Veire la font de Ecologia

{{Dialècte Provençau}}
{{1000 fondamentals}}
{{Entèsta label|AdQ}}

L’'''ecologia''' es la [[sciéncia]] qu'estúdia leis interaccions entre leis èssers [[vida|vivent]]s e lor environament. Apareguda dins lo corrent dau sègle XIX, es principalament centrada sus la nocion d'[[ecosistèma]], un modèl que descriu l'ensemble dei relacions entre leis [[espècia (biologia)|espècias]] d'un mitan donat e lor environament ([[clima]]tic, [[fisica|fisic]], [[quimia|quimic]], autreis [[espècia (biologia)|espècias]], accion de l'[[Homo sapiens|òme]]...). Es donc una disciplina que despend fòrça de l'observacion e de la capacitat de tractar una quantitat importanta de donadas per [[Modelizacion|modelizar]] lo foncionament de la [[natura]].

Dempuei leis [[ans 1970]], l'ecologia es tanben lo supòrt d'un movement [[politica|politic]] centrat sus la sauvagàrdia de l'[[environament]]. Moguda per la degradacion de la natura per leis activitats [[Homo sapiens|umanas]], l'ecologia politica es venguda influenta dins mai d'un país e es estada integrada au discors de la màger part dei [[partit politic|movements politics]] modèrnes. De mai, sei pensaments principaus (lucha còntra lo [[rescaufament climatic]]...) son desenant de tematicas importantas de la [[politica]] e de l'[[economia]] internacionala.

== Istòria ==

=== De l'Antiquitat a la Revolucion Scientifica ===

[[Fichièr:Linnaeus - Regnum Animale (1735).png|thumb|right|Classificacion dau vivent prepausat per [[Carl von Linné|Linné]] en [[1735]].]]

Leis originas de l'ecologia datan probablament de l'[[Antiquitat]] e dei trabalhs de [[filosofia|filosòf]] [[Grècia antica|grècs]] que depintèron d'[[espècia (biologia)|espècias]] [[animalia|animalas]] e [[plantae|vegetalas]] en lei plaçant dins son mitan naturau. Leis autors pus famós d'aqueu movement son [[Aristòtel]] ([[-384|384]]-[[-322|322 avC]]) e [[Teofrast]] ([[-371|371]]-[[-288|288 avC]]) que son sovent considerats coma lei fondators de la [[biologia]]<ref>En particular, [[Aristòtel]] publiquèt tres obratges sus lo subjècte : ''[[Istòria deis animaus (Aristòtel)|Istòria deis animaus]]'', ''[[Partidas deis animaus]]'' e ''[[Generacion deis animaus]]''.</ref>. Aquelei trabalhs demorèron quasi inegalats fins au periòde dei [[Grandei Descubèrtas]] e de [[naturalisme|naturalistas]] coma [[Georges-Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] ([[1707]]-[[1788]]) contunièron de considerar [[Aristòtel]] coma una referéncia fins au sègle XVIII.

Dins aquò, l'exploracion dau mond per leis [[Euròpa|Europèus]] permetèt de melhorar fòrtament lei conoissenças sus la natura, especialament a partir dau sègle XVIII. La multiplicacion dei descubèrtas e lo progrès generau dei [[sciéncia]]s entraïnèron l'emergéncia de la nocion « d'economia de la natura » formulada per lo [[Suècia|Suedés]] [[Carl von Linné]] ([[1707]]-[[1778]]) qu'inventèt la premiera classificacion dau vivent dins ''[[Systema Naturæ]]'' ([[1735]]). Puei, au començament dau sègle XIX, l'explorator [[Prússia|prussian]] [[Alexander von Humboldt]] ([[1769]]-[[1859]]) descurbiguèt una quantitat considerabla d'[[espècia (biologia)|espècias]] novèlas durant una expedicion en [[America dau Sud]]. Coma sei predecessors, se preocupèt de lei descriure mai, inovacion importanta, assaièt tanben d'explicar sa distribucion [[geografia|geografica]] a partir de donadas [[geologia|geologics]] ò [[clima]]tics. Aquò marquèt la fondacion de l'ecologia modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Andrea Wulf (trad. per Florence Hertz), ''L'Invention de la nature : Les aventures d'Alexander von Humboldt'', Les éditions Noir sur Blanc, 2007, p. 138.</ref>.

=== La descubèrta de la nocion d'ecosistèma ===

[[Fichièr:Arthur-Tansley-1893.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'[[Arthur Tansley]] qu'inventèt lo tèrme « ecosistèma » en [[1935]].]]

