], vèrs [[430]], e se faguèron remarcar de las autoritats per aver assajar d’utilizar de monedas del règne de Dèci per crompar de manjar: lo quita emperaire anèt sul luòc del miracle l’escasença d’un romevatge a Efès<ref>Sur la visite de Théodose II dans la ville, voir [[Jean Malalas]], 366.</ref>. La cauna presumida dels Set Dorments ven un luòc de pelerinatge, visitat vèrs [[530]] pel pelegrin Teodòsi<ref>''Itinera Hierosolymitana'', 148.</ref>, que lo recit, que dona una primièra lista dels noms dels sants, es lo mai ancian tesmòni d’aquesta legenda e lo culte a l’entorn. Unes istorians<ref>Ernet Honigmann, « Stephen of Ephesus and the Legend of the Seven Sleepers », ''Patristic Studies'' (''Studi e Testi'' 173), Vatican, 1953, {{P.}}125-168.</ref> estimèron qu'una partida de la legenda deviá aver de raices istorics, entre autre las rason de las escasenças de son apareission dins una de las mai grandas vilas de l'Empèri<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=43}}</ref>, a un moment crucial de l'istòria de la Glèisa, just avant un concili ecumenic. Aquesta istòria de jovents se presentant coma de subrevivents de persecucions es plan benvenguda a un moment ont la controvèrsia [[origenisme]] sus las resurreccion dels còrs èra viva<ref>D'après E. Honigmann (op. cit.), la tradition historique fut par la suite volontairement modifiée pour masquer le rôle du premier narrateur, l'évêque Étienne dont la mémoire fut condamnée au concile de Chalcédoine en [[451]] en raison de son rôle dans le [[Brigandage d'Éphèse]]</ref>. Una glèisan mariala es benlèu bastida jos lo règne de Teodòse II a l’entorn de la balma, e de la granda necropòli crestiana que s’i desvolopa dempuèi lo sègle IV al mens<ref>Scherrer [2000], {{P.}}64-66.</ref>.

==== Lo trionfe del cristianisme ====
La reconeissença dels cristianisme jos Constantin acaba pas subran los cultes pagans que contunhan d'èsser tolerats pendent gaireben tot lo sègle IV. L'Artemision, brut restaurat après sa destruccion pels Gòts en [[262]], benlèu contunha d’aculhir los fidèls d'[[Artèmis]] fins al règne de Constanci II, veire fins a las leis de [[Teodòsi I|Todòsi I]] impausant lo cristianisme coma religion oficiala<ref>Scherrer [2000], 32 ; {{harvsp|Foss|1979|p=30}}</ref>. Lo culte de Serapis es encara vivent al sègle IV, en se fisant a l'epigrafia, tanben lo culte imperial: lo temple d'Adrian, restaurat jos la Tetrarquia, recep a la fin del sègle una dedicacia a Teodòsi, lo paire de l'emperaire omonim. Pasmens, lo paganisme conéis una retirada inexorabla, coma lo mòstra la roïna dels temples de Roma, de [[Juli Cesar|Cesar]] e d'[[Isis]] sus l'agora superiora. Lo grand temple sovent identificat coma un Serapieion demora en partida en roïna après la catastròfa de 262.
[[Fichièr:Disfigured_Augustus_Ephesus.jpg|alt=Statue d'Auguste avec une croix|esquèrra|vinheta|Estatue d'August marcada d'una crotz, benlèu a la fin del sègle IV.]]
La cristianizacion de la vila pren un torn radical al passar del sègle IV a V. Fòrça rèstes de violéncia contra los edificis pagans mòstran l'existéncia d'un veraiiconoclasme crestian. Lo nom d’Artèmis es escafat de las inscripcions dins los tèrmes del pòrt e dins lo portic davant lo Pritanèu. De croses son gravadas al front d’estatuas d'[[August]], de Livi<ref>Øystein Jhort, « Augustus Christianus — Livia Christiana : Sphragis and Roman Portrait Sculpture », in L. Rydén et J. O. Rosenqvist, ''Aspects of Late Antiquity and Early Byzantium'', Stockholm, 1993, 99-111.</ref>, e d'autras encara, per las cristianizar, quand son pas purament e simplament destruchas e enterradas, coma es lo cas al Pritanèu. L’estatut d'Artèmis que marcava lo caireforc des doas carrièras màger es casuda e remplaçada per una crotz monumentala, acompanhada d'una inscripcion descrivent trionfalament aquesta cristianizacion simbolica de l'espaci urban: « Demeas, après aver tobat l'imatge enganaire del demòni Artèmis, aucèt aqueste signe de vertat. Onorèt Dieu que caça las idòlas e la Crotz, lo simbòl victoriós imortal del Crist. »<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=32 et note 5}} ; Scherrer [2000], 32.</ref> Es a aquesta epòca, vèrs [[400]] que l'Olimpieion, lo temple d'Adrian divinizat, es sistematicament aclapat fins a sas basas, e son descòrs escultat brutlat dins de forns de calç<ref>Scherrer [2000], 184.</ref>. Lo paroxisme simbolic d’aqueste iconoclasme crestian se debana en [[406]] quand Joan Crisostòm fa brutlar l'imatge cultual d'Artèmis<ref>Scherrer [2000], 32.</ref>.

Lo paganisme surbreviu pasmens encora coma religion privada, dins la vila coma dins son rèire país. Segon Isidòr de Pelusi (mòrt en [[435]]), los Ellens (es a dire las pagans) escavan los rèstes del temple d’Artèmis per los reverar, e « fasent d’onors divins a de tombas e a de cendras pestiferadas »<ref>PG 78, 217. Cité par {{harvsp|Foss|1979|p=32}}</ref>. Jos Justinian, en [[542]], Joan d'Efès es mandat en mission per combatre lo paganisme en Asia Menora: Afirma<ref>Vie des saints d’Orient, xi, 681.</ref>  n’aver convertit 80 000 dins las províncias d’Asia, de Caria, de [[Frigia]] e de [[Lidia]], ont bastiguèt 89 glèisas e fonda 12 monastèris. quitament se son accion se faguèt de dins las campanhas, una inscripcion de Sardes testomònia tanben de son passatge dins las vilas<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=32 et note 8}}</ref>.

Quitament a Efès, lo triomf del cristianisme se manifèsta primièr per una espelida de glèisas dins la vila, qu’unas son installadas dins de monuments pagans convertits al culte crestian: es lo cas de la stoa sud de l’Olimpieion qu’aculhís un primièr sanctuari crestian dedicat a la Verge pel concili de 431, de nòu lèu bastit per venir la catedrala de la vila. Lo pretenut Serapeion a l’Oèst de l’agora vei una glèisa installada dins la cella del temple benlèu a la fin del sègle IV<ref>Foss [1979], 36 ; Scherrer [2000], {{P.}}150.</ref>. Una rotonda romana suls penjals inferiors del Panayir dağ, de foncion originala deconeguda, es transformada en  glèisa tardièrament (sègle V o VI<ref>Scherrer [2000], {{P.}}72.</ref> — es coneguda jol nom fantesiós de « Tomba de sant Luc » degut al primièr ecavaire, J. T. Wood. De glèisas son tanben bastidas ''ex novo'': un martirium puèi una basilica son bastidas al dessús del luòc que la tradicion locala atribuís a la tomba de l’apòstol Joan sul puèg d’Ayasuluk<ref>Scherrer [2000], {{P.}}190-195.</ref>. Una basilica cementariala es benlèu fondada lèu al nòrd de la pòrta de Magnesia, suls rèstes s’un barri ellenistic. D’autras glèisas devián encara existir, segon lo testimoniatge dels actes conciliaris, e tanben de capèlas privada: las doas grandas demoranças romanas tardièras, lo « Palais del procònsol » e l’ostal del peristil al dessús del teatre n’èran provesida<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=36-37}}</ref>.

==== Los concilis d’Efès ====
[[Fichièr:Christian_council_of_Ephèsus_in_431.jpg|alt=Représentation du concile d'Ephèse de 431 dans la basilique église Notre-Dame de Fourvière à Lyon|vinheta|Representacion del concili d'Efès de 431 dins la basilica de Nòstra Dòna de Forvièra a [[Lion]]. Al centre Sant Ciril mòstra l'enfant e Maria, proclamant la maternitat divina de la Verge.]]
L’importança de la comunautat crestiana d’Efès es confirmada per la tenguda de dos importants concilis dins la vila, metropòli d’Asia, dins lo règne de Teodòsi II, lo 3n concili ecumenic (dich ''d'Efès'') en [[431]], e lo segond concili, mai conegut per la tradicion catolica jol nom de en [[449]]. Los actes conciliaris<ref>Les actes du concile de 449, ayant été annulés à celui de Chalcédoine, ne sont connus que partiellement par des références dans les actes de ce dernier concile.</ref> constituisson una font importanta de l’istòria religiosa e politica de la vila.

