Veire la font de Desèrt

{{Entèsta label|BA}}
{{Dialècte Lengadocian}}
{{1000 fondamentals}}

[[Fichièr:DeathValleyDunes4.jpg|thumb|right|300px|[[duna|Montilhas]] de [[sabla]] dins la [[Val de la Mòrt]], [[Califòrnia]] ([[Estats Units]]).]]
Un '''desèrt''' es una region que recep pauc de precipitacions pluviometricas. Coma consequéncia, los desèrts an la reputacion d'albergar pauc d'èsser vius. En los comparar amb de regions mai umidas aquò pòt èsser verai, pasmens, en o examinar d'un biais pus detalhat, los desèrts albèrgan sovent una riquesa de vida que normalament demòra esconduda (especialament durant lo jorn) per tal de conservar l'umiditat. Aperaquí dos novens de la superfícia continentala de la [[Tèrra]] son desertics.

Los païsatges desertics an d'unes elements en comun. Lo [[sòl]] del desèrt se compausa principalament de [[sabla]], e de [[duna|montilhas]] pòdon èsser presentas. Los païsatges de sòl rocós son tipics, e rebaton las ressorsas redusidas del sòl e la manca de vegetacion. Las tèrras bassas pòdon èsser de [[plana]]s cobèrtas de [[sal (quimia)|sal]]. Los procèssus d'[[erosion]] eoliana (provocada pel [[vent]]) son de factors importants per la formacion de païsatges desertics.

Los desèrts contenon de còps que i a de depaus minerals precioses que se formèron en mitan arid o que foguèron expausats a l'erosion. Coma son de luòcs fòrça secs, los desèrts son ideals per la preservacion de rèstas umanas e de [[fossil]]s. Sa vegetacion es constituida per de graminèas e de pichons arbrilhons, rara e espaçada, qu'ocupa sonque los luòcs que lo pauc d'aiga existenta s'i pòt amolonar (fendas del sòl o jos las ròcas). Las regions deserticas màgers del [[glòbe]] se situan en [[Africa]] (desèrt de [[Sahara]]) e en [[Asia]] ([[desèrt de Gòbi]]).

La fauna predominanta del desèrt se compausa d'animals [[rosegaire]]s ([[rat]]s, [[cangoró]]s), de [[reptil]]s ([[sèrp]]s e [[lausèrt]]s), e d'[[insècte]]s. Los animals e plantas an d'adaptacions importantas a la manca d'aiga. D'unes animals sòrton de sas tutas sonque la nuèit, e d'autres pòdon demorar lor vida tota sens beure d'aiga, en la traire dels aliments qu'ingerisson. 


== Etimologia ==
Lo mot de ''desèrt'' ven del [[latin]] ''desertus'', participi passat de ''deserĕre'', que sa significacion es {{cita|abandonar}}.

== Tipes de desèrt ==
[[Fichièr:Désert-du-Thar.jpg|thumb|right|300px|[[Desèrt Thar]] en [[Índia]].]]
La majoritat de las classificacions repausan sus una combinason del nombre de jorns de [[pluèja]] per an, de la quantitat pluviometrica annala, temperaturas, [[umiditat]] e d'autres factors. Em [[1953]], Peveril Meigs dividiguèt las regions deserticas de la Tèrra en tres categorias, en foncion del total de pluèja recebuda. Amb aqueste sistèma, uèi amplament acceptat, las tèrras extremament aridas son las qu'an mens de 12 meses consecutius sens pluèja; las tèrras aridas an mens de 250&nbsp;mm de pluèja annala, e las tèrras semiaridas an una mejana de precipitacions annalas entre 250&nbsp;mm e 500&nbsp;mm. Las tèrras aridas e extremament aridas son los desèrts, e las tèrras semiaridas cobèrtas de [[graminèa]]s generalament nomenadas [[estèpa]]s.

Ça que là, la secada sola constituís pas una descripcion exacta de çò qu'es un desèrt. Per exemple: la ciutat de [[Phoenix (Arizòna)|Phoenix]], en [[Arizòna]] recep mens de {{unitat|250|mm}} de pluèja per an, e es sul pic reconeguda coma un desèrt. Pasmens, d'unas regions geladas d'[[Alaska]] o d'[[Antartida]] recebon tanben mens de {{unitat|250|mm}} de pluèja per an, mas se pòdon pas considerar coma de desèrts.