{{veire|Ecosistèma}}

Après lei trabalhs d'[[Alexander von Humboldt|Humboldt]], una rompedura importanta aguèt luòc au començament de la segonda mitat dau sègle XIX amb lei trabalhs de [[Charles Darwin]] ([[1809]]-[[1882]]) e d’[[Alfred Russel Wallace]] ([[1823]]-[[1913]]). D'efiech, permetèron lo passatge d'una concepcion fixa deis [[espècia (biologia)|espècias]] a una vision novèla implicant d'espècias en [[evolucion]] e en relacion entre elei<ref>'''[[anglés|(en)]]''' [[Charles Darwin]], ''On the Origin of Species'', [[1859]].</ref>. En parallèl, de [[quimia|quimistas]] comencèron d'estudiar lo ròtle de certanei substàncias, especialament l'[[azòt]], sus lo desvolopament de la [[vida]]. En [[1877]], lo [[zoologia|zoologista]] [[Karl Möbius]] ([[1825]]-[[1908]]) definiguèt la [[biocenòsi]] coma l'ensemble deis espècias presentas dins un espaci biologic donat. Sèt ans pus tard, dins ''[[La fàcia de la Tèrra]]'', [[Eduard Suess]] ([[1831]]-[[1914]]) generalizèt aquela nocion amb aquela de « [[biosfèra]] » qu'englòba la [[fauna]], la [[flòra]], lei [[minerau]]s ò lei cicles quimics<ref>'''[[Alemand|(de)]]''' [[Eduard Suess]], ''Das Antlitz der Erde'', 1885-1909.</ref>. Ansin, a la fin dau sègle XIX, se multipliquèron leis estudis sus lei relacions entre diferenteis [[espècia (biologia)|espècias]] ([[parasitisme]]...).

Lo tèrme « ecosistèma » foguèt definit durant lo sègle XX a partir dei trabalhs de plusors [[sciéncia|scientifics]] qu'estudièron lei relacions entre un ensemble d'[[organisme]]s [[vida|vivents]] e son environament. Lo premier foguèt probable lo [[Russia|Rus]] [[Vladimir Vernadsky]] ([[1863]]-[[1945]]) que desvolopèt mai la nocion de [[biosfèra]] en [[1926]] e qu'estudièt leis efiechs deis activitats [[Homo sapiens|umanas]] sus lo [[clima]]. En particular, mostrèt l'importància de la preséncia d'una biosfèra activa per lo mantenement de la vida dins un espaci donat. Lo [[mot]] apareguèt per lo premier còp en [[1935]] dins una publicacion dau [[Reialme Unit|Britanic]] [[Arthur Tansley]] ([[1871]]-[[1955]]). I illustrava l'importància dei transferiments de [[matèria]] entre un ensemble d'[[organisme]]s e son environament<ref>'''[[anglés|(en)]]''' [[Arthur Tansley]], ''The use and abuse of vegetational terms and concepts'', ''Ecology'', 1935, '''16''' (3) : 284–307.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' A. J. Willis, ''The Ecosystem: An Evolving Concept Viewed Historically'', ''Functional Ecology'', 1997, '''11''' (2) : 268–271.</ref>.

Aquelei trabalhs permetèron pauc a pauc de concebre la [[natura]] coma un sistèma basat sus de relacions entre diferenteis [[organisme]]s e divèrsei paramètres environamentaus. Lo [[limonologia|limonologista]] [[George Evelyn Hutchinson]] ([[1903]]-[[1991]]) aguèt un ròtle major dins aquela evolucion que combinèt lei trabalhs de [[Vladimir Vernadsky|Vernadsky]] e de [[Arthur Tansley|Tansley]]. Aquò li permetèt d'estudiar, dins un [[lac]], lei liames entre la disponibilitat de nutriments [[minerau]]s, la produccion d'[[alga]] e lo nombre d'animaus. Puei, lo modèl foguèt melhorat per d'estudiants de [[George Evelyn Hutchinson|Hutchinson]] coma [[Raymond Lindeman]] ([[1915]]-[[1942]]), [[Eugene Odum]] ([[1913]]-[[2002]]) e [[Howard T. Odum]] ([[1924]]-[[2002]]) qu'introguèron pauc a pauc d'autrei paramètres [[fisica|fisics]] coma l'[[energia]] recebuda.

=== L'ecologia modèrna ===

[[Fichièr:NASA and NOAA Announce Ozone Hole is a Double Record Breaker.png|thumb|right|Representacion dau [[Destruccion dau jaç d'ozòn|trauc]] dins lo jaç d'[[ozòn]] situat au dessüs d'[[Antartida]] en [[2006]].]]

Durant la premiera mitat dau sègle XX, l'ecologia èra una [[sciéncia]] d'observacion e lei progrès tecnics se concentravan principalament sus lo perfeccionament dei metòdes de recensament e de seguiment deis [[espècia (biologia)|espècias]] e deis individús. Pasmens, après l'aparicion de l'[[arma nucleara]] e deis efiechs visibles de la [[pollucion]] [[Homo sapiens|umana]] durant lei [[Trenta Gloriosas]], l'ecologia comencèt de s'interessar au ròtle e a la plaça de l'òme sus la [[Tèrra]]. Ansin, amb l'agravament de la [[pollucion]] a la fin dau sègle XX, se desvolopèt una dimension [[politica]] de l'ecologia que se destina a l'estudi deis impactes umans en vista de definir [[sciéncia|scientificament]] lei mesuras necessàrias per sauvagardar la [[natura]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Stéphane Frioux e Vincent Lemire (dir.), ''Vingtième Siècle'', ''Revue d'histoire'', ''113 : L'invention politique de l'environnement'', 2012.</ref>. A partir de la fin deis [[ans 1980]], favorizèt l'aparicion de movements politics que capitèron d'obtenir l'adopcion de legislacions e d'acòrdis permetent d'assegurar una melhora proteccion de l'environament coma lo [[Protocòl de Montreal]] ([[1987]]) ò lo [[Protocòl de Kyoto]] ([[1997]]).