Lo principal objècte del tresen concili ecumenic, inaugurat lo [[22 de junh]] de 431 dins la glèisa de Maria adobada per l’escasença, es lo règlament de la question de la natura de la santa [[Trinitat]]. Amassa unes 150 participants per la primièra sesilha<ref name="OxDByz">{{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 1, {{p.}}707, s. v. Ephesus, Councils of}}.</ref>,  a opausa lo patriarca de Constantinòble [[Nestòri]], partisan del [[Nestorianisme|diofisisme]] a [[Ciril d'Alexàndria]] e [[Memnon d’Efès]], defendents la doctrina [[Monofisisme|monofisita]]. Memnon mobiliza la populacion per sosténer Ciril e d’intimidar Nestòri: de descaladaires enròdan son ostal, destorban una reünion que ten amb sos partisans, las glèisas li son barradas<ref>{{harvsp|Foss|1979|p=38}}</ref>. Lo representant imperial, lo comte dels domestic Candidian, puslèu en favor de Nestòri, fa intervenir la tropa per lo protegir e intimidar a lor torn sos adversaris: interdit als partisans de Ciril d’assistir a las sesilhas del concili e s’esfòrça de far votar la depausicion de Memnon. Lo començament del concili es pasmens desfavorable a la causa nestoriana, que Ciril capitat a far depausar Nestori: la fola dels Efesians acompanha lo vencedor dins una procession nocturna trionfala fins a sa demora. Es lo trionf de la teologia alexandrina, l'interpretacion per Ciril de la doctrina cristologica del concili de Nicèu : segon el, l'umanitat e la divinitat del Crist son unidas dins una union ipostatica. Una consequéncia importanta de long tèrme es la reconeissença de la [[Maria (maire de Jèsus)|Verge Maria]] del títol de Teotocos, « Maire de Dieu », es a dire del Jèsus òme e tanben de Jèsus tal coma es reconegut pels cretians coma « Dieu verai e òme verai ». Lo pelagianisme es condamnat coma una eretgia.
[[Fichièr:Apse_mosaic_Hagia_Sophia_Virgin_and_Child.jpg|alt=Mosaïque de la Vierge Théotokos, de l'abside de Sainte-Sophie|esquèrra|vinheta|Mosaïc de la Verge Teotocos, absidi de [[Hagia Sophia|Santa Sofia (Constantinòble)]], [[867]].]]
Mas l’arribada de l’evèsque d'Antiòquia, Joan, un adversari de Ciril, cambia la donada: fa una sesilha rivala del concili e fa condamar los Alexandrins. L’emperaire interven a son torn, condaman los dos partits e fa arrestar lors caps, e los embarra a demorança. Los evèsques se planhon de la calor e benlèu patisson benlèu de la [[malària]], un testimoniatge interessent sus l’insalubritat de las bassas tèrras de la vila<ref>Foss [1979], {{P.}}39-40 ; Scherrer [2000], {{P.}}34.</ref>. Segon Ciril, morisson de membres del concili pendant lor sejorn. L’acabament de las òbras del concili provòca un [[Esquisma|esquisme]]  seguent la disputa entre Joan e Ciril, que se reconcilian en [[433]]. Mas lo nestorianisme demora desfach dins lo primièr grand concili ecumenic del sègle V<ref name="OxDByz">{{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 1, {{p.}}707, s. v. Ephesus, Councils of}}.</ref>.

La populacion d'Efès conunaha de jogar un grand ròtle dins los afars ecclesiastics las annadas seguentas, coma massa de manòbra per de descaladaires al servici de l'una o l'autra faccion de la Glèisa. En [[443]], l'evèsque Olimpi de Teodosiopolis es menat ''manu militari'' a la glèisa ont deu procedir sota la constrencha a l'ordinacion del novèl evèsque d'Efès, Bassian. L'eleccion es contestada pel concili de Calcedònia en [[451]], Bassian es despausat, e un novèl evèsque es designat per la metropòli d'Asia, Joan. Mas coma los pèires conciliaris lo crentavan, l'arribada de Joan provòca de susmautas dins la populacion fidèla a Bassianus<ref name="Foss41">Foss [1979], {{P.}}41</ref>.
[[Fichier:BambergApocalypseFolio004vJohnWritesToEphesusAndSmyrna.JPG|alt=L'évangéliste Jean écrivant aux églises d'Éphèse et de Smyrne, ''Apocalypse de Bamberg''|vinheta|L'évangéliste Jean écrivant aux églises d'Éphèse et de Smyrne, ''[[Apocalypse de Bamberg]]'', vers [[1000]]; [[Bibliothèque d'État de Bamberg]], Msc.Bibl.140.]]
Dins l'interval, del 8 al 22 d’agost de [[449]], se debanèt un [[segond concili a Efès]], cridat per l'emperaire Todòsi II, per reglar lo cas de l'abat Eutiquès, condamnat pel patriarca de Constantinòble Flavian per aver ensenhar que lo Crist aviá agut una natura après l'incarnacion. La figura dominanta dels debats es alara encara un patriarca d'Alexàndria, Dioscòr, qu’utiliza l’ajuda de la fola efesiana e dels monges per far reabilitar Eutiquès e depausar Flavian en menaçant fisicament los evèsques recalcitrants<ref name="Foss41">Foss [1979], {{P.}}41</ref>. L'acòrdi negociat setze ans abans per Joan d'Antiòquia e Nestòri es contestat e la doctrina [[Monofisisme|monofisita]] d'Eutiquès es afortida. Mas los representants del [[papa]] de Roma, [[Leon I (papa)|Leon I]] avent pas podut se far entendre, aqueste refusa de reconéisser lo concili coma legitim. Dos ans mai tard, un novèl concili ecumenic, a Calcedònia, anulla los actes del segond concili d'Efès ara designat dins la tradicion catolica romana coma lo ''latrocini''<ref name="OxDByz">{{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 1, {{p.}}707, s. v. Ephesus, Councils of}}.</ref>.

Malgrat la reputacion peu flatosa que li donan los enveniments de 449, la Glèisa d'Efès contunha d’aver de pes grand a la fin de l'Antiquitat tardièra. Dins lo règne de Justinian, de [[531]] a sa mòrt en [[541]], lo titulari del sèti metropolitan es Ipatios, un dels evèsques mai influents de l'epòca e un del caps del partit ortodòxe dins la luta contra los monofisitas: Presidís la conferéncia convocada per l'emperaire a Constantinòble en [[531]] per reglar aqueste conflicte, puèi es lo pòrtavotz des evèsques ortodòxes al concili de Constantinòble en [[536]], ont Sevèr e los monofitas son condamnats. Justinian lo manda dins l'interval, en [[533]], en mission diplomatica a Roma près del papa [[Joan II (papa)|Joan II]]<ref>{{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 2, 963, s. v. Hypatios (2)}}.</ref>. Es belèu jos son episcopat e mercé a son influéncia que la construccion de la granda glèisa de Sant Joan le Teologian comença dins los quartièrs d'Efès. Una longa inscripcion dins lo nartèx de la glèisa de la Verge li es atribuida: organiza l'inumacion gratuïta dels paures<ref>Foss [1979], {{P.}}44-45.</ref>.

== Empèri bizantin ==

=== Lo declin urban als sègle VII e VIII ===

==== Las invasions arabas e lors consequéncias ====
[[Fichièr:Saint-Jean_Porte_persécutions.JPG|alt=Porte dite des Persécutions à Saint-Jean d'Éphèse|vinheta|Pòrt dicha de las Persecucions a Sant Joan d'Efès, pòrta fortificada de la ciutadèla medievala.]]
La prosperitat de la vila antica tardièra s’acaba, coma per totas las vilas d'Asia Menora, al sègle VII, a causa de diferents factors combinats. Un tèrratrem important tòca la vila vèrs [[614]] e destruch entre autre los rics ostals en terrassas sus l'Embolos<ref>Foss [1979], {{P.}}103.</ref>. Las roïnas son lèu abandonadas e comoladas per far la plaça a de construccions de foncion radicalament diferenta — probablement de magazins. Es possible que las invasions [[Empèri Pèrsa|persas]], que en [[616]] aurián tocat Sardes e la còsta Oèst d'Asia Menora, ajan tanben jogat un ròtle dins aqueste declin. Mas la catastròfa del primièr quart del sègle VII es mai un dels revelators del declin aviat de la civilizacion urbana antica tardièra que n’es la causa primièra: l'incapacitat de tornat bastir, al mens a la mèsma escala, los edificis aclapats per l’escasença mòstra un cambiament de concepcions socialas e politicas mentratant qu'una retraccion de l'economia locala, benlèu fòrça tocada per  la [[pandèmia]] de [[542]].

L'inseguretat cronica del sègle VII participa plenament d’aquestes fenomèns: los [[Arabs]] fan un primièr assag contra Constantinòble en [[654]]-[[655]] que, se capitan pas a prene la capitala, provòca en retorn lo sacatge d'Efès, [[Esmirna]] e Alicarnas<ref>Foss [1979], {{P.}}105.</ref>. Lo primièr grand sètge de Constantinòble entre [[674]] e [[678]] per las flotas de [[Muàwiya Ièr|Muàwiya]] s'acompanha tanben benlèu d’atacas novèlas contra las vilas d'Asia Menora amb Efès, quitament se son pa esxpressament mencionadas dins las fonts. Es lo mèsme pels grand assalt arab de [[716]]-[[717]] mejans l'Asia Menora capitanejat per Maslama<ref>Foss [1979], {{P.}}105, et 192-194, où l'auteur rejette l'interprétation traditionnelle d'un passage d'[[Ibn Khordadbeh]] comme indiquant la prise d'Éphèse. Scherrer ([2000], {{P.}}34) en revanche accepte l'hypothèse traditionnelle.</ref>: se Efès ne foguèt pas victima dirècta, a contrari de [[Pergam]] e Sardes per exemple, los damatges causats per las espedicions repetidas dels Arabes tanben aguèron d’efièchs destructors sus l'economia urbana. En [[781]], una novèla ataca provoquèt una brèva ocupacion, la mesa en esclavatge e la desportacion de 7 000 abitants de la vila. Una darrièra invacsion araba en [[798]] menaça la ciutat, mas es pas segur que foguèra presa per l’escasença<ref>Carile [1999], {{P.}}136.</ref>.

