Veire la font de Domesticacion

{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}

[[Fichièr:Backing sheep at sheepdog competition.jpg|thumb|right|250px|Lei cans e lei fedas foguèron entre lei premiereis espècias d'èsser adomergidas.]]

La '''domesticacion''' (var. '''adomergiment'''<ref>Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, ''Dicod'Òc'', cèrca « domestication », consultat lo 23 d'abriu de 2023, [https://web.archive.org/web/20230423134431/https://www.locongres.org/fr/applications/dicodoc-fr/dicodoc-recherche?option=com_dicodoc&view=search&Itemid=683&type=fr-oc&dic%5B%5D=BASIC&dic%5B%5D=RBVD&dic%5B%5D=ALPC&dic%5B%5D=ATAU&dic%5B%5D=PROV&dic%5B%5D=PNST&dic%5B%5D=OMLH&dic%5B%5D=LAUS&dic%5B%5D=LAGA&dic%5B%5D=LEMO&q=domestication&q2=&submit=Rechercher].</ref>) designa l'estat dins lo quau la reproduccion, lei suenhs e l'alimentacion deis [[animalia|animaus]], ò lo cicle dei [[vegetalia|plantas]], son mai ò mens contrarotlats per l'[[Homo sapiens|èsser uman]]. Una caracteristica de la domesticacion es la seleccion artificiala per l'òme. Per aquò, leis umans botèron aquelei populacions sota lor contraròtle per mai d'una rason : per produrre de manjar ò de produchs non alimentaris ([[lana]], [[coton]], [[engrais]]...), per leis ajudar a divèrsei tipes de trabalhs (transpòrt, proteccion deis òmes ò dau bestiau...), per la companhiá, per lo leser ò per la recèrca [[sciéncia|scientifica]]. Lei plantas son domesticadas subretot per la produccion de manjar a escala granda mentre que d'autrei son destinadas a l'ornament ò au plaser de l'[[estetica]].

A l'excepcion dau [[can]] que foguèt domesticat durant lo periòde dei caçaires-cuelheires, la domesticacion d'animaus e de plantas es un fenomèn que comencèt amb la sedentarizacion e lo desvolopament de l'[[agricultura]]. Lo nombre d'espècias domesticadas aumentèt pauc a pauc dins lo corrent de l'istòria gràcias a la descubèrta de sabers novèus e ai cambis amb d'autrei culturas. En particular, la descubèrta d'[[America]] per leis [[Euròpa|Europèus]] permetèt un important cambi d'espècias entre totei lei [[continent]]s.

La domesticacion deis animaus e dei plantas ocupa una plaça centrala dins lei societats umanas car permet d'obtenir de matèrias premieras indispensablas. Pasmens, a desenant d'efiechs negatius marcats sus l'environament, en particular en causant una aumentacion deis emissions dei gas d'[[efiech de sèrra]] e en accelerant la destruccion dei mitans [[natura]]us necessaris ais [[ecosistèma]]s fèrs.

== Istòria ==

=== Generalitats ===

[[Fichièr:Maler der Grabkammer des Zenue 001.jpg|thumb|right|[[Bovin]]s en [[Egipte]] (vèrs [[-1400|1400 avC]]).]]

La domesticacion d'[[espècia (biologia)|espècias]] fèras comencèt amb la sedentarizacion durant lo [[Neolitic]]<ref>En certanei regions, la sedentarizacion e l'aparicion d'activitats agricòlas, encara limitadas, comencèt a la fin dau Mesolitic. La domesticacion de certaneis espècias, especialament aquela dau [[moton]], a benlèu començat a aquela epòca.</ref>. L'excepcion es lo [[can]] qu'èra estat domesticat durant lo [[Paleolitic]] per de grops de caçaires-cuelheires. Amb lo desvolopament de l'[[agricultura]] e dei sabers [[sciéncia|scientific]] e [[tecnologia|tecnics]], lo nombre d'espècias domesticadas s'es multiplicat e contunia d'aumentar, especialament dempuei lo sègle XIX.