La diferéncia residís dins lo procèssus d'''evapotranspiracion''. L'evapotranspiracion es la combinason de pèrda d'aiga per [[evaporacion]] atmosferica de l'aiga del sòl, junta amb la pèrda d'aiga tanben jos forma de vapor, a travèrs dels procèssus vitals de las [[planta]]s.  Lo potencial d'evapotranspiracion es, doncas, la quantitat d'aiga que se poiriá evaporar dins una region donada. La vila de [[Tucson]], en [[Arizòna]], recep aperaquí {{unitat|300|mm}} annals de pluèja, entretant, {{unitat|2500|mm}} d'aiga se poirián evaporar en un periòde d'un an. Es a dire, que aperaquí 8 còps mai d'aiga se poiriá evaporar que çò que tomba normalament dins la region. Emai que los taus d'evapotranspiracion dins las regions d'[[Alaska]] siagan fòrça inferiors; e que recépian de precipitacions minimalas, aquestas regions especificas son ben diferentas de la definicion pus simpla d'un desèrt: un luòc que l'evaporacion i supera lo total de las precipitacions pluviometricas. La caracteristica principala d'un desèrt es la secada.

[[Fichièr:Namib desert dunes.jpg|thumb|right|300px|[[Duna|Montilhas]] dins lo [[Desèrt de Namib]] ([[Angòla]]).]]
Existís doncas de formas divèrsas de desèrts. Los desèrts freds pòdon èsser cobèrts de [[nèu]] e recebre fòrça pluèja, mas que tomba congelada e ven nèu compacta. Aquestes airals son comunament sonats [[tondra]], quand existís pas qu'una corta passa amb temperaturas en dessús de zèro [[gra Celsius]] e que sonque qualques espècias vegetalas florisson a aqueste periòde; o de regions jos un jaç de glaç, se la temperatura es de longa dejós lo punt de congelacion durant tot l'an, en daissar lo sòl practicament sens cap de vida.

La màger part dels desèrts neopolars existisson per la manca d'aiga. L'aiga a tendéncia de refrescar, o almens moderar, los efièches del clima quand es abondanta. Dins d'unas parts del mond, los desèrts son deguts a l'existéncia de barrièras per la [[pluèja]], quand las massas d'aire pèrdon la màger part de son umiditat subre una [[cadena de montanhas]]; d'autres endreches son arids perque son fòrça distants de las fonts mas pròche de l'umiditat (aquò es verai dins d'unes endrechs del glòbe de [[latitud]]s mejanas, particularament en [[Asia]]).

Los desèrts tanben son classificats per lor localizacion geografica e tipe climatic predominant, coma vents alisèus, latituds mejanas, barrièras antipluèjas, costièrs, de monson, e polars. Las ancianas zonas deserticas presentas dins las regions neoaridas forman los nomenats {{citacion|paleodesèrts}}.

=== Desèrts dins las regions de vents contraalisèus ===

Los [[vents contraalisèus]] son presents dins doas faissas del glòbe divididas per la [[Eqüator terrèstre|linha d'Eqüator]], e se forman per l'escalfament de l'aire dins las regions equatorialas. Aquestes vents secs dissipan la cobèrta de nívols, en permetre que mai de [[lutz]] [[Solelh|solara]] arribe al sòl. La majoritat dels grands desèrts de la [[Tèrra]] son dins de regions crosadas pels vents contraalisèus. Lo desèrt màger de nòstra [[planeta]], [[Sahara]], al nòrd d'[[Africa]], que pòt aver de temperaturas de {{unitat|57|°C}}, es un desèrt de vents contraalisèus.

=== Desèrts de latituds mejanas ===

Los desèrts de latituds mejanas son presents entre los parallels 30° e 50° N e tanben dins la meteissa faissa de l'[[emisfèri]] sud, en zonas de nauta pression [[subtropical]]as. Aquestes desèrts son de bacins de vujadís distants dels [[ocean]]s e an de grandas variacions de temperaturas annalas. Lo desèrt de [[Sonora]], al sud-oèst d'[[America del Nòrd]], es un desèrt tipic de latitud mejana. Lo desèrt de Tengger, en [[RPC|China]], es un autre exemple.

=== Desèrts deguts a de barrièras a l'aire umid ===

Los desèrts d'aqueste tipe se forman mercé a de grandas barrièras montanhosas qu'empachan l'arribada de nívols umids dins las zonas jos lo vent (o protegidas del vent, que pòrta l'umiditat). Per a mesura  que l'aire puja la montanha, l'aiga tomba e l'aire pèrd son contengut umid. Aital, un desèrt se forma del costat opausat. Ne son d'exemples lo desèrt de [[Judèa]] en [[Israèl]] e [[Palestina]], e lo desèrt de la [[Val de la Mòrt]], als [[Estats Units d'America]], qu'es format pels vents [[Chinook]] que forman una zona d'ombra de pluèja o efièch de Föhn localament.