== Concèptes principaus ==

=== Generalitats ===

L'estudi de la [[biosfèra]] es un subjècte considerable que necessita de fragmentar l'objècte d'estudi en fraccions pus simples. L'unitat de basa d'aqueu trabalh es generalament l'[[ecosistèma]] que correspònd a un ensemble constituït d'èssers [[vida|vivents]] en relacion amb lor environament qu'an desvolopat de relacions de dependéncias, de cambis d'[[energia]], d'informacions e de [[matèria]] permetent lo mantenement e lo desvolopament de la [[vida]]<ref>Es tanben possible d'utilizar l'[[ecotòna]] que correspond a la region de transicion entre dos [[ecosistèma]]s.</ref>.

L'ecologia necessita de mesurar e d'analizar de paramètres nombrós que permèton de descriure lo mòde de vida d'una [[espècia (biologia)|espècia]] (limits de son airau de reparticion, taus de reproduccion, aparicion de [[Sosespècia|sosespècias]]...). Aquelei factors pòdon èsser intèrnes (concentracion, temps, [[sèxe]] deis individús...) ò extèrnes ([[temperatura]], preséncia d'un [[element quimic]] particular, cambiament climatic...). Son generalament classats en tres grops diferents (climatics, edafics e biotics) mai d'autrei divisions existisson.

=== Lei factors climatics ===

{{veire|Clima}}

Lei factors [[clima]]tics estudiats per l'ecologia son sovent ben diferents dei paramètres normalizats descrichs per lei donadas dei [[climatologia|climatològs]]<ref>Un exemple de la normalizacion dei mesuras [[Meteorologia|meteorologicas]] es donat sus lo site de Météo France : ''Observer le temps - Paramètres observés'', [https://web.archive.org/web/20201126131936/http://www.meteofrance.fr/prevoir-le-temps/observer-le-temps/parametres-observes], consultat lo 19 de decembre de [[2020]].</ref>. D'efiech, destinadas a depintar lo clima a l'escala d'una region, d'un país ò d'un [[continent]], aquelei donadas son insufisentas per modelizar lei condicions climaticas sus lo pendís d'una [[montanha]] ò dins una [[selva|seuva]] situada dins una vau. Per faciar aqueu problema, l'ecologia a donc desvolopat la nocion de [[microclima]] que permet de representar lei condicions de vida a l'escala d'una estacion de mesura.

==== La temperatura e l'umiditat ====

[[Fichièr:Libyan Desert - 2006.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un [[desèrt]], exemple d'[[ecosistèma]] onte la [[temperatura]] a un ròtle important.]]
[[Fichièr:Snow-covered fir trees.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'aubres amb una forma de colona, element caracteristic dei regions onte lei tombadas de nèus son frequentas e importantas.]]

La [[temperatura]] e l'[[umiditat]] de l'[[aire]] e dei sòus son lei dos paramètres pus importants per descriure un [[microclima]]. D'efiech, la [[temperatura]] es sovent un paramètre important per determinar l'organizacion dau vivent dins certanei zònas. Per exemple, en [[Sahara]], lo [[fennèc]] (''[[Vulpes zerda]]'') demòra escondut durant la jornada per limitar sei pèrdas d'[[aiga]] avans de sortir de [[nuech]] per caçar<ref>'''[[espanhòu|(es)]]''' S. Alulagnier, P. Haffner, A. Mitchell-Jones, F. Moutou e J. Zima, ''Guía de los Mamíferos de Europa, del norte de África y de Oriente Medio'', Lynx Edicions, 2009, pp. 166-167.</ref>. Ansin, la [[temperatura]] es sovent mesurada a d'autors diferentas a l'entorn d'una estacion per establir un gradient dins l'aire e dins lo sòu.

Regardant l'umiditat, se la mesura dau taus d'umiditat de l'aire es relativament aisada, aquela dau sòu es una causa complèxa car es necessari de determinar la quantitat d'[[aiga]] disponibla per leis [[organisme]]s. Per aquò, se fau estudiar lei flux e la reparticion de l'[[aiga]] dins un sòu. Se destria ansin l'[[aiga]] dei precipitacions que pòu emplir lei cavitats dau sòu mai que sa preséncia es provisòria, « l'aiga capillara absorbibla » contenguda dins de pòrs de 0,1 a 1 mm qu'es la fònt d'aiga principala per lei plantas, « l'aiga capillara non absorbibla » qu'es contenguda dins de pòrs permetent pas lo passatge dei racinas vegetalas e « l'aiga igroscopica » qu'es pauc disponibla per lei plantas<ref>L'aiga igroscopica es principalament liada a de mecanismes d'absorpcion de l'aiga contenguda dins l'[[aire]]. Es donc sovent evaporada avans son absorpcion per lo sòu.</ref>. Lei proporcions varian generalament segon lei caracteristicas dau sòu, principalament sa capacitat de retencion de l'[[aiga]] qu'es descricha per lo « potenciau capillar ».

