Veire la font de Canadà

{{1000 fondamentals}}
{{Infobox_País
|carta=ca
|nom_local=Canadà
|lenga=
|nom_occitan=
|de=
|imatge_bandièra=Flag of Canada.svg
|ligam_bandièra=
|imatge_blason=Royal Coat of arms of Canada.svg
|ligam_blason=
|imatge_mapa=CAN orthographic.svg
|devisa=« A mari usque ad mare » <br />([[latin]]: « D'un ocean a l'autre »)
|lengas oficialas= [[anglés]]<br />[[francés]]
|lengas regionalas=[[Dene Suline language|Chipewyan]] [[Cree (lenga)|Cree]] [[Gwich’in language|Gwich’in]] [[Inuinnaqtun]] [[Inuktitut]] [[Inuvialuktun]] <br />[[Slavey language|North Slavey]] [[Slavey language|South Slavey]] [[Dogrib language|Tłı̨chǫ]]
|capitala=[[Ottawa]]
|coordenadas_capitala=45° 24′ nòrd, 75° 40′ oèst
| ligam_vilas=Toronto
| títol_mai_granda_vila=Mai granda vila
| mai_granda_vila=[[Toronto]]
|tipe_govèrn=[[Monarquia constitucionala]]
|títols_dirigents=[[Monarquia canadenca|Rei]]<br />[[Governador general de Canadà|Governador General]]<br />[[Lista dels primièrs ministres de Canadà|Primièr ministre]]
|noms_dirigents= [[Carles III (Reialme Unit)|Carles III]]<br />[[Mary Simon]]<br />[[Justin Trudeau]]
|superfícia_reng   = 2
|superfícia_totala = {{formatnum:9984670}}
|percentatge_aiga  = 8,62 %
|populacion_reng   = 35
|populacion_totala = {{formatnum:40097761}}
|populacion_annada = 2023
|densitat          = 4.2
|tipe_independéncia=
|país_independéncia= 
|data_independéncia=
|païses frontalièrs=
|gentilici= 
|IDH_annada=
|IDH= 
|IDH_categoria=
|IDH_reng=
|còde_país=CA
| moneda =
| còde_moneda=Dolar canadenc (CAD)
|fus_orari=
|imne_nacional=''O Canada''
|domeni_internet=[[.ca]]
|indicatiu_telefonic=+1
| organizacions_internacionalas=
}}

'''Canadà''' (oficialament ''Canada''; {{AFI|[ˈkænədə]|lenga=en}},<ref>{{Ref-web|títol=Cambridge Dictionary|url=https://dictionary.cambridge.org/pronunciation/english/canada|lenga=en|consulta=06-06-2024|editor=Cambridge University|sit=dictionary.cambridge.org}}</ref><ref>{{Ref-web |títol=Pronunciation of "Canada" |url=https://www.britannica.com/dictionary/eb/audio?file=ggcana03&format=mp3&word=Canada&pron=%CB%88k%C3%A6n%C9%99d%C9%99 |site=Britannica |consulta=31 d'octobre de 2024}}</ref> {{AFI|[kanaˈda]|lenga=fr}}, {{AFI|[kanaˈdɑ]|3=loc}}) es lo segond país del mond per la superfícia totala, e lo pus grand de las [[America]]s. Es bordat al nòrd-oèst per l'[[estats dels Estats Units|estat estatunidenc]] d'[[Alaska]] e al sud per lo territòri continental dels [[Estats Units d'America]] e s'espandís d'èst en oèst entre [[Ocean Atlantic]] e [[Ocean Pacific]]. Lo gentilici es '''canadian -a''' (o '''canadenc -a''').

Lo territòri del Canadà actual foguèt abitat durant millenis per diferents pòbles aborigèns. A partir de la fin del sègle XV, d'expedicions colonialas britanicas e francesas explorèron, e pus tard poblèron, la region de la còsta atlantica. França cediguèt totas sas colonias d'America del Nòrd a la Granda Bretanha en 1763 après la [[Guèrra de Sèt Ans]]. En 1867, amb l'union de tres colonias britanicas dins la Confederacion canadenca, Canadà èra format d'un dominion federal de quatre províncias. Comencèt una reünion de províncias e territòris cap a un processus d'autonomia, qu'abotirà al [[Canada Act 1982|''Canada Act'']] en 1982.