La determinacion dei dates e dei fogaus dei domesticacions ancianas son estadas estimadas per de metòdes [[arqueologia|arqueologicas]]. Existís una branca especializada, l'[[arqueozoologia]], dins aqueu domeni. Sei tecnicas de basa consistisson a compilar lei descubèrtas de rèstas d'[[animalia|animaus]] realizadas sus un ò plusors sites [[arqueologia|arqueologics]] : nombre d'animaus, [[espècia (biologia)|espècia]], preséncia de trachs domestics en l'[[esquelèta]], temps de la mòrt, tecnica d'abatatge, localizacion dei rèstas, etc. D'un biais generau, d'animaus similars, de temps quasi identics ò d'animaus plaçats dins una tomba son d'elements permetent de sostenir l'idèa d'una domesticacion<ref>Aquò es pas totjorn segur car aqueleis animaus pòdon èsser estats aprivadats. Per exemple, dins lo cas dau [[gat]], una espècia qu'a pauc evoluïda au contacte de l'èsser uman, es pas totjorn possible de destriar lei rèstas d'un gat fèr aprivadat e aquelei d'un gat domestic.</ref>. Dempuei l'aparicion dei tecnicas d'analisi [[genetica]]s, l'estudi de l'[[ADN mitoncondriau]] es egalament un otís fòrça utilizat per determinar la natura domestica ò fèra dei rèstas d'animaus. Permet tanben d'estudiar l'evolucion genetica deis animaus domestics e, de còps, d'identificar l'espècia fèra a l'origina de l'espècia domestica. Dins aquò, lei procès de domesticacion, sovent fòrça lòngs, pòdon s'estendre sus de regions e d'epòcas diferentas, çò que limita lei possibilitats de reconstitucion.

Lei fogaus de domesticacion deis espècias se situan dins de regions d'aparicion d'[[agricultura]] ò de desvolopament de [[civilizacion]]s avançadas. Lo [[Creissent Fertil]] ([[Mesopotamia]], [[Egipte]]) es ansin lo centre de domesticacion pus vièlh. La [[Mar Mediterranèa]], l'[[Extrèm Orient]] e l'[[Andes|America Andina]] son lei tres autrei centres majors de domesticacion anciana. Au sègle XVI, lo [[cambi colombian]], important movement de cambi d'espècias entre [[Euròpa]] e [[America]], permetèt d'aumentar rapidament lo nombre d'espècias domesticadas disponiblas en lei dos [[continent]]s e, a tèrme pus lòng, sus l'ensemble de la [[planeta]].

=== Cronologia ===

Aicí dessota una lista parciala de domesticacions classas per data, espècia e fogau de domesticacion :

{| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
|-
| <center>'''Data'''</center>
| <center>'''Espècia'''</center>
| <center>'''Fogau de domesticacion'''</center>
|-
| <center>Entre [[-100000|{{formatnum:100000}}]] e [[-15000|{{formatnum:15000}} avC]]</center>
| Domesticacion progressiva dau [[can]]. En causa de son ancianetat, aqueu procès es mau conegut. La divergéncia entre lo can domestic e lo [[Canis lupus|lop gris]] sembla datar de {{formatnum:100000}} avC. Lei rèstas pus ancians d'un can, atestats per analisi [[genetica|genetic]], datan de {{formatnum:33000}} ans mai son encara l'objècte de debats quant a sa natura precisa<ref>'''[[anglés|(en)]]''' G. Larson, E. K. Karlsson, A. Perri et M. T. Webster, « Rethinking dog domestication by integrating genetics, archeology, and biogeography », ''Proceedings of the National Academy of Sciences'', vol. 109, n° 23, 2012, pp. 8878–8883.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Thalmann, B. Shapiro, P. Cui et V. J. Schuenemann, « Complete Mitochondrial Genomes of Ancient Canids Suggest a European Origin of Domestic Dogs », ''Science'', vol. 342, n° 6160, 2013, pp. 871–874.</ref>.
| <center>[[Eurasia]]</center>
|-
| <center>Entre [[-11000|{{formatnum:11000}}]] e [[-9000|{{formatnum:9000}}]] avC</center>
| Domesticacion dau [[moton]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' M. E. Ensminger e R. O. Parker, ''Sheep and Goat Science'', The Interstate Printers and Publishers, 5{{a}} edicion, 1986, p. 4.</ref>.
| <center>[[Iran|Pèrsia]]</center>
|-
| <center>v. [[-9000|{{formatnum:9000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[pòrc]]. Sembla aver luòc d'un biais quasi simultanèu dins plusors regions [[eurasia]]ticas après l'aparicion dei premierei societats sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Greger Larson et al. « Ancient DNA, pig domestication, and the spread of the Neolithic into Europe », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 104, n° 39, 25 de setembre de 2007.</ref><ref name="Chansigaud 2020"/>.
| <center>[[RPC|China]],<br/>[[Orient Mejan]]</center>
|-
| <center>v. [[-8500|{{formatnum:8500}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[buòu]] a partir de l'[[auròcs]]<ref name="Chansigaud 2020">'''[[francés|(fr)]]''' Valérie Chansigaud, ''Histoire de la domestication animale'', Delachaux et Niestlé, 2020.</ref>.
| <center>[[Anatolia]],<br/>[[Índia]]<ref>La domesticacion aguèt luòc dins lei doas regions vèrs lo meteis periòde d'un biais independent.</ref></center>
|-
| <center>v. [[-8500|{{formatnum:8200}} avC]]</center>
| Domesticacion de la [[cabra]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Kevin G. Daly, Valeria Mattiangeli et al., « Herded and hunted goat genomes from the dawn of domestication in the Zagros Mountains », ''Proceedings of the National Academy of Sciences'', vol. 118, n° 25, 7 de junh de 2021.</ref>.
| <center>[[Iran|Pèrsia]],<br/>[[Anatolia|Anatolia Orientala]]</center>
|-
| <center>v. [[-7500|{{formatnum:7500}}]] - [[-7000|{{formatnum:7000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[gat]]. Pasmens, a aquela epòca, lei rèstas descubèrts correspòndon pus probablament a de gats aprivadats. La domesticacion vertadiera dau gat, au sens [[sciéncia|scientific]] dau tèrme, es probablament pus recenta<ref>'''[[francés|(fr)]]''' CNRS, ''Un chat apprivoisé à Chypre, plus de 7000 ans avant J.C'', communiqué de presse, 9 d'abriu de 2004.</ref><ref>En mai d'aquò, ''Felis silvestris catus'' foguèt pas l'unica [[espècia (biologia)|espècia]] de felin aprivadada per l'òme per protegir sei resèrvas de grans.</ref>.
| <center>[[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]]</center>
|-
| <center>v. [[-6000|{{formatnum:6000}} avC]]</center>
| Domesticacion de la [[galina]] dins plusors regions asiaticas, probablament d'un biais independent<ref>'''[[anglés|(en)]]''' B. West e B-X. Zhou, « Did chickens go north? New evidence for domestication », ''World’s Poultry Science Journal'', n° 45, 1989, pp. 205-218.</ref>. Pasmens, l'estudi de la domesticacion de la galina es l'objècte de debats importants car la conservacion dei rèstas es marrida en causa de sa fragilitat. Lor interpretacion es donc complèxa. 
| <center>[[Asia dau Sud-Èst]]</center>
|-
| <center>v. [[-5000|{{formatnum:5000}} avC]]</center>
| Domesticacion de l'[[ase]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Digard, ''L'Homme et les animaux domestiques : Anthropologie d'une passion'', Fayard, 2009.</ref>.
| <center>Vau de [[Nil]]</center>
|-
| <center>v. [[-4500|{{formatnum:4500}}]]-[[-3500|{{formatnum:3500}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[cavau]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' David W. Anthony, ''The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World'', Princeton University Press, 2007.</ref>.
| <center>[[Asia Centrala]]</center>
|-
| <center>v. [[-4000|{{formatnum:4000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[bufle]].
| <center>[[RPC|China]]</center>
|-
| <center>v. [[-4000|{{formatnum:4000}} avC]]</center>
| Domesticacion deis [[abelha]]s.
| <center>Plusors regions</center>
|-
| <center>v. [[-3500|{{formatnum:3500}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[lama (animal)|lama]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Miranda Kadwell, Matilde Fernandez, Helen F. Stanley, Ricardo Baldi, Jane C. Wheeler, Raul Rosadio e Michael W. Bruford, « Genetic analysis reveals the wild ancestors of the llama and the alpaca », ''Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences'', vol. 268, n° 1485, 2001, pp. 2575-2584.</ref>.
| <center>[[Peró]]</center>
|-
| <center>v. [[-3000|{{formatnum:3000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[manhan]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Constans, ''Les Dossiers de la Recherche'', Hors Série n° 44, aost de 2011, p. 30.</ref>.
| <center>[[RPC|China]]</center>
|-
| <center>v. [[-3000|{{formatnum:3000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[colomb]].
| <center>[[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]</center>
|-
| <center>v. [[-3000|{{formatnum:3000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[Camelus bactrianus|camèu de Bactriana]].
| <center>[[Asia Centrala]]</center>
|-
| <center>v. [[-2500|{{formatnum:2500}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[dromadari]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' B. Faye, ''Guide de l’élevage du dromadaire'', Sanofi, 1997.</ref>.
| <center>[[Peninsula Aràbia]]</center>
|-
| <center>v. [[-2500|{{formatnum:2500}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[iac]].
| <center>[[Tibet]]</center>
|-
| <center>v. [[-2500|{{formatnum:2500}} avC]]</center>
| Domesticacion de l'[[elefant d'Asia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Murray E. Fowler e Susan K. Mikota, ''Biology, medicine, and surgery of elephants'', Wiley-Blackwell, 2006.</ref>.
| <center>Vau d'[[Indus]].</center>
|-
| <center>v. [[-1500|{{formatnum:1500}} avC]]</center>
| Domesticacion de l'auca ''Anser anser''.<br/>Domesticacion de l'auca ''Anser cygnoides''.
| <center>[[Euròpa]]<br/>[[RPC|China]]</center>
|-
| <center>v. [[-1500|{{formatnum:1500}} avC]]</center>
| Domesticacion de l'[[alpaca]].
| <center>[[Peró]]</center>
|-
| <center>v. [[-1000|{{formatnum:1000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[canard]].
| <center>[[RPC|China]]</center>
|-
| <center>v. [[-1000|{{formatnum:1000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[dam]].
| <center>[[RPC|China]]</center>
|-
| <center>v. [[-1000|{{formatnum:1000}} avC]]</center>
| Domesticacion dau [[rèn]].
| <center>[[Siberia]]</center>
|-
| <center>v. [[-500|500 avC]]</center>
| Domesticacion dau [[cobai]].
| <center>[[Peró]]</center>
|-
| <center>v. [[-500|500 avC]]</center>
| Domesticacion dau [[pavon]].
| <center>[[Índia]]</center>
|-
| <center>v. [[-500|500 avC]]</center>
| Domesticacion dau [[furet]].
| <center>[[Euròpa]]</center>
|-
| <center>v. [[-500|500 avC]]</center>
| Domesticacion de la [[tortora]].
| <center>[[Africa dau Nòrd]]</center>
|-
| <center>v. [[-500|500 avC]]</center>
| Domesticacion de la [[dinda]].
| <center>[[Mexic]]</center>
|-
| <center>v. [[1000|{{formatnum:1000}}]]</center>
| Domesticacion dau [[cigne]]
| <center>[[Euròpa]]</center>
|
|-
| <center>v. [[1100|{{formatnum:1100}}]]</center>
| Domesticacion de la [[calha de Japon]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Hubrecht, J. Kirkwood, ''The UFAW Handbook on the Care and Management of Laboratory and Other Research Animals'', John Wiley & Sons, 2010, pp. 655–674.</ref>
| <center>[[Japon]]</center>
|-
| <center>v. [[1600|{{formatnum:1600}}]]</center>
| Domesticacion dau [[coniu]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dirk Van Damme e Anton Ervynck, ''Furets et lapins médiévaux au château de Laarne (Flandres orientales, Belgique). Contribution à l’histoire d’un prédateur et de sa proie'', Université de Liège, 1991.</ref>.
| <center>[[Euròpa]]</center>
|-
| <center>v. [[1600|{{formatnum:1600}}]]</center>
| Domesticacion dau [[senilh]]
| <center>[[Illas Canàrias|Canàrias]]</center>
|}