=== Desèrts costièrs ===
[[Fichièr:Atacama1.jpg|thumb|right|300px|[[Desèrt d'Atacama]], en [[Chile]].]]
Los desèrts costièrs generalament se localizan als bòrds occidentals de continents pròches dels [[tropic]]s del [[Tropic del Càncer|Càncer]] e del [[Tropic del Capricòrne|Capricòrne]]. Son afectats pels [[corrent oceanic|corrents oceanics]] costièrs freds, que corron parallelament a la còsta. A causa dels sistèmas de vents locals que dominan los vents alisèus, aquestes desèrts son mens estables que los d'autres tipes. En [[ivèrn]], de [[nèbla]]s, produitas pels corrents freds ascendents, sovent cobrisson los desèrts costièrs coma un mantèl blanc que bloca las radiacions solaras. Los desèrts costièrs son relativament complèxes, que son los produches de sistèmas terrèstres, oceanics e atmosferics. Un desèrt costièr, lo d'[[Atacama]], es lo mai sec de la Tèrra. Una pluèja mejana i es d'un millimètre o mai - e aquò un còp cada cinc o vint ans.

Las dunas en forma de luna montanta son comunas dins los desèrts costièrs, coma lo [[Desèrt de Namib|Namib]], en [[Africa]], ont prevalon los vents del continent sus la mar.

=== Desèrts de monson ===

''[[Monson]]'', derivat d'un mot [[arabi]] que significa {{citacion|sason}}, designa un sistèma de vents amb retorn sasonièr accentuat. Las monsons se desvolopan en responsa a de variacions de temperatura entre continents e oceans. Los vents alisèus del sud de l'[[Ocean Indian]], per exemple, vuejan de pluèjas importantas en [[Índia]] qu'arriban per la còsta. Quand la monson travèrsa Índia, pèrd son umiditat sul pendís oriental de la cadena montanhosa d'Aravalli. Lo desèrt de [[Rajastan]] en [[Índia]], e lo desèrt [[Thar]] en [[Paquistan]], fan partida d'una region de desèrts de monson a l'oèst d'aquesta cadena de montanhas.

=== Desèrts polars ===

Los desèrts polars son d'airals amb de precipitacions annalas inferioras a {{unitat|250|mm}} e una temperatura mejana del mes mai caud de l'an inferiora a {{unitat|10|°C}}. Los desèrts polars de la planeta cobrisson gaireben {{unitat|5000000|[[quilomètre carrat|km{{exp|2}}]]}} e son principalament de leits de ròcas o planas de [[grava]]s. Las dunas de sabla son pas tipicas d'aquestes desèrts, pasmens de dunas de [[nèu]] se pòdon formar dins las zonas que las precipitacions localas i son pus abondantas. Las variacions de temperatura dels desèrts polars superan sovent lo punt de congelacion de l'aiga. Aquesta alternança gèl-desgèl daissa de marcas caracteristicas pel sòl, qu'arriban fins a 5&nbsp;m de diamètre.

Las vals secas d'[[Antartida]] son demoradas liuras de [[glaç]] fa de miliards d'ans. Dins los camps de glaç permanents s'encontran d'[[ecosistèma]]s simples. Subre la nèu vièlha se desvolopan d'algas, los nutriments tendon a se concentrar per mesura que nèu e glaç s'evaporan. D'unas d'aquestas algas son de color roja brilhanta. 
Existisson d'ecosistèmas marins actius dins lo glaç e dins l'aiga, jos la granda mar de glaç que cobrís l'ocean polar. Un ecosistèma diversificat d'algas e pichon consumaires viu sul costat inferior del glaç; aquestes sistèmas utilizan la lutz solara que penètra lo glaç durant l'estiu, coma font d'energia. Las aigas que rajan dejós del glaç tanben carrejan de matèria organica produita dins d'autres luòcs, en fornir de manjar a una populacion importanta de [[peis]]ses. Fòrça mamifèrs marins vivon de la pesca; aital, [[fòca]]s, [[òrca]]s ([[balena]]s) e [[ors]]es polars son al cap de la cadena alimentària polara. D'unas espècias de peisses e anfibians que vivon jos las aigas congeladas encara demòran desconegudas de l'òme.