Se la menaça araba desaperéis gaireben per l'Asia Menora dins la mitat del sègle IX a causa del reviscol bizantin e de desacrdís intèrnes del califat, Efès deu encara patir de novèlas incursions militaras: los [[Paulicianisme|Paulicians]] que secutèron l'empèri dins las annadas [[860]] menats per Crisocheir prenon en efièch la vila en [[868]]<ref>Sur l'État militaire de cette secte d'inspiration manichéenne, voir Paul Lemerle, « L'histoire des Pauliciens d'Asie Mineure d'après les sources grecques », ''Travaux et Mémoires'' 5, 1973, {{P.}}1-113.</ref>. Genesios conta que Crisocheir utilizava la glèisa de Sant Joan coma establa per sos cavals<ref>Genesios, 21. Cité par Foss [1979], {{P.}}116.</ref>.
[[Fichièr:Ephesos_St_John_Persecutions_Gate_sarcophagus.jpg|alt=Sarcophage en remploi dans la porte des Persécutions|esquèrra|vinheta|Sarcofag en remplec dins la pòrta de las Persecucions.]]
La consequéncia mai visibla de l'insecuritat, de la despopulacion e del declin economic es la retraccion de la vila sus una airal urban fòrça redusit, defendut per un barri novèl. Aquesta fortificacion s'espandís dels dos sucs del Panayirdağ fins al pòrt en se piejant sul teatre e en empietant sus las botigas de l'Arcadianè al Sud, e en lonjant lo gimnasi de Vedi e l'Olimpieion al Nòrd<ref>Scherrer [2000], {{P.}}172.</ref>: l'essencial del centre residencial e civic de la vila antica es abandonat, a l'exterior de la cencha, tot coma d'autras vilas de l’epòca, [[Atenas]] o [[Corint]]. La construccion del barri es maldatada: una inscripcion tobada en remplec dins una capèla sus Panayirdağ menciona unicament la construccion d'un ''kastellin'' que li correspond benlèu. La datacion mai sovent prepausada per aquesta novèla fortificacion es lo sègle VII o VIII, dins la perspectiva d'una construccion avent per objectiu de protegir la vila contre las invasions arabas<ref>Foss [1979], {{P.}}106-107 ; C. Foss et D. Winfield, ''Byzantine fortifications, an introduction'', Pretoria, 1986, {{P.}}132-133.</ref>. A l'interior d’aquesta cencha, los grands monuments antics son abandonats e cobèrts per d’abitats de construccion mediòcra, fachs subretot de remplecs<ref>Foss [1979], {{P.}}112-113.</ref>.

L'importança presa a l’epòca per la glèisa Sant Joan, ont es transferit lo sèti episcopal après lo sacatge de 654-655, se manifèsta per la construccion d'una cencha fortificada separada sul puèg d'Ayasoluk, destinada a protegir la catedrala, e tanben lo quartièr residencial qu’aviá podut de desvolopar entre la glèisa e la pòrta, e tanben mai al Nòrd. Lo puèg ven alara lo segond pòl de l'urbanisme efesian que, pauc a pauc, pren la plaça del primièr a mai d'un quilomètre<ref name="Foss107">Foss [1979], p. 107.</ref>. Aquesta segonda cencha coneis al mens doas fasas que la cronologia demora pas segura. Compren d’en primièr fòrça ''spolia'' venent dels edicis aclapats de la ciutat antica, coma l'Artemision e l’estadi. La pòrta Sud encastrada de doas torres, carradas puèi afortidas seguent un plan pentagonal, es susmontada defdiferents fragments esculptats coma de fragments de [[sarcofag]] pagan portant lo tèma iconografic d'[[Aquilles]] a Esquir : es un contrasens dels primièrs viatjaires sul sens d’aquesta scèna mostrant un òme en armas que corís d’entre de joventas que la pòrta pren lo nom de Pòrta de las Persecucions<ref>Scherrer [2000], {{P.}}190. Il ne reste plus ''in situ'' qu'une plaque du sarcophage, les autres ayant été déposées au {{s-|XIX|e}} pour être exposées à la [[Woburn Abbey]].</ref>.

==== Una novèla administracion bizantina ====
[[Fichièr:Ephesos_St_John_bema_&_turkish_citadel.jpg|alt=Bêma de l'église Saint-Jean au premier plan et citadelle turque|vinheta|Bèma de la glèisa Sant Joan al primièr plan e ciutadela turca al rèire.]]
Dins la nòva organizacion administrativa que seguís l'abandon de las províncias egicianas e sirianas e lo retrach de l'empèri bizantin sus l'Anatolia, Efès garda un ròtle primièr. Aparten al [[Tèma (Empèri Bizantin)|tèma]] de las Anatolicas, mai importanta d’aquestas novèlas províncias militaras e civilas creadas dins  la segonda mitat del sègle VII per servir de basa de recrutament e de financiament a l'armada atal despartidas en territòri. La poténcia militara d’aqueste tèma permet a [[Estratèg (empèri bizantin)|estratèg]] que lo comanda en [[714]] de prene le poder a Constantinòble jol nom de [[Leon III (emperaire bizantin)|Leon III]]<ref name="Foss107">Foss [1979], p. 107.</ref> : es le que, conscient de la menaça latenta que constituissiá aquesta província per l'emperaire, auriá començat de ne desligar la partida occidentala, correspondent à l'une de las [[Truma|trumas]]<nowiki/>originalas del tèma<ref>Comme pour la quasi-totalité des thèmes, la chronologie exacte de la création des Thracésiens est débattue. Le premier stratège n'en est pas attesté avant 741, mais un tourmarque est mentionné dès 711 : {{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 3, {{p.}}2080, s. v. Thrakesion}} ; Nesbitt et Oikonomidès [1996], {{P.}}2.</ref>. Aquesta region ven lo tème dels Tracesians, atal nomenat benlèu a l’origina de las unitats militaras qui èran estacionadas<ref>J. F. Haldon, ''Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204'', Londres, 1999, {{P.}}112.</ref>. d’entre lo ventenat  de vilas que conten lo tèma, Efès es la mai importanta, mas per de rasons estrategicas — la proximitat de la rotas menant al conflicte màger qu'es la frontièra orientala — la capitala es mai probablament Cònas<ref>Foss [1979], {{P.}}195-196.</ref>. Efès es pasmens qualificada de « primièra citutat d'Asia » dins la lista dels tèmas recampada per Constantin VII vèrs [[933]]<ref>''De Thematibus'', 68, 81 sq.</ref>,<ref name="Foss117" />. Tanben Efès aparéis un autre còp coma tèma naval de Samos, que l’estratèg es basat a [[Esmirna]]<ref>Antoniadis-Bibicou, ''Études d'histoire maritime de Byzance'', Paris, 1966, {{P.}}77.</ref><ref>Cette seconde hypothèse, proposée d'abord par H. Ahrweiler (''Byzance et la mer'', Paris, 1966, {{P.}}402) est considérée douteuse par Foss ([1979], {{P.}}117) mais généralement acceptée depuis : Nesbitt et Oikonomidès [1994], {{P.}}130.</ref>. Aquesta dobla jurisdiccion s’acaba amb la dissolucion de la flota tematica de Samos al sègle XI, alara que lo tèma dels Tracesians es sempre atestat en relacion amb Efès en [[1143]] e vèrs [[1200]]<ref name="Foss117">Foss [1979], {{P.}}117.</ref>

Coma vila e pòrt mai important del tèma dels Tracesians, Efès es lo sèti de diferentas administracions provincialas. Mas dins la fonts, a partir del sègle VIII, es jol nom Agios Theologos (Ἅγιος Θεολόγος), Theologo, transformat mai tard a l'epòca otomana per una malaprononciacion Ayasoluk, que la vila medievala e son administracion apareisson: se trapan sus un sàgel de [[parafilax]]<ref>Nesbitt et Oikonomidès [1996], {{numéro}}14.1 {{P.}}30.</ref> (lo comandant de la fortalesa bastida per protegir la catedrala), sus un autre d'[[arcont]] datat del sègle VIII o IX, encara sus aqueste d'un [[dragonaire]] naval del sègle IX<ref name="Foss117">Foss [1979], {{P.}}117.</ref>. Lo nom antic d'Efès subreviu mai sembla reservat a l'usatge de l'administracion centrala e ecclesiastica<ref>Nesbitt et Oikonomidès [1996], {{P.}}29-30.</ref> e arcaïsant.

Efès es lo burèl de [[Doana|doanas]] principal per Asia e d'autras ancianas províncias, Caria, Licia e unas illas Egèas : un comerciari i es basat<ref>Antoniadis-Bibicou [1963], {{P.}}195.</ref>. L'administracion fiscala i es representada per un dioiquetes del genicon, e un oiconomos encargat de la supervision dels afars financièrs de la glèisa. Benlèu quartièr general d'una turma dels Tracesians, Efès aculhís tanben un destacament de l'administracion tematic, a (lo tormarc) e civila (un [[notari]]), qu’unes personatges son atestats per de sàgels<ref>Foss [1979], {{P.}}108.</ref>.