== La domesticacion deis animaus ==

=== Lei scenarios de domesticacion ===

La domestinacion implica una seleccion d'[[animalia|animaus]] duran plusors generacions per seleccionar de trachs particulars considerats coma utils per l'[[Homo sapiens|èsser uman]]. Per aquò, diferents scenarios principaus de domesticacion existisson :
* lo [[mutualisme (biologia)|mutualisme]] es un fenomèn de raprochament entre doas [[espècia (biologia)|espècias]] en vista d'obtenir un interès [[evolucion|evolutiu]] (proteccion, dispersion, apòrts nutritius, pollinizacion...). Aqueu procès es benlèu a l'origina de la domestinacion dau [[can]] ò dau [[pòrc]]. 
* lei tradicions de [[caça]] pòdon evolucionar vèrs un contraròtle dei populacions fèras (seleccion, eliminacion deis individús malauts...) susceptible de se transformar en norrigatge extensiu e, finalament, en norrigatge intensiu. Au començament dau sègle XXI, aquelei tres fasas s'obsèrvan, dins diferentei regions, per lo [[rèn]]. Un tau procès explica probablament la domesticacion dau [[moton]], de la [[cabra]] ò dau [[Lama (animal)|lama]].
* lo [[norrigatge]] d'individús capturats. Aqueu metòde es sovent estada utilizat per lei domesticacions recentas. Permet un contraròtle e una seleccion pus fòrts, çò qu'accelèra la transformacion deis espècias.
Per una espècia donada, una combinason de scenarios es possibla. De mai, leis accions dei norriguiers son pas totjorn dirigidas vèrs la meteissa direccion. Aquò entraïna de variacions dins la seleccion dei trachs e, dins certanei cas, pòu traire de còntra-evolucions qu'alentisson la domesticacion.

=== Leis espècias animalas domesticadas ===

La lista deis [[espècia (biologia)|espècias]] domesticas es pas clarament definida car varia segon lei critèris chausits per leis autors. De mai, l'estatut domestic ò fèr de certaneis animaus es pas identic dins totei lei [[país]]. Per exemple, lo furet es considerat coma un animau fèr en [[Soïssa]] ò en [[Califòrnia]]. En generau, se destria un premier grop d'espècias domesticadas que son estadas modificadas per la seleccion umana :
<div style="-moz-column-count:4; column-count:4;">
* [[alpaca]]
* [[ase]]
* [[auca]]
* [[banteng]]
* [[bufle]]
* [[buòu]]
* [[cabra]]
* [[camèu de Bactriana]]
* [[can]]
* [[canard]]
* [[carpa]]
* [[cavau]]
* [[cobai]]
* [[colomb]]
* [[coniu]]
* [[dinda]]
* [[dromadari]]
* [[furet]]
* [[galina]]
* [[gat]]
* [[gaur]]
* [[iac]]
* [[lama (animal)|lama]]
* [[manhan]]
* [[moton]]
* [[pintarda]]
* [[pòrc]]
* [[rèn]]
</div>