=== Paleodesèrts (desèrts {{citacion|fossils}}) ===

Las recèrcas dins las mars de sabla (vastas regions de dunas) ancianas, los cambiaments dins los bacins lacustras, las analisis arqueologicas e de vegetacion indican que las condicions climaticas cambièron considerablament dins de vasts espandis de la planeta dins un passat geologic recent. Durant los {{formatnum:12500}} darrièrs ans, per exemple, d'unes desèrts foguèron ben mai arides qu'o son uèi. Aperaquí 10% de la tèrra situada entre las latituds 30° N e 30° S es uèi cobèrta per de mars de sabla. Pasmens, {{formatnum:18500}} ans avans, las mars d'arena formavan doas imensas cinturas qu'ocupavan gaireben 50% d'aquesta zona. Coma uèi, las [[selvas tropicalas]] e las [[savana]]s ocupavan la zona entre aquestas doas faissas.

De [[sediment]]s fossils de desèrts datats fins a 500 milions d'ans foguèron trapats dins fòrça partidas del glòbe. De traças de sediments de dunas foguèron trapats dins d'endreches que uèi son pas desertics. Fòrça d'aquestas "relíquias" de dunas uèi recebon entre 80 e 150&nbsp;mm de pluèja per an. D'unas ancianas regions de dunas son ara ocupadas per de selvas tropicalas umidas.

Las montanhas de l'endrech sonat ''Sand Hills'' son un camp de dunas inactiu de {{unitat|57000|km²}} del centre de [[Nebraska]]. La mar d'arena màger de l'emisfèri occidental es uèi estabilizada per la  vegetacion, e recep a de 500&nbsp;mm de pluèja per an. Las dunas de ''Sand Hills'' atenhon 120&nbsp;m de nautor. Lo desèrt de [[Kalahari]] en [[Africa]] es tanben un paleodesèrt.

=== Desèrts sus d'autras planetas ===
[[Fichièr:Gusev Spirit 01.jpg|thumb|right|340px|Aspècte del desèrt [[Mart (planeta)|marcian]] fotografiat per la [[sonda espaciala]] [[Spirit]], en [[2004]].]]
[[Mart (planeta)|Mart]] es unica demest las autras planetas del [[Sistèma Solar]] que s'i identifican de fenomèns eolians. E mai que la pression atmosferica a sa superfícia siá sonque de 1% de la terrèstra, la circulacion atmosferica sus Mart forma una mar de sabla circumpolara de mai de {{unitat|5000000|[[quilomètre carrat|km{{exp|2}}]]}}, mai que las mars de sabla màgers de la Tèrra. Las mars de sabla marcianas son formadas mai que mai de dunas en forma de mièja luna dins d'airals plans pròches de la calòta polara de glaç del nòrd de la planeta. De camps de dunas menors ocupan lo fons de fòrça cratèrs de las regions polaras marcianas.

Definir un desèrt sonque per l'abséncia de pluèja, sens tanben considerar los factors eolians, classificariá coma tal totes los fenomèns similars a aqueste fòra de nòstra planeta. L'unic còrs celestial ont se considèra possible qu'existiscan de precipitacions es [[Titan (luna)|Titan]], una [[satellit natural|luna]] de [[Saturne (planeta)|Saturne]]; el a pas d'aiga en estat liquid, mas es possible qu'aja de [[metan]] e d'autres [[idrocarbur]]s en estat liquid.

== Caracteristicas dels desèrts ==
[[Fichièr:White6.jpg|thumb|right|300px|[[Duna]]s de [[gip]], desèrt  de [[White Sands]], en [[Nòu Mexic]] ([[EUA]]).]]
L'[[arena]] cobrís sonque 20% dels desèrts terrèstres. La màger part de l'arena es dins de "lençòls" d'arena e bancs d'arena — vastas regions de dunas onduladas que semblan a las ondas de la mar.

Gaireben 50% de las superfícias dels desèrts son de planas ont i a una a accion eoliana  - que bolega los pichons grans de sabla - descobrís las gravas compausadas mai que mai de pèiras rufas, o de pèiras aredondidas.

D'autras superfícias de tèrras aridas se compausan de leits de pèiras aflorantas, de sòls desertics e depaus fluvials, inclusent depaus alluvials, leits secs, lacs de desèrt e oasis. Los afloraments de leits de pèiras apareisson sovent coma de monts pichons, enrodats per de planas erodadas espandidas.

Los [[oasi|oasis]] son de luòcs ont la vegetacion es irrigada per de fonts sostèrranhas, [[potz|poses]] o per [[irrigacion]]. Fòrça son artificials. Los oasis son sovent los unics luòcs dels desèrts que permeton als òmes de cultivar e de i poder viure.