==== Lo ròtle de la Glèisa del pelerinatge de Sant Joan ====
[[Fichièr:Pilgrim_flask_Ephesos_Louvre_MNB2066.jpg|alt=Ampoule à eulogie représentant un évangéliste, probablement Jean|vinheta|Ampola d’eulogie representant un evangelista, benlèu Jaon, Efès, sègle VI.]]
Un dels estratègs mai celèbres del tèma es [[Michel Lachanodrakôn|Miquèu Lachanodrakon]], que demora fòrça annadas a son cap. Nomenat per [[Constantin V (empereur byzantin)|Constantin V]] en [[766]], pendent la crisi iconoclastea, se destria pel zèl amb qui mena la repression contra los monges iconofils d'Asia, que constituisson la punta de l'oposicion a la politica religiosa imperiala. En [[770]], assembla totes los monges e monjas del tèma dels Tracesians al tzykasnistèrion d’Efès, los fach vestir de blanc e constrench los monges a prene femna sota pèna de mòrt: fòrça refusan e venon de martirs de la causa oconofila. Contunha la persecucion dels monges vendent los monastèris de la region amb totas lors possessions, tanben la vaissèla liturgica e los libres sacrats, e en interdisent a qui que siá de recebre la tonsura. Segon Teofan lo Confessor, una font plan favorable als iconofils, i aviá pas pus de monges dins tota la província a causa de son accion<ref>Théophane le Confesseur, 445 sq. Cité par Foss [1979], {{P.}}109.</ref>. Lachanodrakôn demora estratèg dels Tracesians al mens fins a  [[782]] quand empòrta aqueste tèma, a Darenos, una victòria granda contra l'armada araba d'Haroun ar-Rachid<ref>{{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 2, 1168, s. v. Lachanodrakon, Michael}}.</ref>.

Pasmens se la persecucion menada per Lachanodrakôn daissa pas de dobte sus l'existéncia d'importantas comunautas monastica quitament a Efès, un sol monastèri es atestat dins la literatura per aquesta epòca aqueste ont se retira coma monge l'emperaire Teodòsi III après son abdicacion: i es enterrat dins la glèisa de Sant Felip<ref>Cedrenus, I, 787. Cité par Foss [1979], {{P.}}109.</ref>. Lo sinaxari de Constantinòble enregistra l'existéncia de dos martirs iconofils, dins lo règne de [[Leon III (emperaire bizantin)|Leon III]], Ipati, evèsque d'un sèti sufragant d’Efès desconegut, e Andreas, prèire<ref name="Foss110">Foss [1979], {{P.}}110.</ref>. Mas la politica iconoclasta encontra tanben de sostens dins la glèisa efesiana: l'evèesque Teodòsi, filh de l'emperaire Tibèri III (698-705), es al temps de Constantin V un dels caps del partit iconoclasta. Coma atal presidís, aux amb los evèsques Sisinnios Pastillas de Pergè e de Basila de Pisidia, lo primièr concili iconoclasta de Iereia en [[754]]<ref name="Foss110" />.

La glèisa d'Efès manten donc son influéncia pendent lo periòde, benlèu a causa del pelerinatge que se contunha amb lo pelerinatge cap a Sant Joan lo Teologian e la tomba de l'apòstol, las tombas de Maria e de Maria Madalena, e tanben lo cemetèri dels Set Dorments, que garantís un flus de vitjaires dins la via: nes testimònia lo recit del pelegrin anglosaxon Willibald que s’arrèsta a Efès din son vitge cap a la Tèrra Santa, en [[721]]<ref name="Foss110">Foss [1979], {{P.}}110.</ref>. Benlèu estimula l'economia locala: lo jorn de la fèsta del sant se debana una granda fièra annala, lo panegirís. Lo cronvcaire Teofan<ref>Théophane, 440.</ref> conta que pendent un passatge a Efèse, en [[794]]/[[795]], l'emperaire Constantin VI consentís al benefici de la glèisa Sant Joan une remesa del kommerkion, que designa aquí la taxa tocant la fèire, per una valor de 100 luiras (7200 nomismata)<ref>H. Antoniadis-Bibicou, ''Recherches sur les douanes à Byzance : l'"octava", le "kommerkion" et les commerciaires'', Paris, 1963, {{P.}}107.</ref>: aquesta soma importanta mòstra lo retorn d'una activitat comerciala significativa a la fin del sègle VIII. Aquesta indicacion deu pasmens èsser relativizada per lo pauc de monedas dins las escavacions<ref>Un [[follis]] de [[Constantin V]] près du temple de Domitien, un autre sur l'agora ainsi qu'un follis de [[Théophile (empereur)|Théophile]], constituent les seules monnaies de fouilles retrouvées pour la période qui s'étend du règne de [[Constant II]] à celui de [[Léon VI le Sage|Léon VI]] ([[886]]) : Cécile Morrisson, « Survivance de l'économie monétaire à Byzance (VIIe-IXe siècle) », ''The Dark Centuries of Byzantium (7th-9th c.)'', Athènes, 2001, {{P.}}377-97, particulièrement {{P.}}383.</ref>, aquò mòstra la retirada de l'economia monetària que domora fins al sègle IX<ref>Foss [1979], {{P.}}113.</ref>.

=== Lo retorn dels trevolums a la fin del sègle XI ===
Lo periòde de prosperitat e de seguretat que gausís Efès dempuèi lo sègle IX s’acaba après la desfacha dels Bizantins contra los Turcs Seldjokids a [[Batalha de Manzikert|Manzikert]] e lo rapida progression en Anatolia las annadas seguentas, faciliada per la guèrra civila bizantina. A partir de [[1080]] un [[Sultan|sultanat]] turc es establit a Nicèu alara que d’Estats independents efemèrs se crean din las províncias bizantinas de l'Oèst: l'emirat maritim de Tzachas<ref>J.-Cl. Cheynet, ''Le monde byzantin, t. 2, l'Empire byzantin (641-1204)'', Paris, 2006, {{P.}}434.</ref> que contraròtle un territòri equivalent en partiada al tèma de Samos dempuèi [[1081]], e aqueste creat, segon Anne Comnène<ref>''Alexiade'', V, 1, 5.</ref> per un cèrt Tangripermes o Tengribirmish a l’entorn d'Efès vèrs [[1090]]. Cal esperar [[1096]]-[[1097]] per que la contra ofensiva bizantina en Asia Menora, ajudada pel passatge dels [[Primièra Crosada|Crozats]], i restablís l'autorita timperiala: après aver repres Esmirna, Jean Doukas escfach Tengribirmish devant Efès, que daissa jol comandament d'un duc, Petzeas<ref>Foss [1979], {{P.}}118 ; Cheynet [2006], {{P.}}435.</ref>.

Pasmemens demora la menaça turca, a causa de la creacion d'un Estat turc durable suls hauts plans centrals d'Anatolie, lo [[Sultanat de Rom|sultanat d'Iconium]]. Los Crozats de la [[Segonda Crosada|segonda croisada]] ne fan l'experiéncia en [[1147]], que devon prene la rota de la broa, per [[Pergam]], Esmirna e Efès, que l'interior es al mans dels Turcs. Los crozats alemands arriban los primièrs a Efès, ont son rejonhs pels Franceses jol comandament de [[Loís VII de França]]. Pendent los sejorns dins la vila, un dels caps de l'expedicion, lo comte Gui II de Pontièu es tuat e inumat dins una glèisa, belèu de Sant Joan. Pauc avant Nadal, los Franceses fan una sortiada dins la val del Caïstre dins lo reire país d'Efès ont combatan amb lo succès un partit turc, avant de contunhar lor progression dins la val del [[Corba (riu)|Meandre]]<ref>Foss [1979], {{P.}}118.</ref>.

Après lo desastre de Mirioquefalon ont [[Manual Ièr Comnèn|Manuel Comnène]] es defach pels Turcs en [[1176]], l'Anatolia centrala e orientala es definitivament perduda, çò que créis l'inseguretat oins las províncias costièras: devant l'incapacitat de l'autoritat imperiala a los defendre, diferentas regions fan mai o mens obertament secession a la fin del sègle XII, profiechant mai de la confusion provocada per la presa de Constantinòble en [[1204]] e la conquista latina de l'empèri bizantin. Efèse paréis pas aver apartengut a un d’aquestes Estats quand en [[1206]] reconéis l'autoritat de Teodòr Lascaris, lo fondator de l'[[Empèri de Nicèa|empèri de Nicèu]]<ref name="Foss119">Foss [1979], {{P.}}119.</ref>.

Las dificultats economicas e financièras de l'Empèri contrenhent [[Alexis Ier Comnèna|Alexis Comnène]] a balhar de largs privilègis comercials a la Republica de [[Venècia]] en cambi de son sosten milita narval: lo crisobul de [[1082]]  acordís als Venicians una exempcion totala del ''kommerkion'' dins una seriá de pòrts, amb Efès. Aquestes privilègis son confirmats en [[1148]]<ref name="Foss119">Foss [1979], {{P.}}119.</ref>, e lèu espandidas a d'autras ciutats italianas: en [[1261]], Miquèl Paleològ acordís als [[Gènoa|genoés]] un tractat favorable dins sa quista de sosten per la reconquista de Constantinòble. Lor permet d'establir de colonias comercialas dins lors principals pòrts de l'Empèri, coma Efès: doas pèiras tombalas de residents genoés datadas de [[1284]] e [[1293]] foguèron retrovadas dins la glèisa de Sant Joan<ref name="Foss121">Foss [1979], {{P.}}121.</ref>.