Canadà es un [[federacion|estat federal]] governat coma una [[Parlament|democracia parlamentària]] e una [[monarquia constitucionala]], amb [[Carles III (Reiaume Unit)|Carles III]] coma cap d'estat. Lo país e oficialament bilingüe e multicultural al nivèl federal, amb una populacion d'aproximativament 37 millions de personas en 2021. L'economia  de Canadà es una de las pus importanta al mond que depend largament de sas ressorsas naturalas e del negòci internacional, particularament amb los Estats Units, amb los quals las relacions foguèron longas e complicadas. Per son [[PIB]] per abitant , lo país se classa al noven reng mondial, e al sesen reng per son indici del desvolopament uman. Es tanben ben classat al nivèl internacional per l'educacion, la qualitat de vida, la tranparància de govèrn, e la libertat del comèrci. Canadà es sòci del [[G7]], [[G8]], [[G-20 major economies|G20]], [[OTAN]], [[Organizacion per la Cooperacion e lo Desvolopament Economic|OCDE]], [[Organizacion del Comèrci Mondian|OCM]], [[Commonwealth]], [[Francofònia]], [[Organization of American States|OAS]], [[Asia-Pacific Economic Cooperation|APEC]], e de las [[Nacions Unidas]].

== Etimologia ==
Lo nom ''Canadà'' ven del mot laurencian (lenga iroquesa)  ''kanata'', que significa "vilatge" o "poblament". En 1535, los abitants indigènas de la region de la [[vila de Quebèc]] actuala utilizèron aqueste mot per dirigir l'explorador francés [[Jacques Cartier]] cap al vilatge de [[Stadacona]]<ref>{{cite book| first=Bruce G.| last=Trigger| coauthors=Pendergast, James F.| year=1978| chapter=Saint-Lawrence Iroquoians| title=Handbook of North American Indians Volume 15| location=Washington| publisher=Smithsonian Institution |pages=357–361 |id=OCLC 58762737}}</ref>. Pus tard Cartier utilizèt lo tèrme de ''Canadà'' per designar non solament aqueste vilatge, mas tanben l'airal entièr de la tribú de [[Donnacona]] (cap de Stadacona); en 1545, los libres e las mapas europèas comencèron de se referir a aquela region jol nom de ''Canadà''<ref>{{cite web|url=http://www.gutenberg.org/files/12356/12356-h/12356-h.htm| títol=Relation originale de Jacques Cartier| publisher=Tross (1863 edition)| autor=Jacques Cartier| an=1545| accessdate=2007-02-23}}</ref>.

== Istòria ==

=== Originas ===

[[File:America dau Nòrd - Familha de lengas a l'arribada deis Europèus.png|thumb|Familha de lengas en America dau Nòrd a l'arribada deis Europèus]]