Lei condicions idricas dei [[biotòp]]s son fòrça variablas e an una influéncia majora sus leis [[espècia (biologia)|espècias]] presentas. Son ansin definits leis organismes :
* aqüatics que vivon entierament dins l'[[aiga]] ([[pes]], [[alga]]s...).
* semiaqüatics que vivon en partida dins l'[[aiga]] ([[amfibís]]...).
* idrofils que vivon sus de sòus saturats d'[[aiga]].
* mesofils qu'an un besonh moderat d'[[aiga]] ([[cereala]]s...).
* xerofils qu'an de besonhs limitats ([[cactus]]...).
Dins lei regions frejas, se fau egalament nòtar l'existéncia dau cubèrt de [[nèu]] qu'a de foncions multiplas. En particular, permet de protegir la [[flòra]] durant la [[Ivèrn|sason freja]] car demenís la [[temperatura]] au nivèu dau sòu. La nèu a tanben d'efiechs sus la morfologia dei plantas, especialament aquela deis [[arbre|aubres]].

==== L'esclairatge ====

[[Fichièr:Gentianealpine 1.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un especimen de [[genciana deis Aups]] (''[[Gentiana alpina]]''), exemple d'adaptacion ai condicions d'esclairatge [[Aups|aupencas]].]]
[[Fichièr:Unidentifiedjellyfish luminiscent.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una [[medusa]] desconeguda dei plans abissaus.]]

L'esclairatge, es a dire la quantitat de [[lutz]] disponibla, es un factor climatic important per la màger part deis [[ecosistèma]]s. D'efiech, representa una fònt d'[[energia]] relativament aisada d'utilizar per realizar certanei reaccions quimicas necessàrias au [[metabolisme]]. Sei paramètres principaus son sa durada, son intensitat e sa [[qualitat]]. La durada varia principalament amb la [[latitud]] e, de còps, amb lo relèu. Es pus importanta dins lei regions [[eqüator terrèstre|eqüatorialas]] ò [[tropic]]alas e a la cima dei [[montanha]]s que dins lei regions temperadas e dins lei plans. Aquò a d'efiechs importants sus lo desvolopament de la vegetacion car la [[fotosintèsi]] despend de la [[lutz]] dau [[Solelh|Soleu]]. Ansin, lei [[selva|seuvas]] umidas de l'[[eqüator terrèstre|eqüator]] son ben pus drudas que lei seuvas dei regions subpolaras.

L'intensitat de l'esclairatge representa la quantitat d'[[energia]] recebuda per unitat de temps. Es generalament pus fòrta dins lei regions pròchas de l'[[eqüator terrèstre|eqüator]], onte lo raionament solar es pus dirècte, e dins lei regions d'[[altitud]] onte lo raionament solar es mens atenuat per l'[[atmosfèra]]. Aquò es a l'origina de mai d'una adaptacion coma, dins lei seuvas, la division entre lei [[Plantae|plantas]] aguent besonh d'un esclairatge important (aubres dau canopèu...) e d'autrei capablas de se contentar d'una intensitat pus febla (plantas dau sosbòsc). Dins lei [[montanha]]s, aquò explica la reduccion deis aparelhs vegetaus e la pigmentacion importanta dei plantas.

Dins lei mitans aqüatics, l'absorpcion de la [[lutz]] per l'[[aiga]] definís tres zònas principalas. La premiera es la region litorala onte l'esclairatge es important, çò que permet lo desvolopament de plantas amb de racinas coma la [[posidonia]]. Puei, se tròba la [[zòna limnetica]] qu'es caracterizada per una intensitat luminosa encara sufisenta per sostenir de reaccions de [[fotosintèsi]] eficaças. Pasmens, la preséncia de plantas amb racinas i es impossibla. Enfin, vèn la zòna prefonda onte la [[fotosintèsi]] es pauc a pauc totalament remplaçada per d'autrei mecanismes de produccion d'[[energia]]. La [[qualitat]] dau raionament a un efiech sus la definicion d'aquelei zònas. D'efiech, a partir de 50 m de prefondor, lei plantas an besonh d'adaptacions particularas (pigments [[roge]]s...) per utilizar lei raionaments [[blau]]s susceptibles de pervenir dins la zòna.

Existís d'[[ecosistèma]]s capablas de foncionar sensa esclairatge. La màger part se situan dins lei prefondors [[ocean]]icas, coma lei [[plan abissau|plans abissaus]], ò dins lei rets de [[balma|baumas]]. An entraïnat l'aparicion d'adaptacions encara mau conegudas coma la [[bioluminescéncia]].

==== Lo vent ====

Lo [[vent]] es principalament un agent de transpòrt ([[pollen]], desplaçament dei [[grana]]s...) e de transformacion dau païsatge ([[erosion]], [[ròca sedimentària|sedimentacion]], desplaçament dei [[duna]]s...). De mai, dins certaneis endrechs, entraïna l'aparicion d'adaptacions morfologicas en lei vegetaus ([[montanha]]s, [[litorau]]s...).

==== Leis efiechs de l'altitud e dau relèu ====

Lei factors [[Topografia|topografics]] son sovent liats a un autre factor climatic. D'efiech, l'[[altitud]] modifica lo [[clima]] generau (demenicion de la [[temperatura]], aumentacion dei precipitacions<ref>Pasmens, dins certanei cas, lei precipitacions son concentradas sus un pendís per [[efiech de Foehn]].</ref>...) ò lo [[microclima]] (modificacion de la durada d'esclairatge, preséncia de [[vent]]s poderós...). Se fau nòtar que l'[[altitud]] es pas l'unic factor topografic. Lo relèu pòu tanben aver una influéncia. Per exemple, una vau estrecha pòu accelerar lo [[vent]] dins una direccion donada<ref>En [[Occitània]], un exemple caracteristic es la vau de [[Ròse]] que favoriza lo renfòrçament dau [[magistrau]].</ref>.