=== La fin de la dominacion bizantine ===
La reconquista de Constantinòble en [[1261]] provòca un cambiament de prioritat militara, la defensa de la capitala l'emportant ara sus aquestes territòris asiatics de l'Empèri de Nicèa. La consequéncia es una degradacion rapida de la situacion militara dins las províncias d'Asia Menora: la Caria es perduda aapartir de las annadas 1260, malgrat una expedicion de Joan Paleològ en [[1269]], e dempuèi la val del Meandre, los Turcs menaçan lo rèire país d'Efès, [[Milet]] e la val del Caïstre. A mens d'una jornada de caminada dels Turcs, Efèse es alara practicament sus la frontièra de l'Empèri<ref>Foss [1979], {{P.}}142-143.</ref>. Un dels generlas mandats combatre los Turcs, Alexis Filantropenos, fa duc del tème dels Tracesians en [[1293]], mèna una campanha victoriosa dins la val del Meandre en [[1295]], avant de se rebelar contra l'emperaire Andronic II e d’assajar d'establir dins la region del sieu Estat independent: Efès ne fa partit, qu’es dins la fortalesa qu'empresona Teodòr, lo sieu fraire d'Andronic mandat per acabar la rebelion<ref>[[Georges Pachymères]], II, 220.</ref>. Filantropenos es arrestat e emborniat lo 25 de decembre de 1295<ref>Fos [1979], {{P.}}143 ; {{harvsp|Kazhdan|1991|loc=vol. 3, 1649, s. v. Philanthropenos, Alexios}}.</ref>.

Andronic II confia ensegida la luta contra los Turcs als mercenaris de la [[Companiá catalana|Companhiá catalana]], qu’arriba dins la region d'Efès a la prima de [[1304]] : [[Roger de Flor]] e sas trpas demoran un briu a Efès e son victorioses contra los Turcs locals. Aqueste succès costa pasmens, que los mercenaris catalans esitan pas a se pagar sus las regions liberadas. Efès compte amb [[Filadèlfia]] e Pirgion d’entre las vilas victimas de los exactions<ref>[[Jòrgi Paquimeres|Georges Pachymères]], II, 436 sq. Grégoras I, 222 sq. Cités par Foss [1979], {{P.}}143.</ref>. Significativament, i a pas jamai mencion de tropas bizantinas dins lo recits d’aquestas operacions: la menaça turca torna donc lèu que la Granda companhiá quita la region, rempelat a Constantinòble a la fin de l’esitiu de 1304.

Lo [[24 d'octobre|24 d’octobre]] de 1304, Sasa Bey, un luòctenent del clan de Menteşe, dels Turcs Oghozes que s’èran establits en Caria e dins la val del Meandre, pren Efès , après aver lèu pres lo contraròtle de la val del Caïstre dempuèi la prima, malgrat l'intermèd catalan. La glèisa de Sant Joan es pilhada, una partida de la populacion de la vila es desportada dins la vila fortificada de Tiraea e lo rèste massacrat. Efès escapa definitivament a l'Empèri bizantin, malgrat un assag per la tornar preniunas annadas mai tard.

Sasa Bey lèu dintra en conflicte amb son ancian aliat, l'emir d'Aydın, e quitament se liga amb los crestians, mas es lèu desfach. Son domèni, a l’entorn de las vals del Meandre e del Caïstre, passa alara dins las mans de l'emirat d'Aydın.

=== Emirat d'Aydın ===
[[Fichièr:Ephesos_St_John_byzantine_&_turkish_fortress.JPG|alt=Tour pentagonale du rempart byzantin au premier plan et citadelle turque|vinheta|Torre pentagonala del barri bizantin al premier plan e la ciutadèla turca al rèire plan.]]
Après de decenniá jos la menaça turca dirècta, la vila d'Efès es benlèu e declin avançat quand passa fin finla sota lo contraròtle de l’ostal d'Aydın, coma possession de Mehmet, filh del fondator de la dinastia, entre [[1308]] e [[1325]] environ<ref>Sur l'émirat d'Aydın, voir P. Lemerle, ''L'Émirat d'Aydin, Byzance et l'Occident'', Paris, 1957.</ref>. Una indicacion d’aquestas dificultat economicas es lo tròc en [[1307]], contat pel mercenari catalan [[Ramon Muntaner]]<ref>Chronique, ch. 234.</ref>, de tres preciosas relíquias de la vila contra de granas: un tròç de la Crotz Veraia, una camisa teissida per la Verge e una copia manuscricha de l'Apocalipsi de Joan<ref>Lemerle [1957], {{P.}}26 note 1 ; Foss [1979], {{P.}}145.</ref>. Sant Sabas lo Jove confirma din lo recit de son pelegrinatge del mont Atòs a [[Jerusalèm]] ètrs [[1310]] l'estat de pauretat de la ciutat<ref>Philothée, ''Vie de Saint Sabas le Jeune'', 216.</ref>.

=== Lo retorn de la prosperitat ===
Es pasmens d'Éfès que se’n va una fòrça navala de 29 naus e 2600 òmes lo 23 de julhet de 1319 per atacar Quio, signe que la vila garda de capacitats portuàrias e constituís una basa militara importanta de Mehmet. La flota en question es destrucha pels [[Òrdre de Sant Joan de Jerusalèm|Cavalièrs]] de Ròdes<ref>Foss [1979], {{P.}}145.</ref>, mas Efès ven per un temps una basa de piratariá turca contra l'Egèa: la bandièra d'Ayasoluk — una ròda negra sus un camp roge — es alara un signe de terror pesl Estats crestians vesins<ref name="Foss146">[1979], {{P.}}146.</ref>.

L'emir Mehmet parteja progressivament lo principat entre sos filhs, e es a l'aïnat, Hızır, que ven Efès en [[1325]]: la govèrna fins a sa mòrt en [[1360]] environ, primièr coma suzerin de son paire, puèi sota son cabdet Umur Bey, qu’erita del poder suprèma a la mòrt de Mehmet en [[1334]]. En [[1348]], la mòrt d'Umur daisse Hızır sol mèstre de l'emirat, que govèrna dempuèi Ayasoluk, a la plaça de la capitala precedenta Birgi<ref name="Foss146">[1979], {{P.}}146.</ref>.

Pendent aqueste periòde, torna la vila plan prospèra mercé amb lo trafic comercial portuari, que beneficia de las dificultats del pòrt vesin d’Esmirna, que lo contraròtle es encara disputat pels crestians e los Turcs. De vitjaires fan testimòni d’aqueste reviscol: [[Ibn Battuta]] visita la vila en [[1333]] e fa una descripcion admirativa de sa granda mosqueta, qu’es l’anciana glèisa de Sant Joan convertida en culte musulman<ref name="Foss146">[1979], {{P.}}146.</ref>. Indica aver pagat 40 dinars d'aur una jova esclava grèga al mercat de la vila. Lo bon estat de conservacion e l'aspècte sempre impressionant de Sant Joan son tanben confirmats pels viatjaires occidentals Wilhelm von Boldensele, en [[1335]], e Ludolf von Suchem, en [[1336]] o [[1341]]<ref>Foss [1979], {{P.}}147.</ref>. Lo premièr indica que los crestians foguèron tuast o expulsats e lors glèisas destrucha levat aquesta de Sant Joan, transformada en mesquita, alara que lo second precisa que l'emir fa pagar los pelgrins per accedir a la tomba de l'apòstol. Una partida de la glèisa es a aquesta epòca convertida en mercat cobèrt. Endacòm mai, la vielha ville es totalament abandonada.

L'existéncia d'una menorita crestiana dins la vila e a l’entorn es atastada per las epistòlas de Matèu: titulari de l'arquevescat d'Efès de [[1329]] a [[1351]], es sonque en [[1339]] que rejonh sa metropòli, après un detorn per Esmirna per convéncer, amb grandas dificultats, Umur de li donar l'autorizacion de lo far. Dins sas letras, Matèu confirma que la Glèisa de Sant Joan foguèt convertida en mosqueta e en mercat. Demanda en van a Hızir sa restitucion e aquest  de la demrança episcopale e de las proprietats fonzièras de la Glèisa, e se vei solament concedir uno stal pichon près de la mosqueta. Per tot lo diocèsi d'Asie, compta pas que de sièis prèires, e la comunautat cretiana es compausda d’esclaus e de prèires o monges de la region<ref name="Foss149">Foss [1979], {{P.}}149.</ref>.
[[Fichièr:Gigliato_1310.jpg|alt=Gigliato de Robert d'Anjou (1310) du type imité par l'atelier monétaire d'Ayasoluk/Aydın|vinheta|Gigliato de Robèrt d'Anjó (1310) del tipe imitat pel talhièr monetari d'Ayasoluk/Aydın.]]
L'importança comerciala d'Altoluogo, lo nom amb que los mercands [[Itàlia|italians]] coneisson Efès a l’epòca, aparéis dins lo manual del [[Banca|banquièr]] [[Florença|florentin]] [[Francesco Balducci Pegolotti]], ''La Pratica della Mercatura'', redigit vèrs [[1330]]. Los principals produchs venduts pels florentins sont la tinturas per la la lana, l'[[Azur (color)|azur]], lo [[vermelhon]], las [[Esmerauda|esmeraudas]] e las [[Pistacha|pistachas]]. Crompan en retorn de l'[[alum]], dich d'Altoluogo, mas que ven en realitat de Kütahya dins l'emirat de Germiyan, des cerealas, de ris, de cera de [[cambe]]. Las importacions son pas taxadas, levat lo sabon e lo vin, mas las exportacions son tocadas d'un drech de doana de 4 %, bassat a 2 % per la cera<ref name="Foss149">Foss [1979], {{P.}}149.</ref>. Lo pòrt ont se fan los escambis es pas exactament Ayasoluk, una fortalesa a l'interior de las tèrras, ni dins aqueste ensablat e abandonat de la ciutat antica, mai sus un site a 6 km a l’Oèst de la vila. Es aquí que los mecands florentins avián establit una vilòta, que la posicion près de la boca del Caïstre, permetava de beneficiar del trafec fluvial pel transpòrt de merças<ref>Foss [1979], {{P.}}150.</ref>. La localizacion d’aqueste pòrt, qu’existís de rèstes, subretot de la torre utilizada coma far sul puèg tresplombant, es comenguda per de mencions dels portulans, los manuals de navigacion folrentins en usatge entre los sègles XIII e XV, ont Efès aparéis de contunh.