Un segond grop d'[[espècia (biologia)|espècias]], pauc ò pas transformadas per l'accion umana e totjorn connectat ai populacions fèras, es considerat coma un grop distint d'animaus domestics. Pòdon donc rapidament tornar s'adaptar a la vida dins la natura :
<div style="-moz-column-count:4; column-count:4;">
* [[abelha]]s
* [[calha de Japon]]
* [[canard mandarin]]
* [[cigne]]
* [[dam]]
* [[elefant d'Asia]]
* [[pavon]]
* [[senilh]]
* [[tortosa]]
</div>

=== Lei domesticacions ancianas ===

[[Fichièr:Standard of Ur - War.jpg|thumb|right|Representacion [[mesopotamia]]na d'onagres, una espècia domesticada desconeguda.]]

D'[[espècia (biologia)|espècias]] domesticadas pòdon disparéisser ò tornar venir fèras. Aquelei cas regardan generalament d'animaus domesticadas durant l'[[Antiquitat]] ò l'[[Edat Mejana]]. Per aquela rason, son sovent mau documentats e lo nivèu de domesticacion es malaisat de determinar (norrigatge vertadier, domesticacion parciala, captura d'animaus fèrs...). Ansin, la domesticacion de [[gasèla]]s, d'[[òrix]]s e d'[[iena]]s es probabla en [[Egipte]] durant l'[[Antiquitat]]. Totjorn en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]], lei [[Empèri Roman|Romans]] aurián mestrejet lo norrigatge de la [[sarcela]] qu'es uei disparegut<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Buffon, ''Histoire naturelle, générale et particulière, avec la description du cabinet du Roi'', t. 24, capítol « Les sarcelles ».</ref>. Dins d'autrei cas, es la natura de l'espècia domesticada qu'es pas clara. Per exemple, es lo cas de l'[[onagre]], un equide utilizat en [[Mesopotamia]], qu'es pas encara clarament identificat (''[[Equus hemionus]]'' ò ''[[Equus asinus]]'' ?)<ref>Un problema similar es aqueu de l'espècia deis [[elefant]]s domestics ò aprivats utilizats dins lei guèrras anticas en [[Euròpa]].</ref>.

=== Leis espècias non domesticadas ===

D'animaus fèrs pòdon èsser l'objècte d'un norrigatge. Per exemple, es lo cas dei [[crocodil]]s, dei [[chambre]]s e dei [[caragòu]]s. Aqueleis animaus son pas estadas modificats per l'[[Homo sapiens|èsser uman]], çò qu'explica son mantenement au sen deis espècias fèras.

== La domesticacion dei plantas ==

{{veire|Domesticacion dei plantas}}

La [[domesticacion dei plantas]] es un procès que presenta fòrça similituds amb la domesticacion deis animaus. D'efiech, consistís en un procès [[evolucion|evolutiu]], lent e progressiu que vetz l'[[Homo sapiens|òme]] modificiar la constitucion [[genetica]] d'una populacion de plantas per desvolopar d'espècias ò de varietats novèlas adaptadas a sei besonhs. Aqueu procès se debanèt d'un biais independent dins lei regions d'aparicion de l'[[agricultura]]. Per aquela rason, lo nombre de vegetaus domesticats es relativament important e aquelei plantas ocupan una plaça centrala dins lei societats umanas sedentàrias.

Dins una larga mesura, la domesticacion entraïnèt la formacion de relacions d'interdependéncia entre lei plantas domesticadas e l'èsser uman<ref>'''[[anglés|(en)]]''' John E. Staller, « Plant Domestication », dins Mary Beaudry e Karen Metheny, ''The Archaeology of Food: An Encyclopedia'', Alta Mira Press, 2015, pp. 407-409.</ref>. En particular, lei [[vegetau|plantas]] an tendància a perdre certanei trachs fèrs coma lei mecanismes de dispersion, lei defensas [[quimia|quimicas]] e fisicas còntra leis [[erbivòr]]s e la [[dormança]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Alese M. Colehour, « The Biogeography of Plant Domestication », ''Macalester Reviews in Biogeography'', vol. 1, n° 1, 2008.</ref>. De partidas, coma lei [[fruch]]s e lei [[gran]]s, an tanben conegut d'aumentacions de talha. A l'extrèm, aqueu fenomèn pòu menar a l'aparicion d'espècias incapablas de subreviure dins la [[natura]] sensa l'ajuda de l'òme.