Coma per leis autrei pòbles d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]], la populacion dau Canadà actuau es eissida de la mescla de quatre ensems principaus :
* de populacions indigènas, es a dire deis [[Primièras Nacions|Amerindians]] e deis [[Inuit]]s respectivament arribadas i a aperaquí {{formatnum:10000}} e {{formatnum:2000}} ans. Mai ò mens mestissats, aquelei pòbles forman encara de minoritats importantas dins lei regions septentrionalas dau país.
* de premiers [[colonialisme|colons]] [[França|francés]] e [[Reialme Unit|britanics]] que s'installèron dins lo país ai sègles XVII e XVIII. Coma dins lo rèsta dau [[continent]], impausèron sa [[cultura]] qu'es totjorn lo modèl dominant a l'ora d'ara.
* de populacions [[africa]]nas desbarcadas per servir d'[[esclavatge|esclaus]]. Pasmens, a respèct deis autrei país [[america]]ns, lo nombre d'esclaus negres es totjorn demorat feble en Canadà e lo ròtle deis Africans dins la formacion de la populacion canadenca actuala es donc fòrça limitat.
* d'imigrants tardius, generalament [[Euròpa|europèus]] ò [[asia]]tics, que s'installèron dins lo país a partir dau sègle XIX. Adoptèron la cultura dei colons [[Euròpa|europèus]] ja installats.
Leis informacions sus l'istòria deis Amerindians son fòrça raras avans lo sègle XVI. A l'arribada dei premiereis explorators europèus, sièis grops principaus dominavan lo territòri canadenc actuau : leis [[Inuit]]s lòng dins lei regions pus nòrdicas, leis [[Lengas atabascanas|Atabascans]] dins l'oèst, leis [[Lengas Algonquinas|Algonquins]] dins l'èst, leis [[Iroqués]] dins la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]], lei [[Salish]] au sud-oèst e de populacions [[siox]] dins lo [[sud]].

Lo [[continent]] [[america]]n èra conegut dei [[Viking]]s que l'avián descubèrt per azard en [[985]] ò en [[986]]. Segon lei sagas [[Islàndia|islandesas]], un grop de [[Viking]]s comandats per [[Leif Ericson]] passèt vèrs l'an [[1000]] un ivernatge dins un país dich « Vinland » situat a l'oèst de [[Groenlàndia]]<ref>[[Leif Ericsson]] descurbiguèt tres endrechs que foguèron dichs « Helluland » (probablament l'[[illa de Baffin]]), « Markland » (probablament lo sud de [[Labrador (region)|Labrador]]) e « Vinland ».</ref>. En [[1960]], la descubèrta de la pichona colonia de [[l'Anse aux Meadows]] confirmèt l'existéncia d'una preséncia vikinga ponctuala en [[America]] dins lo corrent de l'[[Edat Mejana]] Centrala<ref>Pasmens, la colonia de [[l'Anse aux Meadows]] correspond probablament pas au viatge de [[Leif Ericson]] mai puslèu a una expedicion organizada quauqueis [[Annada|annadas]] pus tard per [[Thorfinn Karlsefni]].</ref>. Pasmens, aquel interès durèt gaire e l'existéncia d'[[America]] foguèt obligada fins ais expedicions de [[Cristòl Colomb]] a la fin dau sègle XV.

Après la fin de l'[[Edat Mejana]], lei premierei reconeissenças [[Euròpa|europèas]] lòng dau [[litorau]] canadenc aguèron luòc en [[1497]]-[[1498]] ambé lei viatges de [[John Cabot]], explorator [[Itàlia|italian]] au servici d'[[Anglatèrra]], a l'entorn de [[Tèrra Nòva]]. Pasmens, Cabot dispareguèt dins la region durant una segonda expedicion e la region interessèt plus leis Europèus fins ais [[annada]]s 1520.

Lo novelum de l'interès per lo nòrd-oèst de l'[[Ocean Atlantic]] foguèt l'òbra de [[Francés Ièr de França|Francés I{{èr}}]] ([[1515]]-[[1547]]) tant que cercar lo « Passatge dau Nòrd-Oèst » vèrs [[Asia]] que contrar l'influéncia [[Espanha|espanhòla]] en [[America]]. En [[1524]], financèt ansin l'expedicion de [[Giovanni da Verrazzano]] que reconoguèt la region e li donèt lo nom de [[Nòva França|Novèla França]]. Puei, a partir de [[1534]], una exploracion pus seriosa acomencèt sota la direccion de [[Jacques Cartier]]. De [[1534]] a [[1542]], tres viatges permetèron ai [[França|Francés]] de descubrir la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]]. Pasmens, lei projèctes de creacion d'una [[colonialisme|colonia]] permanenta mau capitèron e ges de richessa foguèt descubèrta. Lei colons subrevivents foguèron repatriats en [[1543]].