=== Lei factors edafics ===

{{veire|Edafologia}}

Lei factors [[edafologia|edafics]] (ò [[agrologia|agrologics]]) son un ensemble de tres factors que regardan lei condicions [[aiga|idricas]], [[fisica]]s e [[quimia|quimicas]] d'un sòu donat. Aquelei factors son generalament liats entre elei.

==== Lei factors idrics e ionics ====

[[Fichièr:Salinas de Fuencaliente - La Palma 03.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de salins colorats per l'[[alga]] ''[[Dunaliella salina]]''.]]

Lei factors idrics regardan lei caracteristicas generalas deis [[aiga]]s contenguts dins un mitan donat. Lei pus importants son la [[temperatura]], la quantitat de [[gas]] dissòuts, la preséncia de [[Sal (quimia)|saus]], l'[[acid]]itat e lo [[potenciau d'oxidoreduccion]]. Lei [[gas]] principaus que son estudiats son generalament lo [[dioxigèn]], lo [[dioxid de carbòni]] e, pus rarament, lo [[metan]] e l'[[idrogèn sulfurat]]. La preséncia d'[[oxigèn]] es fòrça importanta car condiciona fòrça leis [[espècia (biologia)|espècias]] presentas dins un mitan donat.

Lei saus pus frequents dins l'[[aiga]] naturala son de [[clorur]]s, de [[sulfur]]s, de [[carbonat]]s e, de còps, de [[nitrat]]s. La salinitat es un factor important car un nombre important d'[[espècia (biologia)|espècias]] pòdon subreviure unicament dins un mitan non salat ò dins un mitan salat. Per exemple, la coloracion dei [[salin]]s es causada per una [[alga]] (''[[Dunaliella salina]]'') e un [[cambaròt]] (''[[Artemia salina]]'') que vivon unicament dins d'environaments salats<ref>'''[[anglés|(en)]]''' G. Martinez, A. Cifuentes, M. Gonzalet e O. Parra, "Effect of salinity on sexual activity of Dunaliella salina (Dunal) Teodoresco, strain CONC-006", ''Revista Chilena de Historia Natural'', 1995.</ref>. Leis [[espècia (biologia)|espècias]] adaptadas ai condicions saladas e non saladas existisson mai son mens frequentas. Lei pus famosas son probablament lei [[saumon]]s.

Au nivèu quimic, l'[[acid]]itat d'un sòu despend generalament de sa concentracion de [[dioxid de carbòni]] e de saus. Pòu èsser modificada per la preséncia de polluents coma l'[[acid nitric]] ò d'acids [[sofre|sofrats]]<ref>Aquelei polluents pòdon èsser d'origina naturala (erupcions [[volcan]]icas...) ò umana.</ref>. Se situa generalament entre 4 e 8<ref>De valors pus extrèmas pòdon s'observar dins de zònas volcanicas amb de [[pH]] egau a 1, de torbieras amb de [[pH]] egau a 3,5 e de baumas isoladas que pòdon assostar de lònas de [[soda]] amb de [[pH]] de 9-10.</ref>. Coma la salinitat, es un paramètre qu'influís fòrça sus la natura deis espècias presentas. Lo [[potenciau d'oxidoreduccion]] indica lo nivèu de pollucion d'un sòu car demenís a proximitat d'una fònt de [[pollucion]].

==== Lei factors fisics ====

[[Fichièr:Earthworm on earth - heart.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un [[vèrme de tèrra]] (''[[Lumbricus terrestris]]''), una espècia sosterranha que viu dins de sòus argielós ò limonosablós umids.]]

Lei factors fisics pertòcan la [[granulometria]] e l'estructura dei sòus. La [[granulometria]] (ò textura) correspònd a la composicion de basa dau materiau après destruccion deis agregats. Existís plusors metòdes per la definir. Per exemple, lo metòde [[França|francés]] [[NF P18-560]] destria lei calhaus (diamètre de 20 a 200 mm), lei [[grava]]s (2 a 20 mm), leis [[arena]]s grossieras (200 µm a 2 mm), leis arenas finas (20 a 200 µm), lei [[nita]]s (2 a 20 µm) e leis [[argiela]]s (mens de 2 µm). Lei [[percentatge]]s respectius permèton de descriure la natura dau sòu ([[argiela|argielós]], [[arena|sablós]]...). Es un aspècte important per lei plantas e leis organismes sosterranhs car la [[granulometria]] pòu, per exemple, blocar lo desvolopament d'un ret de racinas ò empedir lo desplaçament d'un [[vèrme de tèrra]].

L'estructura depinta l'organizacion dei grans elementaris. A un ròtle dins de proprietats importantas d'un sòu coma son aeracion ò sa capacitat de retencion de l'[[aiga]]. D'un biais generau, un sòu fin retèn mai l'[[aiga]] e lei sòus amb una aeracion febla limitan la respiracion dei racinas.