=== Sòls ===

Los [[sòl]]s que se forman dins los climas arides son subretot minerals amb pauc de matèria organica. Una acumulacion repetida d'aiga dins d'unes sòls forma fòrça depaus de [[sal (quimia)|sal]]. Lo [[carbonat de calci]] precipitat d'una solucion pòt cimentar l'arena e las gravas en blòts durs, qu'arriban d'aténher d'espessors de 50&nbsp;m.

Lo [[caliche]] es un depaus rogenc, gaireben marron, o que tira cap al blanc, encontrat en fòrça sòls de desèrt. Apareis normalament jos forma de noduls o coma cobertura de granelets minerals formats per l'interacion complicada entre l'aiga e lo [[gas carbonic]] liberat pel racinum de las plantas o per la descomposicion de la [[matèria organica]].

=== Vegetacion ===
[[Fichièr:Saguaro Arizona USA..jpg|thumb|right|300px|[[Cactus]] [[Saguaro]], dins lo desèrt d'[[Arizòna]] (Estats Units). Pòt aténher fins a 15&nbsp;m de nautor.]]
La  majoritat de las plantas del desèrt son tolerantas a la secada e a la salinitat, per exemple las [[xerofit]]as. D'unas emmagazinan d'aiga dins sas fuèlhas, raices e cambas. D'autras plantas del desèrt an de longas [[raiç|raices]] que penètran fins al jaç freatic (lençòl freatic o toalha freatica) en fixar lo sòl e evitan l'erosion. Las [[camba]]s e [[fuèlha]]s d'unas plantas reduson la velocitat superficiala dels vents que carrejan d'arena, en protegir aital lo sòl de l'erosion.

Los desèrts an normalament una cobèrta vegetala escampilhada pasmens fòrça diversificada. Lo desèrt de [[Sonora]], al sud-oèst dels [[EUA]], possedís la vegetacion desertica pus complèxa de la Tèrra. Los [[cactus]] gigants ''saguaro'' provesisson de nises als aucèls del desèrt e foncionan coma d'arbres. Lo saguaro creis lentament mas pòt viure fins a dos cents ans. A nòu ans, fan aperquí 15&nbsp;cm de nautor. A 75 ans, los cactus desvolopan sas primièras brancas. Quand son totalament adultes, los saguaro atenhon 15&nbsp;m de nautor e pesan gaireben 10 tonas. S'encontran dins lo desèrt de Sonora e renfòrçan l'impression de que los desèrts son de mitans rics en cactus.

Sonque dos cactus son normalament considerats comas de plantas dels desèrts, los autres tipes s'adaptan a la vida en mitan arid. Son inclusas de plantas de las familhas dels [[pese]]s e dels [[virasolelh]]s. Los desèrts freds an coma vegetacion predominanta de graminèas e d'arbusts.

=== Aiga ===
La pluèja tomba de còps que i a dins los desèrts, e las tempèstas i son sovent violentas. Un recòrd de 44&nbsp;mm en 3 oras de pluèja ja foguèt enregistrat en Sahara. Las grandas tempèstas de Sahara pòdon vuejar gaireben un millimètre d'aiga per minuta. De canals normalament secs, sonats  ''wadis'' (rècs), se pòdon emplir d'aviat per de pluèjas subtas e venir perilhós.

Malgrat lo pauc de pluèja que tomba dins los desèrts, aquestes recebon d'aiga que raja de fonts efemèras, alimentadas per la pluèja e nèu de montanhas vesinas. Aquestes corrents emplisson los canals amb un jaç de fanga e frequentament transpòrtan de quantitats considerablas de sediment pendent un o dos jorns. Malgrat que la majoritat dels desèrts se situan dins de bacins amb drenatge tancat o interior, unes rares desèrts son atraversats per de rius 'exotics', es a dire, amb una font e un cors situat fòra d'una zona desertica. Tals rius infiltran pel sòl e pèrdon per evaporacion de grandas quantitats d'aiga dins sas jornadas passadas pels desèrts, pasmens los seus volums d'aiga son tals que mantenon lor perennitat. [[Nil]], [[Colorado (riu)|Colorada]] e  lo [[Fluvi Jaune]] son de rius exotics que rajan al mitan de desèrts per portar sos sediments fins a la mar.