=== La Novèla França ===

==== La fondacion de la Vila de Quèbec ====

Dins aquò, lei [[França|Francés]] contunièron de frequentar la region onte de colonias-comptadors (establiments provisòris destinats au comèrci) foguèron fondadas per servir de basa ai pescaires e ai marchands de [[pelissa]]s. Aquela darriera activitat comencèt de venir importanta a partir deis annadas 1580 e justifiquèt de temptativas novèlas de [[colonialisme|colonizacion]]. En [[1608]], [[Samuel de Champlain]] fondèt la [[Vila de Quebèc]] qu'es a l'origina dau poblament francés en Canadà. Pasmens, en despiech de l'establiment de relacions bònas ambé lei [[Hurons]], la vila se desvolopèt pas e teniá solament un centenau d'abitants en [[1627]].

==== Lo periòde dei Cent Associats ====

Fondada en [[1627]] per desvolopar la [[Nòva França|Novèla França]], la [[Companhiá dei Cent Associats]] recrutèt de [[colonialisme|colons]], fondèt una segonda colonia a [[Trois-Rivières]] e permetèt l'arribada de [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]] ([[1632]]). Lei missionaris fondèron la vila de [[Montreal]] per servir de basa a l'evangelizacion deis indigèns. Pasmens, la ciutat venguèt rapidament un centre dau comèrci de [[pelissa]]s e lei [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]] s'installèron dirèctament au sen dei comunautats hurons. 

Dins aquò, aqueu sistèma conoguèt tanben rapidament de problemas car un conflicte entre Hurons e plusors autrei pòbles [[iroqués]] s'acabèt per una desfacha dei premiers. Chaplats per lei venceires, lei Hurons s'installèron a proximitat de [[Vila de Quebèc|Quebèc]] e certanei s'integrèron a la societat coloniala. La guèrra se transformèt alora en conflicte dirècte entre [[França|Francés]] e [[Iroqués]] ([[Guèrras francoiroquesas]]). Lei combats causèron la falhida de la la [[Companhiá dei Cent Associats]] en [[1663]]. [[Loís XIV de França|Loís XIV]] ([[1643]]-[[1715]]) decidèt alora de transformar la colonia en província reiala.

==== Lo periòde reiau ====

[[Loís XIV de França|Loís XIV]] nomèt un governador generau cargat dei relacions ambé leis Amerindians e leis [[Anglatèrra|Anglés]] e un intendant cargat dei finanças, de la [[justícia]] e de la polícia. Mandèt tanben de tropas regularas que permetèron d'impausar la [[patz]] ais [[Iroqués]] en [[1667]]. Un regime dich « senhorau » organizèt la colonia. Proprietaris dei tèrras, de senhors leis arrendèron a de païsans en cambi d'una renda. De mai, leis abitants devián pagar lo [[dèima]], cumplir de [[corvada]]s e servir au sen de la milícia. 

Dins aquelei condicions, lo poblament de la província foguèt malaisada. Gràcias a una politica activa d'incitacions (tèrras donadas ai soudats après seis annadas de servici, servitors sota contract, mandadís fòrçat de fremas... etc.), la populacion passèt de {{formatnum:3000}} abitants en [[1663]] a {{formatnum:10000}} en [[1681]]. Pasmens, aquel esfòrç foguèt pas perseguit e a partir deis annadas 1680, la creissença naturala foguèt l'unic factor d'aumentacion de la populacion.

==== La perseguida de l'exploracion francesa ====

En parallèl de la politica de renfòrçament dau poblament [[França|francés]] dins la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]], leis autoritats de la Novèla França sostenguèron l'exploracion de la region e la creacion de contactes ambé leis Amerindians. La recèrca de [[Mississipí (riu)|Mississipí]] e lo desvolopament dau comèrci (pelissas) ne'n foguèron lei motors principaus.

En [[1673]], [[Louis Jolliet]] e [[Jacques Marquette]] passèron la region dei Grands Lacs e reconoguèron una partida importanta dau fluvi fins au [[Golf de Mexic|Gof de Mexic]]. En [[1682]], una expedicion francesa dirigida per [[René Robert Cavelier de la Salle|Cavelier de La Salle]] prenguèt lo contraròtle de sei bocas e una [[colonialisme|colonia]] i foguèt fondada en [[1699]].

