Veire la font de Codonhièr

{{Taxobox debuta | vegetal | ''Cydonia oblonga'' | Quittenbaum cydonia oblonga.jpg | Codonhièr (aspècte general).| | classification=APGIII }}
{{Taxobox | clad | Angiospèrmas }}
{{Taxobox | non-classificar | Mesangiospermae }}
{{Taxobox | clad | Dicotiledònas veraias }}
{{Taxobox | clad | Gunneridae }}
{{Taxobox | clad | Pentapetalae }}
{{Taxobox | clad | Rosidèas }}
{{Taxobox | clad | Fabidèas }}
{{Taxobox | òrdre | Rosales }}
{{Taxobox | familha | Rosaceae }}
{{Taxobox | sosfamilha | Maloideae }}
{{Taxobox | tribú | Maleae }}
{{Taxobox taxon | vegetal | genre | Cydonia | [[Philip Miller|Mill.]], [[1768]] }}
{{Taxobox taxon | vegetal | espècia | Cydonia oblonga | [[Philip Miller|Mill.]], [[1768]]{{Bioref|ITIS|25 sept. 2014|ref}} }}
{{Taxobox fin}}

Lo '''Codonhièr''' ('''''Cydonia oblonga''''') es una [[Espècia (biologia)|espècia]] d'arbusts o d'[[Arbre|arbrilhons]] de la familha de las [[Rosaceae|Rosacèas]] originàrias de las regions temperadas del [[Caucàs]] e d'[[Iran]]. Los fruchs son los [[Codonh|codonhs]]. Es l'unic representant del genre '''''Cydonia'''''.

Lo genre èra ancianament compausat de quatre autras espècias uèi destriadas dins dos autres genres<span></span>: ''Pseudocydonia'' (coma lo codonhièr de China, ''Pseudocydonia sinensis'') e ''Chaenomeles'' amb que se lo confond sovent.

== Etimologia e dénominations ==
[[Latin|Lo latin imperial]] lo designa  ''cotōneum'' el meteis venent benlèu del [[grèc]] ''κυδώνιον'' [''μῆλον kydonion''] (mêlon) « poma de Kydonia »  o poma de La Canèa, en [[Creta]].

Lo nom scientific del [[Genre (biologia)|genre]], ''Cydonia'', atribuit al codonhièr pel botanista escocés Philip Miller en 1768, es tanben bastit sus ''κυδώνια (Kydonia)'', « La Canèa ».

== Descripcion ==
[[Fichièr:Cydonia_oblonga_jfg.jpg|esquèrra|vinheta|Flors.]]
Lo codonièr es un arbrilhon de fuèlhas caducas, mesurant 5 a 8&nbsp;m de naut e 4 a 6&nbsp;m de larg. Las ramas jovas son tornementats.

Las [[Fuèlha|fuèlhas]] son altèrnas, simplas, de 6 a 11&nbsp;cm de long, de bòrd pubescent.

Las [[Flor|flors]] de cinc [[Petal|petals]] blanc-rosat an 4 a 5&nbsp;cm de diamètre.

=== Fruch ===
[[Fichièr:Quince.jpg|esquèrra|vinheta|Un [[codonh]].]]
Cosin del pomièr e del perièr, lo codonhièr forma coma eles de [[Fruch|fruchs]] de granas, los [[Codonh|codonhs]]. Los fruchs immaturs son verds e cotonoses en superfícia. Gaireben totas las varietats pèrdon aquel vela cotonós abans la fin de la davalada lo fruch cambia de color e ven jaune daurat quand matur. [[Pera|Pirifòrms]] o [[Poma|malifòrms]], voluminoses e fòrça odorants, los codonhs mesuran de 7 a 12&nbsp;cm de long sus 6 a 9&nbsp;cm de larg.

Lo codonh esun fruch comestible a la base de fòrça preparacions ([[confitura]], compòta, fruch confit...).

== Istòria ==
[[Fichièr:Francisco_de_Zurbarán_061.jpg|vinheta|Codonhs per [[Francisco de Zurbarán]].]]
[[Fichièr:Cydonia_oblonga_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-049.jpg|esquèrra|vinheta|lo codonh.]]
Lo codonhièrs es originari de las regions del [[Caucàs]] e del nòrd de l'[[Iran]]<ref>{{Cite book}}</ref>. Unes espandisson son airal d'origina al Turquestan e a l'[[Arabia Saudita|Arabia saudita]]<ref>{{Ligam web}}</ref>. I a pas de documentacions arqueobotanicas sus la cultura d'aquel fruchièr. Mas, las fonts literàrias semblan indicar que seriá arribat dins las regions mediterranèas pas qu'a l'epòca classica.