Coma es observat per leis animaus, de plantas domesticadas pòdon tornar venir a l'estat fèr. Aquò es generalament la consequéncia de plantums escapats ò de culturas abandonadas.

<gallery>
Fichièr:Cornselection.jpg|{{center|Diferéncias entre lo [[gròs blat]] fèr (a senèstra) e lo gròs blat domestic (a drecha)}}
Fichièr:Diversité taille tomates.jpg|{{center|Diferéncia de talha entre doas varietats de [[tomata]]s domesticas}}
Fichièr:CarrotDiversityLg.jpg|{{center|Diversitat de varietats de [[carròta]]s}}
Fichièr:2011-06-25 Agaricus bisporus 2 70149.jpg|{{center|Cultura de bolets domestics (''[[Agaricus bisporus]]'')}}
Fichièr:Rosa American Pillar - Bagatelle01.jpg|{{center|Plantas d'ornament}}
</gallery>

== Utilizacions deis espècias domesticadas ==

Leis utilizacions deis espècias domesticadas son divèrsas. Pòdon èsser devesidas en tres ensembles principaus. Lo premier es constituït per lei produchs obtenguts gràcias a l'esplecha ò au norrigatge. Pòdon èsser gropats entre produchs alimentaris ([[carn]], [[lach]], [[uòu]]s...) e non alimentaris ([[lana]], [[pelissa]]s, [[cuer]], [[òli]] animala, excrements...).

Lo segond es compausat per lo trabalh provesit per leis animaus. En particular, fòrça animaus son utilizats per lo transpòrt de bens ([[cavau]]s, [[ase]]s, [[buòu]]s...). Fins a la [[maquina|mecanizacion]] de l'[[agricultura]], èran tanben una fònt d'[[energia]] majora dins lei [[país]] desvolopats. Pasmens, lo transpòrt de bens es pas l'unica utilizacion de la fòrça animala per l'[[Homo sapiens|òme]]. Per exemple, lo [[can]] es un auxiliari de l'òme per la [[caça]], lo [[colomb]] pòu èsser utilizat per la transmission de messatges...

Lo tresen ensemble d'utilizacions deis animaus e dei plantas domesticas gropa leis usatges non utilitaris. Lei pus frequents son aquelei que regarda leis animaus de companhiá e lei plantas d'ornament. Dins aquò, aquela categoria comprèn d'usatges fòrça variats coma l'activitat [[espòrt|esportiva]] ([[cavau]]s...), lo [[jòc]] (combats d'animaus...), la [[guèrra]] ([[elefant de guèrra]]...), leis [[art]]s (concors d'animaus...), etc.

<gallery>
Fichièr:Wheat harvest.jpg|{{center|[[Blat]] domestic}}
Fichièr:Chicken eggs.jpg|{{center|[[Uòu]]s de [[galina]]s domesticas}}
Fichièr:Evil Oxen.jpg|{{center|[[Buòu]]s utilizats per lo [[agricultura|trabalh agricòla]]}}
Fichièr:20 Mule Team in Death Valley.jpg|{{center|[[Muela]]s utilizadas per lo transpòrt de marchandisas}}
Fichièr:Marine-war-dogs.jpg|{{center|[[Can de guèrra|Cans de guèrra]]}}
</gallery>

== Lei formas de l'estat domestic ==

=== Lo norrigatge intensiu ===

{{veire|Norrigatge intensiu}}

La forma pus important de domesticacion correspònd au [[norrigatge intensiu]]. Lo norriguier provesís la totalitat dei causas necessàrias a la subrevida e au desvolopament deis [[animalia|animaus]] per maximisar lor produccion e permetre lor [[norrigatge]] dins d'espacis reduchs. Correspònd au contraròtle maximom sus leis [[animalia|animaus]] e regarda generalament leis espècias domesticadas fai lòngtemps. Aparegut après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], lo norrigatge [[industria]]u assegura la màger part de la produccion alimentària actuala mai a d'impactes importants sus l'environament ([[pollucion]], demenicion de la [[biodiversitat]], [[epidemia]]s...).

=== Lo norrigatge extensiu ===

{{veire|Norrigatge extensiu}}

A respècte dau [[norrigatge intensiu]], lo [[norrigatge extensiu]] presenta un nivèu mendre de contraròtle uman. D'efiech, se lo contacte pròche entre leis animaus domestics e l'èsser uman es pas impossible dins aqueu tipe de [[norrigatge]], leis animaus dispausan d'una autonòmia e d'una superficia pus importantas per se desplaçar. Son egalament chausits per sei capacitats d'adaptacion au mitan de norrigatge e leis apòrts exteriors de manjar son sovent limitats au minimom.