Los lacs se forman ont la pluèja o l'aiga de desgèl al dintre dels bacins de drenatge es sufisenta. Los lacs dels desèrts son geralament plans, temporaris e salats. Per aquestas rasons son generalament de fonsor redusida, e la fòrça del vent pòt far s'espandir las aigas del lac sus de nombroses quilomètres carrats. Quand los lacs pichons se secan, daissan una crosta de sal al fons. Un jaç plan format d'argila, de fanga o d'arena encrostadas amb de sal e conegut coma ''salar'', o, en [[Mexic]], ''"playa"''. I a mai de cent "playas" dins los desèrts nòrd-americans. Fòrça son de relíquias de grands lacs qu'existissián durant la darrièra [[Edat de glaç|èra glaciària]], gaireben dotze mila ans avans. Lo Lac Bonneville èra un lac amb 52&nbsp;000&nbsp;km² e gaireben 300&nbsp;m de fonsor entre [[Utah]], [[Nevada]] e [[Idaho]] durant la darrièra glaciacion. Uèi las rèstas del Lac Bonneville incluson lo Grand Lac Salat en Utah, lo Lac Utah e lo Lac Sevier. Coma las "playas" de uèi son de sòls arids formats durant un passat pus umid, porgisson d'indicacions utilas sus los cambiaments climatics.

Los terrens plans del fons dels ancians lacs e "playas" fan d'excellentas pistas per de corrida e per los avions e veïculs espacials. De Recòrds de velocitat en veïculs terrèstres son comunament establits sus la nomenada ''Bonneville Speedway'', una pista situada al fons del Grand Lac Salat. Los veïculs espacials americans aterrisson sus la "playa" de Rogers Lake, [[Aeropòrt|basa aeriana]] d'Edwards, en [[Califòrnia]].

== Ressorsas mineralas ==
[[Fichièr:MountSinaiView.jpg|thumb|right|350px|Desèrt de [[Sinai]], en [[Egipte]].]]
De depaus [[mineral]]s se formèron, e foguèron enriquits o preservats per los procèssus geologics pròpris a las regions aridas, coma consequencia del clima. L'aiga dins lo sòl lixivia los minerals e los torna depausar dins de zonas pròchas del [[lençòl freatic]]. Aqueste procèssus de lixiviacion concentra aquestes minerals en depaus que se pòdon prospectar.

L'[[evaporacion]] de las tèrras aridas aumenta l'acumulacion minerala dins de zonas ont se forman de lacs temporaris. Las ''"playas"'' pòdon èsser fonts de depaus minerals formats per evaporacion. L'evaporacion dins de bacins tancats precipita los minerals coma lo [[gip]], las sals (inclutz lo [[nitrat de sòdi]], e lo [[clorat de sòdi]]) e los [[borat]]s. Los minerals formats dins aquestes depaus aprèp  evaporacion dependon de la composicion e de la temperatura de las aigas salinas al moment de lor formacion.

De depaus d'evaporacion significatius son presents dins los desèrts del  Grand Bacin dels EUA, depaus que foguèron famoses durant l'exploracion e après transportats sus l'esquina de muòls de la [[Val de la Mòrt]] e tanben en camin de fèrre. Lo [[bòr]], obtengut del [[borax]] e dels borats depausats, es un element essencial de la manufactura del [[veire]]s, [[ceramica]]s, esmalts, produches quimics per l'[[agricultura]] e farmaceutics. De grandas quantitats de borats son traitas dels depaus d'evaporacion en [[Califòrnia]].

Lo desèrt d'[[Atacama]], en [[Chile]], es unic demest los desèrts del mond en tèrmes d'abondància de minerals salins. Lo nitrat de sòdi ([[salitre]]) foguèt esplechat per la fabricacion d'[[explosiu]]s e [[fertilizant]]s en Atacama dempuèi la mitat del sègle XIX. Gaireben 3 milions de tonas metricas foguèron esplechadas durant la [[Primièra Guèrra Mondiala]].

Demest los minerals de valor encontrats dins las zonas aridas de la Tèrra, i a lo [[coire]] dins los desèrts dels [[EUA]], [[Chile]], [[Peró]] e  [[Iran]]; minerals de [[fèrre]], [[plomb]] e [[zinc]] en [[Austràlia]]; [[oxid de fèrre]] en [[Turquia]]; e de depaus d'[[aur]], [[argent]] e [[uranium]] en [[Austràlia]] e als EUA. Los minerals non metallics coma lo [[berilli]],  [[mica]], [[liti]], [[argila]]s, [[pèira ponce]] e [[escória]] tanben se tròban dins las regions aridas. Lo [[carbonat de sòdi]], [[sulfat]]s, [[borat]]s, [[nitrat]]s e compausats de liti, [[bròme]], [[iòde]], [[calci]] e [[estronci]] venon de la sedimentacion e evaporacion de las aigas salinas pròchas  de la superfícia, formadas dins d'aigas sosterranhas, en general durant los periòdes geologics recents.