Per facilitar lo comèrci amb los florentins, lis emirs baton una [[moneda]] en imitant los tipes monetaris latins: las monedas d'argent, las primièras batudas a Efès dempuèi l'Antiquitat, son d’imitacions dels ''gigliati'' de Robèert d'Anjó ([[1309]]-[[1342]]). Pòrtan al drech un rei al tròn e al revèrs una crotz, amb una legenda mencionant Teologos coma luòc de fabricacion<ref>« MONETA QVE FIT IN THEOLOGOS / DE MANDATO DOMINI EIVSDEM LOCI ». Cité par Foss [1979], {{P.}}150.</ref>. Una moneda d'aur es tanben producha en petichona quantitat, portant al drech un imatge de sant Joan amb la legenda S. IOHANNES, e al revèrs un [[liri]] e la mencion THEOLOGOS.

=== La luta amb los Latins ===
Lo brigandatge maritim dels fraires, Umur dempuèi Esmirna e Hızır dempuèi Ayasoluk, sus las broas de l'Egèu, provòca una reaccion militara occidentala que pren la forma d'una primièra [[crosada]] en [[1332]]. Menadas pels Venicians, empòrta una victòria navala decisiva en [[1334]] que permet a Venècia d'impausar a Aydın un tractat plan favorable a sos intereses comercials: obten la libertat de comerci, un cònsol, una glèisa e de tèrras per sos mercands<ref>Foss [1979], {{P.}}151.</ref>.

Aquestas desfachas alentís pas las activitats navalas d'Umur qu’es sempre mai sollicitat per l'emperaire Joan VI Cantacuzèn per intervenir a sos costats dins la guèrra civila bizantina en [[1342]]. Sa flota ivèrna a Ayasoluk en [[1343]]-[[1344]] après una expedicion en Tràcia e dins l'Egèu. Las colonias venicianas avent plan patit d’aquestas incursions, la Republica se liga en 1343 a las autras poténcias latinas alara que lo papa [[Clamenç VI]] proclama una crosada contra los Turcs. Las fòrças latinas prenon la fortalesa del pòrt d’Esmirna ongan. Umur fa sa retirada a Ayasoluk/Altoluogo ont recep los emissaris latins en [[1344]], sens resultat. Contunha la guèrra e morís Umur en 1348 dins un assag mancat de tornar prene la ciutadèla d’Esmirna<ref>Foss [1979], {{P.}}152.</ref>.

Hızır es constrench a la negociacion d'un tractat amb de tèrmes fòrça desfavorables: deu liurar la mitat dels revenguts de la doana d'Efès e dels autres pòrts, renonciar a la pirateriá, accordar als arquevèsques d'Efès e d’Esmirna de las glèisas, de las tèrras e rendas, permetre a las poténcias latinas de nomenar de cònsols sus sos territòris amb jurisdiccion e drech de proteccion sus lors compatriòtas, donar liure accès a las naus crestianas dins sos pòrts. 

L'aplicacion d'un tal tractat auriá assegurat als Latins una dominacion comerciala e economica e Efès e dins las autras vilas de l'emirat, mas la discòrdia entre los venceires fa que demora sens consequéncia. Hızır pòt tornar constituir las flotas de l'emirat e a partir de [[1350]] los actes de pirateriá tornan<ref>Foss [1979], {{P.}}153.</ref>. Las clausulas del tractat mòstran que lo comèrci amb l'emirat e subretot lo pòrt d'Efès es important pels Latins e per Venècia subretot.

Hızır profiècha de la guèrra de [[1351]]-[[1352]] entre [[Gènoa]] e Venècia en jogant dels premièrs contra los segonds. Favoriza los mercands e naus genovesas per contrar l'influéncia de Venècia: Gènoa establís un consulat a Altoluogo/Ayasoluk aquestes annadas e lo garda al mens fins a [[1394]]. Venècia acaba per far de mèsme en [[1358]] a causa de l'importança dels ligams comercials del pòrt amb la [[Creta|Crèta]].

=== L'apogèu sota Isa Bey ===
[[Fichièr:İsa_Bey_Camii.jpg|alt=Vue générale de la mosquée d'Isa Bey|vinheta|mosqueta d'Isa Bey à Ayasoluk (1375).]]
A la mòrt d'Hızır en [[1360]], li succedís son fraire Isa Bey, que règna sur l'emirat pendent trenta ans fins a l'avèniment de la poténcia otomana. Pendent aqueste periòde, Ayasoluk cotiunha d'être un pòrt comercial important per Venècia e Gènoa, per exemple per l'importacion de grana e d'alum. 

Un tresaur de 2 000 moneda d'argent, subretot de [[Nàpols]] e de Ròdas, e unas imitacions turcas, datada vèrs [[1370]] e trobadas près de las roïnas del temple d'Artèmis, mòstra la riquesa d’unes abitants — benlèu un mercand local en l'escasença — d'Ayasoluk<ref name="Foss158">Foss [1979], {{P.}}158.</ref>.

La construccion d'una granda mosqueta a l'Oèst del puèi d'Ayasoluk, lo primièr monument public màger (levat los barris) a èsser bastit a Efès dempuèi l'Antiquitat tardièra, es un autre signe d’aquesta prosperitat. Edificada suls plans d'un arquitecta [[Damasc|damasquina]], la mosqueta es inaugurada lo 30 de genièr de 1375. Sa talha impressionanta (57 × {{Nombre amb unitat|51|m}}) la fa confondre amb la glèisa de Sant Joan per unes viatjaires<ref>Foss [1979], {{P.}}158-160.</ref>. Isa Bey e sa femna, Azize Hatun, multiplican las fondacion de caritat e los edificis dins la vila e a l’entorn.

La glèisa de Sant Joan e la necropòli dels Set Dorments continuisson d'atirar de pelegrins coma lo mòstra de graffiti latins dins aqueste luòc, datats de [[1347]] e [[1381]], e de [[1351]] e [[1362]]<ref>Foss [1979], {{P.}}157.</ref>. Mas la quita Glèisa ortodòxa en declin prigond dins lo territòri de l'emirat, que lo sinòde constantinoblitan de genièr de [[1368]] liga l'evèsque de Birgi a aqueste d'Efès, a causa de las dificultats financièras que son tocats e per assajar d’enfortir l'arquevescat. Una autra mesura similària es edictada en [[1387]], amb lo ligam a Efès de totas las glèisas que i avián de per abans subordonadas e qu’avián podur n’esser deligadas<ref name="Foss158">Foss [1979], {{P.}}158.</ref>.

En [[1390]], lo sultan [[Bazajet Ièr]] entrepren d'espandre sa dominacion suls emirats independents d'Asia Minora e recep la soumission d'Isa Bey a Ayasoluk. aqueste darrièr garda la possession d’unes territoimais la fortalesa d'Ayasoluk es ara sota lo contròtle otoman<ref>Foss [1979], {{P.}}155.</ref>.

== Empèri otoman ==
Lo primièr governaire d'Aydın e donc d'Efès es lo filh aïnat de Bajazet, Süleyman nomenat en [[1390]], mas que daissa la plaça en[[1392]] a son fraire Ertoğrul, per anar governar [[Sivas]]. Ertoğrul, que lo passatge faguèt pauc de rèstes dins la documentacion, levat la recepcion del tribut genovés pagat per Quio en [[1398]], morís vèrs [[1400]]. Süleyman torna prene lo contròtle d'Aydın<ref name="Foss163">Foss [1979], {{P.}}163.</ref>. Benlèu inquiet per la perspectiva d'una luta de succession amb sos nombroses fraires qui suivrait la mort de Bazajet, negocia per avança l'ajuda dels Venicians en cambi d'una exempcion de las taxas doanièras sus lors exportacions dempuèi Efès, levat per las granas, la fusta e los cavals. Venicians coma genoés avián ja, a partir de la presa de contraròtle de la region pels Otomans, las mesuras necessàrias per garantir lors interesses comercials.

=== Tamerlan e l'eclipsi del poder otoman en Anatolia ===
La conquista mongòla ven pasmen trebolar la situacio e arrèsta la progression otomana en Anatolia periuna decenniás. Unes emirs turcs despossedits per Bazajet esitent pas a s e ligar a [[Tamburlan|Tamerlan]], que ven d’emportar en [[1401]] de grands succès a [[Alèp]] e [[Bagdad]], e lo mèna a intervenir en Anatolia. 