==== La patz francoiroquesa ====

La patz signada en [[1667]] entre [[França|Francés]] e [[Iroqués]] èra demorada precària en causa dau desvolopament dei relacions entre la Novèla França e divèrsei pòbles indigèns desirós de trobar una proteccion còntra l'expansionisme iroqués. Dins lo corrent deis annadas 1690, leis [[Anglatèrra|Anglés]], en guèrra còntra [[Loís XIV de França|Loís XIV]] en [[Euròpa]], encoratjèron una represa de la guèrra francoiroquesa e sostenguèron leis Iroqués. Pasmens, a respèct de la premiera partida de la guèrra, lei colons s'èran adaptats ai tacticas de [[guerilha]] deis Amerindians e podián tanben comptar ambé l'ajuda de tropas regularas. Après una tiera de desfachas, leis Iroqués deguèron donc negociar e lei dos camps signèron una patz definitiva en [[1701]].

=== La rivalitat francoanglesa e la fin de la Novèla França ===

==== Lei tensions territòrialas francoanglesas ====

Poissanças rivalas en [[Euròpa]], [[França]] e [[Anglatèrra]] exportèron rapidament sa lucha en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]] onte lei motius de conflictes, principalament per de rasons comercialas, èran pas rars. Premier, [[Tèrra Nòva]] èra lo centre de rivalitats entre pescaires [[França|francés]], que frequentavan lo [[nòrd]] de l'[[illa]], e colons [[Anglatèrra|anglés]] installats a [[Saint John's (Tèrranòva e Labrador)|Saint John's]]. 

Puei, veniá la question d'[[Acàdia]] onte de [[França|Francés]] s'èran installats, a la seguida d'iniciativas privadas, dins la [[baia de Fundy]] a partir de [[1630]]. Amainatjèron la region per l'[[agricultura]] e desvolopèron de relacions comercialas ambé leis [[Anglatèrra|Anglés]]. Pasmens, en despiech d'aquelei relacions bònas, demoravan una menaça per lei [[colonialisme|colonias]] dau [[nòrd]]-[[èst]] deis [[USA|Estats Units]] actuaus.

Enfin, i aviá lei tensions entraïnadas per lo comèrci de [[pelissa]]s dins la [[baia d'Hudson]], tenguda per leis Anglés, e dins lei territòris de la Novèla França. En fòra de la concurréncia entre marchands, aquò aviá subretot entraïnat la presa de contraròtle de la vau de [[Mississipí (riu)|Mississipí]] per [[França]], çò que menaçava de blocar a tèrme l'expansion anglesa vèrs l'[[oèst]].

==== La Guèrra de Succession d'Espanha ====

La premiera guèrra vertadiera entre [[França|Francés]] e [[Anglatèrra]] en [[America del Nòrd|America dau Nòrd]] se debanèt durant la [[Guèrra de Succession d'Espanha]] ([[1702]]-[[1713]]). Se concentrèt principalament sus lei regions [[litorau|litoralas]]. Lei [[França|Francés]] ataquèron [[Tèrra Nòva]] en [[1706]] e en [[1709]] mai perdiguèron [[Acàdia]] en [[1710]]. Puei, leis Anglés ataquèron la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]] onte foguèron batuats a [[Vila de Quebèc|Quebèc]] en [[1711]].

A la fin de la guèrra, en [[1713]], lo [[Tractat d'Utrecht]] reorganizèt la region per tenir còmpte dei combats. [[Acàdia]] passèt sota sobeiranetat [[Anglatèrra|anglesa]] mai [[França]] obtenguèt leis illas dau [[Illa dau Cap Breton|Cap Breton]] e dau [[Illa dau Prince Edoard|Prince Edoard]]<ref>En [[1713]], aqueleis [[illa]]s portavan respectivament lei noms d'Illa Reiala e d'Illa de Sant Joan.</ref>. Lei pescaires francés gardèron sei drechs de pesca a l'entorn de [[Tèrra Nòva]] e lo limit entre lei territòris de la [[baia d'Hudson]] e de la Novèla França foguèt fixat sus la linha de partiment deis [[aiga]]s.