La formacion de Green River en [[Colorado]], [[Wyoming]], e [[Utah]] conten de depaus alluvials e salats d'evaporacion creats dins un enòrme lac que son nivèl varia pendent de milions d'ans. Los depaus economicament importants de [[bicarbonat de sòdi]] idratat, e de grands depaus de [[xisto]] betuminós foguèron creats en mitans arids.

D'unas de las zonas mai productivas en [[petròli]] de la Tèrra se tròban en regions aridas e semiaridas d'Africa e de l'[[Orient Mejan]] e mai que los jaciments de petròli se foguèron formats originalament dins lo leit de la mar. Los cambiaments climatics recents transformaran aquestas zonas en regions aridas.

D'autres jaciments de petròli, pasmens, pòdon aver agut una origina eoliana, e actualament se tròban en zonas umidas. La region de Rotliegendes, un jaciment de petròli de la [[Mar del Nòrd]], es associada amb de depaus per evaporacion. Fòrça dels principals jaciments petrolifèrs dels EUA pòdon aver per origina l'arena levada pel vent. D'ancians depaus alluvials pòdon tanben contenir d'[[idrocarbur]]s.

== Qualques desèrts del mond ==
[[Fichièr:Sahara satellite hires.jpg|thumb|300px|Imatge de [[satellit]] del desèrt de [[Sahara]].]]

* Los 9 desèrts màgers del mond:
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" width="350px"
|-----
! style="background-color:gold; color:black;" |  Desèrt
! style="background-color:gold; color:black;" |  [[Aira|Superfícia]] ([[quilomètre carrat|km²]])
|-----
| align="left" | 1º Sahara (Africa) || align="center" |  9 000 000 
|-----
| align="left" | 2° Desèrt d'Arabia (Asia) || align="center" | 1 300 000
|-----
| align="left" | 3° Desèrt de Gòbi (Asia)
| align="center" |  1 125 000 
|-----
| align="left" | 4° Desèrt de Kalahari (Africa)
| align="center" |  580 000 
|-----
| align="left" | 5° Grand desèrt d'arena (Austràlia)  
| align="center" |  414 000   
|-----
| align="left" | 6° Kara kum (Asia)
| align="center" | 350 000 
|-----
| align="left" | 7° Taklamakan shamo (Asia)  || align="center" |  344 000
|-----
| align="left" | 8° Desèrt de Namibia (Africa) || align="center" |  310 000
|-----
| align="left" | 9° Thar (Asia) || align="center" |  260 000
|-----
|}

=== Africa ===
* [[Desèrt de Sahara]]
* [[Desèrt de Libia]]
* [[Desèrt d'Arabia]]
* [[Desèrt de Kalahari]]

=== Americas ===
* Desèrt d'[[Atacama]] en [[Chile]] (America del Sud)
* [[Mojave]], [[Sonora (desèrt)|Sonora]], [[Chi (desèrt)|Chi]] (America del Nòrd)

=== Asia-Pacific ===
* [[Desèrt de Gòbi]] o desèrt de [[Mongolia]]; [[Taklamakan]] (en [[RPC|China]]).
* Desèrt de [[Kara Kum]] en [[Asia Centrala]].
* Kyzyl Kum en [[Cazacstan]] e [[Ozbequistan]]
* [[Negev]] al sud d'[[Israèl]]
* Desèrt de [[Judèa]], a l'èst d'[[Israèl]] e de [[Palestina]]
* Los desèrts d'[[Austràlia]]

== Vejatz tanben ==
{{commonscat|Deserts}}
* [[Extremitats de la Tèrra]]
* [[Desertificacion]]
* [[Secada]]