=== Leis animaus de companhiá e de leser ===

{{veire|Animau de companhiá}}

Leis [[animau de companhiá|animaus de companhiá]] son d'[[animalia|animaus]] integrats a una cellula [[familha (parentala)|familiala]] en cambi de sa preséncia, de sa [[beutat]], de sa galoietat ò de sei talents. Se destrian ansin deis animaus domestics norrits per sa [[carn]] ò sa [[fòrça]] de trabalh. Lei [[can]]s, lei [[gat]]s, d'[[aucèu]]s ([[senilh]]...), de [[peis]] ([[peis roge]]...) ò de [[reptil]]s ([[lizard]]s...) constituïsson la màger part deis animaus qu'intran dins aquela categoria. Pasmens, dempuei leis [[ans 1970]]-[[ans 1980|1980]], d'espècias novèlas i son pauc a pauc apondudas per l'evolucion dei mors. Per exemple, es lo cas dau [[furet]] ò dau [[coniu]] que son d'espècias domesticadas dempuei de sègles mai que son desenant considerats coma sei valors non utilitàrias.

Dins fòrça [[país]], leis [[animau de companhiá|animaus de companhiá]] son l'objècte d'una [[drech|legislacion]] particulara, especialament lei [[carnivòr domestic|carnivòrs domestics]] coma lei [[gats]], lei [[can]]s e lei [[furet]]s. Leis [[animau de leser|animaus de leser]] son una varianta deis [[animau de companhiá|animaus de companhiá]]. Comprènon leis animaus utilizats per d'activitats de leser. Per exemple, es lo cas dei [[cavau]]s destinats a la practica de l'[[equitacion]] [[espòrt|esportiva]].

=== Lo norrigatge d'animaus fèrs ===

Lo norrigatge d'animaus fèrs cuebre de realitats fòrça diferentas. Dins fòrça cas, i una volontat de limitar au maximom lo contraròtle uman sus lei populacions d'animaus norrits car lei trachs cercats son aquelei que correspòndon ais animaus fèrs. Per exemple, es lo cas dei [[norrigatge conservatòri|norrigatges zoologics]] destinats a conservar d'[[espècia menaçada|espècias menaçadas de disparicion]]. D'efiech, per aquelei norrigatges, l'objectiu ultim es de permetre la reintroduccion d'animaus fèrs dins la natura. I a donc necessitat de far venir d'individús adaptats a son environament. Lei [[gestion cinegetica|norrigatges cinegetics]], destinats a permetre l'introduccion d'animaus interessants per la [[caça]] de leser, seguisson sovent de règlas similaras mai l'imperatiu de limitacion maximala dau contraròtle uman es mens estricte<ref>D'efiech, en certanei [[gestion cinegetica|norrigatges cinegetics]], de practicas limitadas de seleccion pòdon aver luòc.</ref>.

Dins d'autrei cas, lo contraròtle uman es exercit mai lei conoissenças ò la volontat de domesticacion son pas sufisentas per suprimir lo liame amb leis animaus norrits e lei populacions fèras. Aquò es lo cas per lei norrigatges onte lei populacions norridas demòran en contacte amb lei populacions fèras. Per exemple, es lo cas dei pargues d'[[aquacultura]] onte de varietats seleccionadas de [[peis]], de [[crustacèu]]s e de [[cauquilhatge]]s son tenguts dins lo mitan naturau. Es tanben la situacion dei norrigatges d'espècias fèras coma lei [[crocodil]]s destinats a la produccion de pèus. De seleccions limitadas i son possiblas per seleccionar de pèus de [[qualitat]] superiora mai, a l'ora d'ara, an pas encara entraïnat de domesticacion vertadiera.

=== Lo marronatge ===

{{veire|Marronatge (zoologia)|}}

Lo [[marronatge (zoologia)|marronatge]] designa lo retorn a la vida fèra d'[[espècia (biologia)|espècias]] domesticadas. Aqueu fenomèn sembla possible per la màger part deis espècias a l'excepcion d'aquelei que despendon de l'èsser uman per certaneis etapas de lor vida (per exemple, lei [[manhan]]s). Es pus simple per leis espècias pauc modificadas per l'òme coma lo [[cavau]], lo [[gat]] ò la [[cabra]]. En certanei situacions, lo [[marronatge (zoologia)|marronatge]] pòu traire de problemas environamentaus grèus car leis animaus ò lei plantas escapadas pòdon engendrar de [[Espècia invasiva|populacions invasivas]] que se desvolopan au detriment deis espècias indigènas. De mai, lo [[marronatge (zoologia)|marronatge]] pòu tanben causar l'introduccion de trachs genetics domestics au sen dei populacions fèras.