Lo fruch èra conegut dels Acadians e se pensa que la cultura del codonh auriá precedat aquela de la poma. Fòrça tèxtes ancians, coma lo Cantic dels cantics, evocant la poma poirián èsser en realitat relatius al codonh.

Pels [[Grècia|Grècs]] ancians, lo codonh èra una ofèrta rituala fach pels maridatges, que seriá vengut del Levant amb [[Afrodita]] e demorèt sacrat per ela qu'èra estat ofèrta per [[Paris]]. [[Plutarc]] conta qu'una promesa grèga rosegava un codonh per perfumar son baisar abans de l'intrada dins la cambra nupciala, « per que lo primièr salut siá ni desagrable, ni desplasent »<ref>Plutarque, ''Questions Romaines'' 3,65</ref>. Es per tres codonhs d'aur qu'Atalant s'arrèsta dins sa corsa.

Los Romans taben utilizavan lo codonh, lo libre de cosina romana d'Apicius dona de receptas d'olada de codonh amb de [[mèl]], e prepausa tanben una mescla, inabituala per nosaltre, amb de [[Pòrre|pòrres]]. [[Plini lo Vièlh]] menciona quatre varietats e dona lor usatge<ref>{{PliHN|lien=http://remacle.org/bloodwolf/erudits/plineancien/livre15.htm}}, XV, 10.</ref><span>.<br>
</span>

== Distribucion e abitat ==
Lo codonièr es originari de las regions temperadas anant de la mar Caspiana cap a la mar Negra<span></span>: [[Iran]], [[Armenia]], [[Azerbaitjan]], [[Caucàs|Russia Caucasiana]], [[Turcmenistan]].

S'installèt en [[Occitània]] ont se trapa dins las baranhas e sus la broas dels rius. Es cultivat dins de nombrosas regions temperadas del mond.

== Cultura ==
[[Fichièr:Fleurs-et-feuilles-de-cognassier.jpg|vinheta|Flors e fuèlhas.]]
Lo codonh es rustic e demanda un periòde de freg (al dejós de 7 ° C) per florir coma cal. L'arbre es autofertil pasmens lo rendement serà melhor per una fecondacion crosada.

La maturitat complèta del codonh demanda un clima de long periòde de calor (Portugal, Grècia...). Pòt alara se consomir crud. Sinon, los codonhs demoran durs, astringents e acids e pòdon èsser consomit pas qu'après coseson. Un metòde los daissava expausat a las geladas per que vengan mòl e levar un pauc de tanins.

Dins de regions de [[Gasconha]], los codonièrs marcan las limitas dels terrens e sont presents dins las baranhas.

Lo codonhièr foguèt introduch dins lo Mond Novèl, mas es rare en America del Nòrd a causa de sa sensibilitat al fuòc baterian. S'espandiguèt fòrça en [[Argentina]], al [[Chile|Chili]] e en [[Uruguai]].
* multiplicacion possibla per semanada o probainatge mas mai sovent en porreta a la fin de l'ivèrn seguit o non d'[[empèut]]<br>
* cultivat en tija o en boisson amb una talha minima subretot per airejat lo centre de l'arbre
* culhida a la davalada e acaban la maturacion servats.

=== Principalas varietats ===
Las varietats de codonhs son departit en dos grops: ''Cydonia oblonga piriformis'' (en forma de pèra) e ''Cydonia oblonga maliformis'' (en forma de poma)<ref>{{Cite book}}</ref>. Los mai espandit es:
* '' 'cognassier d'Angers' que 'Sydo' ''<br>
* '' 'cognassier de Provence' que 'BA29' ''<br>
* '' 'géant de Vranja' ''<br>
* '' 'coing commun' ''
* '' 'coing champion' ''
* '' 'coing du Portugal' ''
* '' 'aromatnaya' ''o'' 'Krymsk' '': novèla varietat de cort cicle de vegetacion podent arribar a maturitat complèta dins los climas mai caud, fruch jaune d'aur de perfum citronat e de gost pròche de l'ananàs, autofertil.

== Utilizacion ==
[[Fichièr:Catalonia_Codonyat-tall.JPG|vinheta|Pasta de codonh.]]
Lo codonhièr produch un fruch jaune e odorant a maturitat: lo [[codonh]]. Se consomís mai sovent cuèch jos forma de geladèas, de confituras, de pastas de fruchs o de còcas.

=== Pòrta enpèut del perièr ===
Lo codonhièr es tanben utilizat coma pòrta empèut del [[Perièr|perièr comun]] malgrar sa fòrta sensibilitat al fuòc bacteriann. L'inaptitud del [[perièr]] al brocatge classic e tanben l'eterogeneïtat e la tròp granda vigor dels perièrs francs menèrona a praticar d'[[Empèut|empèuts]] sus codonhièr. Se creat per aquel usatge las varietats '''BA 29''' t '''Sydo'''.