== Bibliografia ==

* {{cite book
| last                  = Bruno Doucey, Alain Morel, Catherine Boudier, Gilbert Conan, Charlotte de Montigny
| first                 = 
| authorlink            =
| last[n]               = 
| first[n]              = 
| author[n]-link        = 
| editor                = Robert Laffont
| editor-link           = 
| editor[n]-last        = 
| editor[n]-first       = 
| editor[n]-link        = 
| others                = 
| title                 = Le livre des déserts : Itinéraires scientifiques, littéraires et spirituels
| trans_title           = 
| url                   = 
| archiveurl            = 
| archivedate           = 
| format                = 
| accessdate            = 
| type                  = 
| edition               = 
| series                = 
| volume                = 
| date                  = 
| origyear              = 
| year                  = 2006
| month                 = 
| publisher             = 
| location              = 
| language              = francés
| isbn                  = 2221099664
| oclc                  = 
| lccn                  = 
| doi                   = 
| bibcode               = 
| id                    = 
| page                  = 
| pages                 = 
| nopp                  = 
| at                    = 
| chapter               = 
| trans_chapter         = 
| chapterurl            = 
| quote                 = 
| ref                   = 
| laysummary            = 
| laydate               = 
| author-mask           = 
| author-name-separator = 
| author-separator      = 
| display-authors       = 
| separator             = 
| postscript            = 
| lastauthoramp         = 
}}
* {{cite book
| last                  = Théodore Monod
| first                 = 
| authorlink            =
| last[n]               = 
| first[n]              = 
| author[n]-link        = 
| editor                = Agep
| editor-link           = 
| editor[n]-last        = 
| editor[n]-first       = 
| editor[n]-link        = 
| others                = 
| title                 = Déserts
| trans_title           = 
| url                   = 
| archiveurl            = 
| archivedate           = 
| format                = 
| accessdate            = 
| type                  = 
| edition               = 
| series                = 
| volume                = 
| date                  = 
| origyear              = 
| year                  = 2005
| month                 = 
| publisher             = 
| location              = 
| language              = francés
| isbn                  = 
| oclc                  = 
| lccn                  = 
| doi                   = 
| bibcode               = 
| id                    = 
| page                  = 
| pages                 = 
| nopp                  = 
| at                    = 
| chapter               = 
| trans_chapter         = 
| chapterurl            = 
| quote                 = 
| ref                   = 
| laysummary            = 
| laydate               = 
| author-mask           = 
| author-name-separator = 
| author-separator      = 
| display-authors       = 
| separator             = 
| postscript            = 
| lastauthoramp         = 
}}
* {{cite book
| last                  = Jacques Verdiel
| first                 = 
| authorlink            =
| last[n]               = 
| first[n]              = 
| author[n]-link        = 
| editor                = Amalthee
| editor-link           = 
| editor[n]-last        = 
| editor[n]-first       = 
| editor[n]-link        = 
| others                = 
| title                 = Les Déserts
| trans_title           = 
| url                   = 
| archiveurl            = 
| archivedate           = 
| format                = 
| accessdate            = 
| type                  = 
| edition               = 
| series                = 
| volume                = 
| date                  = 
| origyear              = 
| year                  = 2005
| month                 = 
| publisher             = 
| location              = 
| language              = francés
| isbn                  = 
| oclc                  = 
| lccn                  = 
| doi                   = 
| bibcode               = 
| id                    = 
| page                  = 
| pages                 = 
| nopp                  = 
| at                    = 
| chapter               = 
| trans_chapter         = 
| chapterurl            = 
| quote                 = 
| ref                   = 
| laysummary            = 
| laydate               = 
| author-mask           = 
| author-name-separator = 
| author-separator      = 
| display-authors       = 
| separator             = 
| postscript            = 
| lastauthoramp         = 
}}
* {{cite book
| last                  = Jean-Loïc Le Quellec, Guy Barthèlemy
| first                 = 
| authorlink            =
| last[n]               = 
| first[n]              = 
| author[n]-link        = 
| editor                = Flammarion
| editor-link           = 
| editor[n]-last        = 
| editor[n]-first       = 
| editor[n]-link        = 
| others                = 
| title                 = L’ABCdaire des déserts
| trans_title           = 
| url                   = 
| archiveurl            = 
| archivedate           = 
| format                = 
| accessdate            = 
| type                  = 
| edition               = 
| series                = 
| volume                = 
| date                  = 
| origyear              = 
| year                  = 1999
| month                 = 
| publisher             = 
| location              = 
| language              = francés
| isbn                  = 2080124706
| oclc                  = 
| lccn                  = 
| doi                   = 
| bibcode               = 
| id                    = 
| page                  = 
| pages                 = 
| nopp                  = 
| at                    = 
| chapter               = 
| trans_chapter         = 
| chapterurl            = 
| quote                 = 
| ref                   = 
| laysummary            = 
| laydate               = 
| author-mask           = 
| author-name-separator = 
| author-separator      = 
| display-authors       = 
| separator             = 
| postscript            = 
| lastauthoramp         = 
}}

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

[[Categoria:Desèrt|*]]