==== Lei factors quimics ====

Lei factors [[quimia|quimics]] s'interèssan principalament a la preséncia de certanei [[Compausat quimic|compausats]] dins lo sòu. Un dei pus importants es lo [[calci]], [[element quimic|element]] generalament present sota forma de [[cauquier]]. Aquela [[ròca]] es fòrça importanta car la [[flòra]] adaptada a sa preséncia es sovent diferenta d'aquela que creis dins lei regions non [[cauquier]]as. Per exemple, lo cauquier es un [[poison]] per de plantas coma la [[dionèa]] (''[[Dionaea muscipula]]'') qu'es una especialista dei torbieras pauc drudas.

Lo [[magnèsi]] es un autre element important per lei vegetaus car intra dins la fabricacion de la [[clorofilla]]. Sa concentracion es donc susceptibla de modular la [[flòra]] e sa disparicion entraïna de caréncias grèvas. Lo [[potassi]] es tanben un paramètre d'observar car a un ròtle dins lo [[metabolisme]] de mai d'un organisme vegetau. Pasmens, d'autreis elements coma lo [[fèrre]], lo [[magnèsi]] ò lo [[zinc]] an una influéncia sus lo desvolopament dei plantas.

Lei saus an una importància [[quimia|quimica]] importanta en causa de lor accion [[osmòsi|osmotica]]. D'efiech, aumentan la pression osmotica dau sòu, çò que pòu trebolar lei mecanismes d'absorpcion de l'[[aiga]]. Lei zònas saladas forman donc sovent d'[[Ecosistèma|ecosistèmas]] particulars fondats sus de vegetaus alofils. Lei sòus contenent d'ions alcalins forman un mitan encara pus extrèm car leis ions carbonats, frequents dins aqueleis environaments, empedisson l'absorpcion de divèrsei substàncias [[Ion|ionicas]].

=== Lei factors biotics ===

Lei factors biotics regardan leis efiechs qu'existisson entre [[espècia (biologia)|espècias]] viventas. Fòrça importants, son dichs omotipics quand an luòc entre individús d'una meteissa [[Espècia (biologia)|espècia]] e eterotipics quand an luòc entre individús d'espècias diferentas. 

==== Lei factors omotipics ====

[[Fichièr:School jacks klein.JPG|thumb|right|Banc de [[peis]], exemple d'un efiech de grop necessari per assegurar la proteccion d'un ensemble d'individús còntra leis atacas d'un predator.]]

Lei factors omotipics principaus son l'efiech de grop e la [[concurréncia]] entre individús d'una meteissa [[espècia (biologia)|espècia]] que vivon sus un meteis territòri. Lo premier correspònd a una caracteristica de certaneis espècias animalas qu'an besonh de formar un grop per subreviure. Lo nombre minimom varia fòrça segon leis espècias e pòu agantar de populacions de desenaus de miliers d'individús. Es limitat per l'accès ai ressorsas necessàrias a la subrevida de cada individú. Per exemple, aquela competicion explica la densitat pus febla d'[[arbre|aubres]] dins lei mitans [[ariditat|arids]]. D'efiech, i trobar lei ressorsas necessàrias a la subrevida de cada especimen demanda lo desvolopament de rets de raiç fòrça importants, çò qu'entraïna un alunchament important entre dos aubres.

==== Lei competicions entre espècias vegetalas ====

[[Fichièr:Ranunculus ficaria(01).jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de [[laganha]]s en flor a la prima avans lo desvolopament dei fuelhas deis aubres.]]

Leis [[espècia (biologia)|espècias]] [[plantae|vegetalas]] presentas dins un meteis territòri pòdon trobar de solucions de coexisténcia simplas coma, per exemple, l'aparicion de cicles de creissença e de reproduccion diferents. Per exemple, es lo cas de la [[laganha]] (''[[Ficaria verna]]''), una planta de sosbòsc que florís a la [[prima]] avans leis [[arbre|aubres]] de la [[selva|seuva]]. De mai, un partiment dei ressorsas es tanben possible amb de desvolopaments diferenciats dei rets de racinas que colonizan una prefondor preferenciala.

Dins aquò, la coabitacion entre plantas es sovent mens pacifica. D'efiech, plusors plantas utilizan de procès [[quimia|quimics]] per eliminar un rivau ò s'aparar còntra un predator. Per exemple, mai d'un [[conifèr]] acidifica lo sòu gràcias ai produchs de descomposicion de seis agulhas.

==== Lei cadenas alimentàrias ====

[[Fichièr:Wolves attack moose 2012-04-12 001 (cropped).jpg|thumb|right|Ataca d'un [[Alces alces|orinhau]] (''[[Alces alces]]'') per dos [[lop]]s (''[[Canis lupus]]''), exemple de predacion permetent de mantenir l'equilibri d'un [[ecosistèma]].]]

{{veire|Cadena alimentària}}

Lei [[cadena alimentària|cadenas alimentàrias]] son un ensemble de relacions permetent un transferiment d'[[energia]] entre [[organisme]]s. L'esquèma principau es aqueu de la relacion entre una planta (productor d'energia) e un [[erbivòr]] (consumaire primari). Puei, aquel [[erbivòr]] es consumat per un [[carnivòr]] (consumaire segondari) que pòu tanben èsser manjat per un autre carnivòr (consumaire terciari)... etc. A la cima dau sistèma, se tròban lei [[superpredator]]s.