=== Lo comensalisme ===

{{veire|Comensalisme}}

Lo [[comensalisme]] es una forma d'interaccion entre doas espècias ont un [[organisme vivent|organisme]] ''A'' provesís un avantatge non recipròc a una [[espècia (biologia)|espècia]] ''B'' (sovent lo manjar). Pasmens, a la diferéncia dau [[parasitisme]], lo [[comensalisme]] a pas d'efiech negatiu per l'[[organisme vivent|organisme]] ''A''. Dins fòrça cas, ''A'' a pas consciéncia de l'existéncia de ''B''. Per exemple, aquò es lo cas dei [[bactèri|bacterias]] que vivon dins lo [[sistèma digestiu uman]]. Dins la societat modèrna, plusors espècias son [[comensalisme|comensalas]] de l'[[Homo sapiens|èsser uman]] coma lei colonias de [[garri]]s, de [[gabian]]s e de [[colomb]]s urbans.

<gallery>
Fichièr:Ratte und Taube.jpg|{{center|[[Garri]]s e [[colomb]]s pòdon formar de colonias importantas dins lei vilas}}
Fichièr:Eisvögel 1600.JPG|{{center|Lo [[passeron]], un autre aucèu comensau de l'òme}}
Fichièr:Larus argentatus 4-5-2006 7-28-38.JPG|{{center|[[Gabian]] manjant de curum}}
Fichièr:Falco tinnunculus eating Paslières 20210423 t192514.jpg|{{center|[[Moisset ros]] urban}}
Fichièr:Feral cat Virginia crop.jpg|{{center|Gat fèr comensau de l'òme}}
</gallery>

== Impacte dei domesticacions ==

La domesticacion a d'efiechs sus l'environament en causa deis amainatjaments realizats per l'[[Homo sapiens|òme]] per assegurar la subrevida deis animaus e dei plantas domesticas ([[desboscament]], erosion dei sòus, [[pollucion]]...). Aqueleis efiechs son venguts pus importants amb l'aumentacion de la populacion umana consecutiva a l'[[Revolucion Industriala|industrializacion]]. Lei consequéncias pus grèvas son la destruccion dei mitans naturaus e l'aumentacion deis emissions de gas d'[[Efièch de sèrra|efiech de sèrra]] que favorizan lo [[rescaufament climatic]]. Per aquelei rasons, la question de l'intensificacion de l'[[agricultura]] e dau [[norrigatge]] fa desenant partida dau debat politic dins mai d'un [[país]].

La domesticacion a tanben agut d'efiechs sus leis espècias domesticadas e sus l'èsser uman. D'efiech, la seleccion de certanei trachs per lei norriguiers e leis agricultors an permés l'aparicion sistematica de trachs particulars. Aquò a entraïnat l'aparicion de mesa en plaça de despendéncias creissentas de part deis espècias domesticas envèrs l'[[Homo sapiens|òme]]. En parallèl, ''[[Homo sapiens]]'' a pereu desvolopat de facultats liadas a la domesticacion coma la capacitat de digerir lo [[lach]] qu'es pus importanta en lei populacions d'[[Euròpa Occidentala]] e d'[[Africa]] qu'en lei populacions [[asia]]ticas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' J. C. Dillon, « Place du lait dans l'alimentation humaine en régions chaudes », dins J-L. Tisserand, ''Le lait dans la région méditerranéenne'', Options Méditerranéennes : Série A. Séminaires Méditerranéens, n° 6, 1989, pp. 163-168.</ref>. Pus grèu, lo contacte renforçat entre òmes e animaus favoriza l'emergéncia d'[[epidemia]]s en facilitant lo passatge d'agents patogèns de l'animau vèrs l'òme<ref>Per exemple, un tau fenomèn foguèt a l'origina de plusors epidemias de [[gripa]] murtrieras.</ref>.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Agricultura]].
* [[Animau de companhiá]].
** [[Carnivòr domestic]].
* [[Arqueozoologia]].
* [[Cambi colombian]].
* [[Comensalisme]].
* [[Domesticacion dei plantas]].
* [[Efiech de sèrra]].
* [[Espècia (biologia)|Espècia]].
* [[Marronatge (zoologia)|Marronatge]].
* [[Mutualisme (biologia)|Mutualisme]].
* [[Norrigatge]].
** [[Norrigatge conservatòri]].
** [[Norrigatge extensiu]].
** [[Norrigatge intensiu]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Pierre Ducos, ''L'origine des animaux domestiques en Palestine'', Travaux de l'Institut de Préhistoire, Delmas ed., 1968.
* '''[[francés|(fr)]]''' Valérie Chansigaud, ''Histoire de la domestication animale'', Delachaux et Niestlé, 2020.
* '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Orsini, « Les animaux domestiques », dins ''Entre Nature & Culture'', muséum d'histoire naturelle de Toulon et centre archéologique du Var, 2001.
* '''[[francés|(fr)]]''' Francis Petter, ''Les animaux domestiques et leurs ancêtres'', Bordas, 1973.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

{{Wiktionary|adomergiment}}