L'armada mongòla aclapa aquestes dels Otomans a la [[batalha d'Ankara]] lo 28 de julhet de 1402, e Bazajet es empresonrat. Tamerlan mèna son armada fins a la còsta asiatica, par la val del Meandre. A la fin de la davalada [[1402]], pren Efès alara qu'una partida de la populacion turca preferiguèt fugir devant son avança e se refugiar près dels Venicians a [[Samos (illa)|Samos]]. Après aver pres a Esmirna en decembre ongan, e n’aver chaplat la populacion crestiana, Tamerlan passa l’ivèrn a Efès, ont fixa lo punt d’encontra per sos generals<ref name="Foss163">Foss [1979], {{P.}}163.</ref>. se’n va definitivament a la prima, après aver restablit los emirs turcs dins lors ancians principats.
[[Fichièr:Ephesos_Aysasoluk_LeBruyn_engraving.jpg|alt=Gravure de Le Bruyn montrant le village d'Ayasoluk|vinheta|Gravadura de Le Bruyn mostrant lo vilatge d'Ayasoluk, amb la mosqueta d'İsa Bey e la ciutadèla en [[1732]].]]
Es Mûsa, lo filh d'İsa Bey mòrt mentretant, qu’erita d'Efès, mas el tanben lèu morís, e en [[1403]], son fraire Umur II li succedís. La confusion que règne dempuèi las campanhas de Tamerlan, amb la guèrra entre los filhs de Bajazet, vira en favor d’un aventurièr, Cüneyd, nobot İsa, que reünís una armada a l’entorn d’Esmirna, ont son fraire Hasan aviá estat governaire, e pren Efès ongan. Convenc Süleyman Bey de lo sosténer e nomena Hasan governaire d'Efès<ref>Foss [1979], {{P.}}164.</ref>. Mas Umur renoncia pas e assetja la vila a la prima de [[1404]] ajudat per una armada provesida per son oncle Elyas Bey de Menteşe. 

La vila es incendiada e brutla pendent dos jorns: es possible que la glèisa de Sant Joan aja estat destrcuha a l’escasença qu'aparéis pas pus dins las fonts e es pas coneguda dels visitors posteriors<ref>Foss [1979], {{P.}}165, note 89.</ref>. Hasan demora pasmens dins la ciutadèla fins a la davalada, avant de se rendre e d’èsser menat captiu a Marmaris. Umur torna prene lo contraròtle de sa capitala, en roïna, mas es menaçat l'ivèrn seguent, quand Cüneyd l'assetja a son torn dins la ciutadèla e pilha los alentorns. Lo conflicte es fin finala reglat par la negociacion, quand Cüneyd accèpta d’eposar la filha d'Umur e de partejar lo poder amb el. Mas lèu lo fa assinar per gardar sol lo principat<ref>Foss [1979], {{P.}}165.</ref>.

Alara que los filhs de Bazajet contunhan de se disputar lo poder, Cüneyd abandona son ancian protector Süleyman per son fraire Mehmed Çelebi. Süleyman replica en setembre de [[1407]] en lançant una campanha contra Efès, ont Cüneyd recep lo sosten dels emirs de Germiyan e de Karaman. Cüneyd preferís pasmens se sometre a Süleyman q e torna alara prene lo contraròtle d'Efès e i demora unes meses. Cüneyd exiliat a Ohrid, Süleyman nomena un sèrbe coma governaire de la vila. La disparicion de Süleyman en [[1411]] dona a Cüneyd l'escasença de torna a Efès, qe la toerna prene. Capita en seguida a la grardar al prètz de sa somission a Mehmet Çelebi: de monedas d'argent batudas amb las efigias dels dos sobeirans testimònia de lor acòrdi<ref>Foss [1979], {{P.}}166.</ref>. L'arrenjament dura pauc, alors que l'emirat menaça lo comèrci egèu per sos actes de pirateriá, Mehmet Çelebi decidís de n’acabar amb el e l'ataca encara un còp en [[1414]]. Encara un còp vencut , Cüneyd pren lo camin de l'exili, per un comandament sus la frontièra [[Danubi|danubiana]] a Nicopolis, alara qu’Efès recep un governaire crestian, Miquèl filh del [[tsar]] bulgar Ivan Shishman. Miquèl morís vèrs [[1419]] dins un assag per reprimir un movement eretic que s'èra desvolopat dins la region de Karaburun a l'Oèst d’Esmirne: lor armada dirgida pel predicator Börklüce Mustafa es fin finala desfacha pel jove filh de Mehmed, lo futur sultan Murad II. Capturat, Börklüce Mustafa ds menat a Efès ont es crucificat. La guèrra civila que seguís la mòrt de Mehmed en [[1421]] dona una darrièra escasença a Cüneyd d’un darrièr assag de retorn: lèva una armada près d'Izmir e dintra trionfalament a Efès en [[1422]]. Son darrirè passatge al poder dura dos ans: en abril de [[1424]], amb l'encoratjament dels Venicians en guèrra contra los Otomans, afronta aquestes darrièrs a Thyateira e subís una granda desfacha. Après aver venament assajat de contunhar la luta, acaba per se rendre al governaire novèl d'Efès nomenat per Murad, Halil Yahşi Bey, que lo fa executar e envia son cap al sultan a la prima de [[1425]]. Sa mòrt acaba mai de doas decennias de guèrra civila pendent que Efès cambia de mans mai de detz còps.

=== Una pichona vila provinciala otomana ===
[[Fichièr:Aegean_Sea_by_Piri_Reis.jpg|alt=Les côtes du Nord de l'Égée sur la carte de Piri Reis de 1521|vinheta|Las còstas del Nòrd de l’Egèa sus la mapa de Piri Reis (1521).]]
Se l'integracion definitiva d'Efès dins l'empèri otoman restablís la patz dins una region durament tocada pendent un quart de sègle, marca tanben la fin progressiva de sa preeminéncia politica comerciala. Lo principat d'Aydın es divisada en doas províncias pels Otomans, una per l'interior de las tèrra a l’entorn d'Aydın, e l'autra costièra, lo ''sancak'' de Sığla, qu’aparten a l'[[Wilaya|eyalet]] de Cezair-i Bahr-i Sefid, la « província de la illas de la Mediterranèa ». Aquesta derrièra compòrta Efès, Esmirna, Karaburun e Milet. Efès i garda pas qu'un ròtle administratiu pichnon coma ''kaza'', sèti d'un ''cadi'', un jutge al cap de l'administracion locala.

Dins lo règne de [[Mehmet II]] ([[1451]]-[[1481]]), la descripcion del fèu d'Ishak Pasa, lo beylerbey d'Anadolu, dona una estimacion demografica importanta per la vila: divisada en 14 quartièrs, compta alara 481 ostals al total, benlèu unes 2 000 abitants. Tres quartièrs son ocupats pels cretians amb 73 ostals, benlèu 300 personas abitant a l’entorn de la citadèla e près l'aqüeducte. Aqueste chifres son en acòrdi amb los archius otomans, per exemple los registres fiscals, que tesmònian d'una relativa creissença de la populacion al sègle XVI<ref name="Foss170">Foss [1979], {{P.}}170.</ref>.

Al sègle XV, la vila garda encara una cèrta importança commerciala: es citada per un document venician de [[1446]] coma un pòrt de comèrci amb Murad II, e contunha d'aparéisser dins los portolans d’aquesta epòca. 

Mas l'ensablament progressiu del darrirer pòrt que mena al final lo desplaçament de las activitats comercialas cap a Scalanova (Kuşadası) e Esmirna<ref name="Foss170">Foss [1979], {{P.}}170.</ref>. Significativament, lo Kitab-ı Bahriye, un recuèlh de mapas marinas turcas de Piri Reis en [[1521]] la menciona coma un luòc en roïnas.

Lo manten d'una activitat comerciala es tanben indirèctament atestar per l'existéncia d'un talhièr de monedas, que bat de monedas d'argent e de coire datat respectivament de [[1431]] e [[1421]] jos Murad II e Mehmed II. La supervision generala de las operacions e dels financiaments tòca lo cadi local. Lo foncionament d’aqueste talhièr aparéis jos Mehmed II: en [[1455]], un inspector es enviat a Ayasoluk dins las autras vilas possedissent un talhièr per far aplicar la legislacion sus las sèrvas de metal non batut e las monedas desmonetizadas, que devon èsser sasidas. Una autre lei de [[1470]], al subjècte del prètz de crompa de l'argent e lo rapòrt legal entre la massa de metal preciós lo nombre de monedas batudas, menciona Ayasoluk dins la lista dels talhièrs monetaris imperials<ref name="Foss171">Foss [1979], {{P.}}171.</ref>.

Lo primièr sègle de dominacion otomana vei la continuadion, sus una mendre escala, de l'activitat de construccion publica. Lo governaire Yahşi Bey dota la vila d'una novèla mosqueta e d'una madrasa<ref name="Foss171">Foss [1979], {{P.}}171.</ref>. D'autres mosquètas venon s'i apondre pendent lo sègle XV e lo començament del XV. I aviá Ayasoluk 14 mosquetas, 5 o 6 banhs e de mausolèus al començament del sègle XX, e la majoritat d’aquesta construcdions èra datadas de la primièra partida de la dominacion otomana<ref>Foss [1979], {{P.}}172.</ref>.

=== Los primièrs vitjaires testimònis del declin d'Ayasoluk ===
[[Fichièr:Ephesos_Ayasoluk_Choiseul-Gouffier_plan.jpg|alt=Carte du comte Choiseul-Gouffier montrant les vestiges d'Éphèse et d'Ayasoluk|vinheta|Mapa del comte Choiseul-Gouffier mostrant los rèstes d'Efès e d'Ayasoluk, e lo pòrt ensablat.]]
quand los primièrs viatjaires arriban a Efès al sègle XVII, d'en primièr dins la perspectiva de visitar las roïnas anticas, trapan la vila din un prigond declin. La descripcion mai interessanta de la vila otomana es deguda, sens surpresa, a Evliya Çelebi, un vitjaire turc de la mitat del sègle XVII, que l'interés primirè èra pas la vila antica: la vila alara un ''kaza'' de pichona importança, dotada d'una garnison, dins la citadèla, de 40 soldats comandats per un coronèl de cavaleriá. Lo fòrt possedís 40 torres e doas pòrtas de fèeere. Abriga 20 ostals e una mosqueta. Las carrièras son caladas. La partida inferiora de las fortificacions es en roïnas, mas la Pòrta de las Persecucions es sempre en plaça daissa admirar sas esculturas anticas. 