Aquelei relacions de [[predacion]] son fòrça importantas per mantenir l'equilibri d'un [[ecosistèma]] car permèton de regular lei populacions d'[[erbivòr]]s. Per exemple, dins lo [[Pargue Nacional de Yellowstone|pargue de Yellowstone]], la disparicion dau [[lop]] (''[[Canis lupus]]'') aviá permés la proliferacion deis [[oapití]]s (''[[Cervus canadensis]]'') amb d'efiechs marrits sus la populacion de [[salze|sauses]]. La [[reintroduccion]] dau lop a reduch la populacion d'[[oapití]]s de {{formatnum:15000}} individús en [[1990]] a {{formatnum:6100}} en [[2010]] permetent de restaurar lo cubèrt vegetau de la region<ref>'''[[anglés|(en)]]''' L.C. Groshong, « Maping Riparian Vegetation Change in Yellowstone's Northern Range Using High Spacial Resolution Imagery », ''MA Thesis University of Oregon'',‎ 2004.</ref>. Aquò favorizèt egalament lo redreiçament dei populacions d'[[aucèu]]s<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Lisa M. Baril, Andrew J. Hansen, Roy Renkin e Rick Lawrence, « Songbird response to increased willow (Salixspp.) growth in Yellowstone's northern range », ''Ecological Applications'', vol. 21, n°6,‎ 1{{èr}} de setembre de 2011, pp. 2283–2296.</ref> e de [[vibre]]s<ref>'''[[anglés|(en)]]'''  D.W. Smith, « Beaver Survey », ''Internal Memorandum'', Yellowstone National Park,‎ 2004.</ref>. En parallèl, la populacion de [[lop]]s aumentèt rapidament per agantar un maximom en [[2003]] (174 especimens) avans de demenir après l'aparicion de [[malautiá]]s e de s'estabilizar<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Susan G Clark, ''Carnivores in ecosystems: the Yellowstone experience'', Yale University Press, 1999.</ref>.

Dins certanei cas, la relacion de predacion permetèt a d'[[espècia (biologia)|espècias]] de trobar un mejan eficaç per assegurar sa reproduccion. Lei relacions planta-insècte ne'n son probablament lo cas pus famós. D'efiech, lei vegetaus que produson de [[flor]]s utilizan de secrecions particularas per atraire d'[[insècte]]s que transpòrtan lo [[pollen]] entre lei flors. De situacions analògas pòdon existir entre plantas e [[aucèu]]s ò entre plantas e [[mamifèr]]s.

==== Leis efiechs de l'òme ====

[[Fichièr:Lacanja burn.JPG|thumb|right|[[Fotografia]] de la destruccion d'una [[selva|seuva]] per una comunautat agricòla umana.]]

Dempuei lo milleni I apC, leis efiechs de l'[[Homo sapiens|òme]] sus la natura son una dimension mai e mai importanta de l'ecologia. D'efiech, dempuei l'aparicion de l'[[agricultura]], la populacion umana a lentament aumentat. Aquò entraïnèt la transformacion d'una partida importanta de la superficia [[Tèrra|terrèstra]] per l'adaptar a sei besonhs. Per exemple, entre l'[[Antiquitat]] e la fin de l'[[Edat Mejana]], au mens 75% dei [[selva|seuvas]] foguèron destruchas dins lei regions temperadas, çò que reduguèt lo territòri deis autrei mamifèrs.

Pasmens, se lo fenomèn d'antropizacion deis espacis es ancian, prenguèt una dimencion novèla au sègle XIX amb la [[Revolucion Industriala]]. D'efiech, a partir d'aquela epòca, lei besonhs dei societats umanas an fòrtament aumentat, çò que necessitèt d'esplechar totei lei ressorsas disponiblas de la [[planeta]]. Ansin, uei, la màger part deis [[ecosistèma]]s son trebolats per l'accion umana. Lei consequéncias son generalament negativas ([[caça]] tròp importanta, [[pollucion]], [[Rescalfament climatic|rescaufament climatic]]...) e semblan desenant a l'origina d'un periòde novèu [[Extincion de las espècias|d'extincion deis espècias]].

== Metòde scientific ==

L'observacion es una dimension importanta de l'ecologia car es necessària per descriure leis [[espècia (biologia)|espècias]] e leis individús observats. Per aquò, met en òbra de mejans de deteccion fòrça variats. Lei pus simplas e ancians son lei còmptes renduts deis observators de terren, leis instruments [[optica|optics]] ([[pòrtavista]], [[microscòpi]]...) e lei [[fotografia]]s. Uei, son completats per de metòdes permetent de seguir de populacions gràcias a de [[Satellit artificial|satellits]] de localizacion ò d'imatges [[Aeronau|aerians]].

A partir d'aquelei donadas, la modelizacion e l'experimentacion forman un autre aspècte major de l'ecologia. Son destinats a representar lei desplaçaments e l'evolucion dei populacions ò a verificar d'[[ipotèsi]]s sus lo foncionament d'un [[ecosistèma]]. Son l'objècte d'evolucions constantas car lo desvolopament de l'ecologia politica entraïna de reflexions sus lei metòdes utilizats. D'efiech, amb l'importància novèla de la proteccion de l'environament, lei practicas susceptiblas de bleçar ò de tuar un animau son pauc a pauc abandonadas. Per exemple, per determinar lo regim alimentari d'una espècia, l'analisi dei contenguts estomacaus (que necessitava de tuar un nombre important d'individús) es estada remplaçada per de tecnicas observacionalas (analisi deis excrements, analisi dei comportaments alimentaris...).