== Malautiás ==
L'entomosporiòsi es una malautiá que provòca de tacas brunas o negras sus las fuèlhas e suls fruchs. Las fuèlhas e rams erbacèus son tanben atacadas per l'[[oïdium]] e los fruchs per la moniliòsi.

=== Parasits ===
[[Fichièr:Cydonia_oblonga_Dalechamps_1637.png|vinheta|''Cydonia oblonga''<br>
Font<span></span>: J. Daléchamps (1637).]]
Lo codonh es la cibla de [[Larva|larvas]] d'espècias de [[Lepidoptera|lepidoptèrs]] coma, ''[[Bucculatrix bechsteinella]]'', ''[[Bucculatrix pomifoliella]]'', ''[[Coleophora cerasivorella]]'', ''[[Coleophora malivorella]]'', ''[[Chloroclystis rectangulata]]'' e ''[[Operophtera brumata]]''. Los fruchs son atacats per ''[[Cydia pomonella]]'' e ''[[Cydia molesta]]''.

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Vejatz tanben ==

=== Articles connèxes ===
* Codonhièr de China
* Codonhièr de Japon

=== Ligams extèrnes ===
* Referéncia [http://erick.dronnet.free.fr/belles_fleurs_de_france Belles fleurs de France] : [http://erick.dronnet.free.fr/belles_fleurs_de_france/cydonia_oblonga.htm ''Cydonia oblonga''] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span>{{Belles fleurs de France|cydonia_oblonga|''Cydonia oblonga''}}
* Referéncia Tela Botanica ([http://www.tela-botanica.org/page:eflore France métro]) : [http://www.tela-botanica.org/bdtfx-nn-86270 ''Cydonia'' Tourn. ex Mill.] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span>{{Tela-métro|86270|''Cydonia'' Tourn. ex Mill.}}
* Referéncias Tela Botanica ([http://www.tela-botanica.org/page:eflore France métro]) : [http://www.tela-botanica.org/bdtfx-nn-20470 ''Cydonia oblonga'' Mill., 1768] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span>{{Tela-métro|20470|''Cydonia oblonga'' Mill., 1768}}
* Referéncia INPN : [http://inpn.mnhn.fr/isb/espece/cd_nom/93734 ''Cydonia oblonga'' Mill., 1768] (<small>[http://inpn.mnhn.fr/isb/espece/cd_nom/93734/tab/statut + statut] [http://inpn.mnhn.fr/isb/espece/cd_nom/93734/tab/fiche + description]</small>) <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span>{{INPN|93734|''Cydonia oblonga'' Mill., 1768}}
* Referéncia [[Integrated Taxonomic Information System|ITIS]] : [http://www.cbif.gc.ca/acp/fra/siti/regarder?tsn=25158 ''Cydonia''   Mill.] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span> (<span class="plainlinksneverexpand"><small>+ [http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=25158 version anglaise]</small></span> <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>)
* Referéncia [[Integrated Taxonomic Information System|ITIS]] : [http://www.cbif.gc.ca/acp/fra/siti/regarder?tsn=25159 ''Cydonia oblonga''   Mill.] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span> (<span class="plainlinksneverexpand"><small>+ [http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=25159 version anglaise]</small></span> <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>)
* Referéncia NCBI : [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=36609 ''Cydonia''] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>{{NCBI|36609|''Cydonia''}}
* Referéncia NCBI : [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=36610 ''Cydonia oblonga''] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>{{NCBI|36610|''Cydonia oblonga''}}
* Referéncia [http://www.ars-grin.gov/ GRIN] : [https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=3254 <small>genre </small>''Cydonia''  Mill.] <small>([https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomylist.aspx?category=species&type=genus&value=%27%27Cydonia%27%27++Mill.&id=3254 +liste d'espèces contenant des synonymes])</small> <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>{{GRIN genre|3254|''Cydonia''  Mill.}}
* Referéncia [http://www.ars-grin.gov/ GRIN] : [https://web.archive.org/web/20121025223626/http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?12779 <small>espèce </small>''Cydonia oblonga''  Mill.] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>{{GRIN espèce|12779|''Cydonia oblonga''  Mill.}}
* Referéncia [http://www.biolib.cz/en/ BioLib] : [http://www.biolib.cz/en/taxon/id39542/ ''Cydonia oblonga'' Mill.] <span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span>{{BioLib|taxon|39542|''Cydonia oblonga'' Mill.}}
[[Categoria:Arbre fruchièr]]
[[Categoria:Flòra (nom vernacular)]]
[[Categoria:Maloideae]]