Fòra los barris s'espandís lo vilatge d'Ayasoluk ont demora la majoritat de la populacion, dins un centenat d’ostals, amb 20 boticas, una mosqueta, un ban e un caravanseralh. Evliya contrasta aqueste estat amb la fortuna passada de la vila, que descriu coma avent agut 300 banhs, 7 mercats, 700 ostals de pèiras, 20 000 boticas, 800 grandas mosquètas e 3 000 pichonas, 200 medrasas, 1 500 escòlas e de milièrs d’ostals ordinaris. De segur son de chifres imaginaris mas mòstran plan l’impression de prigon declin que sentís l'autor. Evliya Çelebi daissa tanben una descripcion fòrça admiratritz, e. tanben exagerir, de la mosqueta d'Isa Bey, qu'esita pas a comparar a [[Hagia Sophia|Santa Sofia]]<ref>Foss [1979], {{P.}}174.</ref>. Mas daissa pas d'indicacions sul site antic.

Lo declin demografic provòca la reculada de las tèrras cultivadas e lo retorn a l’èrm de la region a l’entorn de la vila, çò que, apondut a l'ensablament de contunh, produch una extension del paluns que son assecats. La malaria ven endemica e la region malsana, çò qu’accelèra lo declin. Una partida del país es araocciupada pe des populacions nomadas<ref>Foss [1979], {{P.}}178.</ref>.

Lo vitjaires europès que seguisson o precedisson Evliya fan las mèsmas observacions sus la pauretat e la roïna d'Ayasoluk. Chishull<ref>F. Chishull, ''Travels in Turkey'', Londres, 1747.</ref>i nòta les rèstes en [[1699]] de cinc o sièis mosquètas. Dins las annadas [[1720]], Thompson<ref>Thompson, ''The travels of the late Chas. Thompson, esq.'', Reading, 1744.</ref> estima a 40 o 50 lo nombre d’ostals dins lo vilatge. Pasmens a ciutadèla contunha d’èsser entretenguda e concentra fins al començament del sègle XVIII la majoritat de la populacion turca. 

A l'epòca de Richard Chandler<ref>Richard Chandler, ''Travels in Asia Minor'', Londres, 1775.</ref> ([[1764]]), es abandonada e lo vitjaire trapa lo ''cadi'' demorant dins las roïnas d'un banh otoman. La mosqueta d'İsa contunha d'atirar l'atencion dels visitors que la confondan amb la glèisa de Sant Joan. La mosqueta es encara en usatge al sègle XVII, mas es sovent barrada<ref>Foss [1979], {{P.}}176.</ref>.

L'abandon total del vilatge d'Ayasoluk interven dins las primièras decennias del sègle XIX: encara ten 15 a 20 ostals e un cadi a demora, quand Cockerell lo visita en [[1811]], d'Estormel<ref>Comte Joseph d'Estormel, ''Journal d'un voyage en Orient'', Paris, 1848.</ref> trapa lo vilagte desèrt en [[1832]]<ref>Foss [1979], {{P.}}179.</ref>.

L’objectiu primièr dels viatjaris es segur lo site antic. quitament se Chandler i aja encontrat en 1764 unes païsans grècs vivent dins una fòrça granda pauretat dins las roïnas, lo site paréis aver estat totalament desertat. 

Pasmens, lo remembre de la foncion primièra d’unes edificis demora e sosten unas practicas supersticiosas: un grand bacin a l'èst de rèstes de la glèisa de la Verge Maria es considerat coma las fonts batismalas de [[Joan Batista|Joan lo Batista]], e dels Grècs de l’entorn s'i amassan lo jorn de la sant Joan en procession per i celebrar la messa. Segon lo testimoniatge de diferents autors (Stochove<ref>Stochove, ''Voyage du levant du Sieur de Stochove'', Bruxelles, 1650.</ref>, Jean-Baptiste Tavernier<ref>Jean-Baptiste Tavernier, ''Six Voyages'', Paris, 1676.</ref> et van Egmont<ref>Jo. Aegidius van Egmont et John Heyman, ''Travels through part of Europe, Asia Minor'', Londres, 1759.</ref>), aquetes fidèls empòrtan amb eles de trocets del monument coma relíquia o remèdi miraculós. Aquesta populacion grèga ven benlèu subretot del vilatge crestian de Kirkinji (Çirkince o Şirince) dins los puèges a l'èst d'Efès<ref>Foss [1979], {{P.}}177.</ref>.

== Nòtas e referéncias ==
{{Referéncias}}

== Vejatz tanben ==

=== Bibliografia ===

==== Generalitats ====

* {{De}} Dieter Knibbe, ''Ephesus : Geschichte einer Bedeutenden Antiken Stadt'', Francfort, 1998 ;
* {{En}} Peter Scherrer (éd.), ''Ephesus. The New Guide'', Selçuk, 2000 (tr. L. Bier et G. M. Luxon) {{ISBN|975-807-036-3}} ;
* {{En}} Peter Scherrer, « The historical topography of Ephesos », in D. Parrish (ed.), ''Urbanism in Western Asia Minor, New Studies on Aphrodisias, Ephesos, Hierapolis, Pergamon, Perge and Xanthos'', ''Journal of Roman Archaeology Supplementary Series'' 45, Portsmouth, 2001, {{P.}}57-93.

==== Epòca romana e romana tardièra ====

* (collectif) ''Les maisons du flanc à Éphèse'', Istanbul (sans date) ;
* Denis Feissel, « Vicaires et proconsuls d'Asie du IVe au VIe siècle », ''Antiquité tardive'' 6, 1998, 91-104 ;
* {{En}} Helmut Koester (éd.), ''Ephesos, Metropolis of Asia'', Harvard University Press, 2004 ;
* {{En}} S. Ladstätter et A. Pülz, ''Ephesus in the Late Roman and Early Byzantine Period : Changes in its Urban Character from the Third to the Seventh Century AD'', in A. G. Poulter (éd.), ''The Transition to the Late Antiquity on the Danube and beyond'', ''Proceedings of the British Academy'' 141, Londres, 2007, {{P.}}391-433.
* {{De}} Renate Pillinger e. a. (éd.), ''Efeso Paleocristiana e Bizantina - Frühchristliches und Byzantinisches Ephesos'', Rome, 1999 ;
** {{De}} St. Karwiese, « Die Marienkirche und das dritte ökumenische Konzil », {{P.|81-85}} ;
** Denis Feissel, « Épigraphie administrative et topographie urbaine : l'emplacement des actes inscrits dans l'Éphèse protobyzantine (IV{{E}}-VI{{E}} s.) », {{P.}}121-132 ;
** {{It}} A. Carile, « Efeso da polis a kastron », {{P.}}133-145.
* {{De}} H. Thür, « Das spätantike Ephesos. Aspekte zur Frage der Christianisierung des Stadtbildes », in G. Brands et H.-G. Severin (éd.), ''Die spätantike Stadt und ihre Christianisierung'', Halle/Saale, 2000, 259-74 ;
* {{De}} H. Thür, ''Hanghaus 2 in Ephesos. Die Wohneinheit 4. Baubefund. Ausstattung. Funde'', Vienne, FiE VIII, 6, 2005 ;
* {{De}} Andreas Thiel, ''Die Johanneskirche in Ephesos'', Wiesbaden, 2005 ;

==== Epòca bizantina e otomana ====

* (en) Clive Foss, Ephesus after Antiquity : A late antique, Byzantine and Turkish City, Cambridge, University Press, 1979 (<nowiki>ISBN 0-521-22086-6</nowiki>)
* (en) Alexander Kazhdan (dir.), Oxford Dictionary of Byzantium, New York et Oxford, Oxford University Press, 1991, 1re éd., 3 tom. (<nowiki>ISBN 978-0-19-504652-6</nowiki> et 0-19-504652-8, LCCN 90023208)
* {{En}} John Nesbitt et Nicolas Oikonomides, ''Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, volume 3, West, Northwest, and Central Asia Minor and the Orient'', Dumbarton Oaks, 1996, {{P.}}29-34.
* {{En}} Richard Stoneman, ''Land of Lost Gods. The Search for Classical Greece'', Hutchinson, Londres, 1987. {{ISBN|0-09-167140-X}} ;

=== Articles connèxes ===

* [[Selçuk]]
* [[Temple d'Artèmis a Efès]]
* Autres establiments crestians del sègle primièr: [[Antiòquia]], [[Tars]], Derbe, Perge, Listre, Antiòquia de Pisidia, Ierapolis, Iconium, [[Milet]], [[Pergam]], Troas

=== Ligams extèrnes ===

* {{De}} {{En}} [http://www.oeai.at/eng/ausland/geschichte.html Présentation des fouilles de l'Institut archéologique autrichien]
* {{De}} [https://web.archive.org/web/20110926054706/http://www.ephesos.at/home.html Société des Amis d'Éphèse]
* {{De}} {{En}} [https://web.archive.org/web/20150716221931/http://homepage.univie.ac.at/elisabeth.trinkl/forum/forum0897/main.htm Forum Archaeologiae] (plusieurs articles de vulgarisation, bibliographie scientifique 1988-1997)

[[Categoria:Ciutat de Grècia antica]]
[[Categoria:Pàgines amb traduccions sense revisar]]