== L'ecologia politica ==

{{veire|Ecologisme}}

La question de la sauvagàrdia de l'environament es relativament anciana car se tròban d'exemples de proteccion d'una [[espècia (biologia)|espècia]] ò d'un endrech donat tre l'[[Antiquitat]]. De mai, leis efiechs negatius de l'antropizacion dei païsatges foguèron de còps identificats ben avans lo [[Revolucion Industriala|periòde industriau]]. Pasmens, aqueleis accions èran generalament decididas per de rasons de [[religion]] (proteccion d'animaus sacrats) ò de prestigi politic (mantenement de seuvas necessàrias a la fabricacion de [[naviri]]s). La presa en còmpte de la necessitat de protegir leis [[ecosistèma]]s es pus tardiva e apareguèt durant la segonda mitat dau sègle XIX quand leis efiechs de l'[[industria]]lizacion venguèron pauc a pauc visibles.

Aqueu premier esfòrç prenguèt la forma de convencions permetent de tractar un ponch precís ò de crear de pargues naturaus permetent de protegir una region donada. Lo pargue pus ancian foguèt ansin creat en [[1872]] dins la region de [[Yellowstone]] e divèrsei tèxtes limitèron la caça ais aucèus utils ([[1902]]) ò a la [[balena]] ([[1937]]). Dins aquò, aquelei mesuras demorèron insufisentas e de problemas pus grèus apareguèron a partir deis [[ans 1970]] ([[destruccion dau jaç d'ozòn]] per lei [[clorofluorocarburs|gas CFC]], [[rescaufament climatic globau]] per lei [[gas d'efiech de sèrra]], seguretat deis installacions [[energia nucleara|nuclearas]]...).

Ansin, l'ecologia prenguèt pauc a pauc una dimension pus politica amb l'aparicion de programas politics centrats sus la proteccion de l'environament. A partir deis [[ans 1980]], d'associacions e de [[partit politic|partits politics]] se revendiquèron oficialament de l'[[ecologisme]] e assaièron d'influïr sus la politica generala dei país. L'organizacion pus famosa es probablament [[Greenpeace]], fondada en [[1971]], que revendicava {{formatnum:47000}} sòcis e mai de 100 milions de simpatizants en [[2015]]. Pauc a pauc, aqueu discors se difusèt e, au començament deis [[ans 2020]], la màger part dei partits politics an integrat la sauvagàrdia de l'environament dins sei reflexions.

Aquela evolucion a permés l'obtencion de succès certans. Entre lei pus importants, se pòu citar la signatura dau [[Protocòl de Montreal]] ([[1987]]) qu'a capitat de limitar la destruccion dau jaç d'[[ozòn]]. Pasmens, l'ecologia politica dèu desenant faciar de limits importants. Lo premier es son incapacitat de redurre d'un biais eficaç leis emissions de [[gas d'efiech de sèrra]] en despiech de la signatura dau [[Protocòl de Kyoto]] en [[1997]]. D'autrei problemas an egalament sorgit coma l'introduccion dins lo discors de mai d'un movement ecologista de tematicas fòrça alunchadas de l'ecologia [[sciéncia|scientifica]] ([[teorias Gaïa]]...), de divisions regardant leis objectius d'agantar (refús ò mantenement de l'[[energia nucleara]]...) ò lei mejans d'utilizar (question de la participacion a un [[govèrn]], de l'usatge de la violéncia...) e de questions socialas (question deis emplecs creats dins un sector polluent...).

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Aiga]].
* [[Biodiversitat]].
* [[Biòma]].
* [[Clima]].
* [[Ecologisme]].
* [[Ecosistèma]].
* [[Edafologia]].
* [[Espècia (biologia)|Espècia]].
* [[Fisica]].
* [[Geologia]].
* [[Meteorologia]].
* [[Modelizacion]].
* [[Natura]].
* [[Pargue naturau]].
* [[Pollucion]].
* [[Quimia]].
* [[Rescaufament climatic]].
* [[Vida]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Pierre Aguesse, ''Clefs pour l'écologie'', Seghers, 1973.
* '''[[anglés|(en)]]''' E. L. Berlow, « Strong effects of weak interactions in ecological communities », ''Nature'', vol. 398, 1999, pp. 330–334.
* '''[[francés|(fr)]]''' Roger Dajoz, ''Précis d'écologie'', Dunod, 2000.
* '''[[francés|(fr)]]''' Paul Duvigneaud, ''La synthèse écologique : populations, communautés, écosystèmes, biosphère, noosphère'', Doin éditeurs, 1984.
* '''[[francés|(fr)]]''' Patrick Matagne, ''Comprendre l'écologie et son histoire. La bibliothèque du naturaliste. Les origines, les fondateurs et l'évolution d'une science…'', Delachaux et Niestlé, 2002.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

{{commonscat|Ecology}}
{{Biologia (brancas)}}
[[Categoria:Ecologia]]