==== De la Guèrra de Succession d'Espanha a la Guèrra de Sèt Ans ====

De la [[Guèrra de Succession d'Espanha]] a la [[Guèrra de Sèt Ans]], [[Quebèc]] conoguèt un periòde de [[patz]] relativa que favorizèt son desvolopament, especialament gràcias a la pesca e au comèrci. Vèrs [[1750]], la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]], que començava d'èsser dicha Canadà segon una apelacion iroquesa, èra poblada per {{formatnum:60000}} colons e l'[[illa dau Cap Breton]] per {{formatnum:5000}}. L'expansion vèrs la vau de Mississipí avián contuniat. Una tiera de fòrts e divèrseis alianças ambé lei [[Pòbles indigènas d'America|pòbles amerindians]] ne'n asseguravan lo contraròtle. Pasmens, la demografa dei [[colonialisme|colonias]] [[França|francesas]] èra febla a respèct d'aquela dei territòris anglés d'[[America]] ({{formatnum:100000}} colons còntra 1,5 milions).

==== La Guèrra de Sèt Ans ====

[[File:Guèrra de Sèt Ans (1756-1763) - Teatre d'America dau Nòrd.png|thumb|Teatre d'America dau Nòrd de la [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]).]]

La represa dei conflictes francoanglés en [[Euròpa]] dins lo corrent dau rèine de [[Loís XV de França|Loís XV]] ([[1715]]-[[1774]]) aguèt de repercussions en [[America]]. Se la [[Guèrra de Succession d'Àustria]] se limitèt a la captura de l'[[Illa dau Cap Breton]] per leis [[Anglatèrra|Anglés]] en [[1745]] (foguèt renduda en [[1748]]), de tensions vivas apareguèron lòng de [[Mississipí (riu)|Mississipí]] onte lei combats venguèron frequents tre lo començament deis annadas 1750.

A partir de [[1756]], leis escaramochas se generalizèron ambé l'acomençament de la [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]). Gràcias a seis aliats [[Pòbles indigènas d'America|amerindians]] e son experiéncia de la « [[guerilha|pichona guèrra]] » dins lei seuvas de la region, l'armada [[França|francesa]] capitèt d'arrestar lei premiereis atacas [[Anglatèrra|anglesas]] en direccion de [[Quebèc]]. Pasmens, a partir de [[1758]], la superioritat numerica anglesa menacèt la [[Vila de Quebèc]] que capitulèt lo 18 de setembre de [[1759]] après un [[Sètge de Quebèc (1759)|sètge de tres mes]]. L'annada seguenta, maugrat una brèva còntra-ofensiva (reconquista provisòria de Quebèc), lei [[França|Francés]] foguèron obligats de capitular. Obtenguèron pasmens d'asseguranças regardant l'usatge de sa [[lenga]] e la libertat de culte.

=== Lo periòde britanic de 1763 a 1867 ===

==== Lo restabliment de la patz ambé leis Indians ====

Maugrat la capitulacion [[França|francesa]], leis [[Pòbles indigènas d'America|Amerindians]] qu'èran estats aliats ai Francés contunièron de combatre leis [[Anglatèrra|Anglés]], especialament dins la region dei Grands Lacs. En particular, en [[1763]], [[Pontiac]], un cap deis [[Ottawes]], declarèt la guèrra generala còntra lei colons [[Anglatèrra|anglés]] e menacèt [[Pennsilvània]] e [[Virgínia]]. La repòsta de [[Londres]] prenguèt la forma d'una reocupacion dei fòrts [[França|francés]] de [[Mississipí (riu)|Mississipí]] e de la disseminacion planificada de [[malautiá]]s ([[vairòla]]). 

Leis Anglés foguèron obligats de negociar e una proclamacion reiala reconoguèt lei drechs territòriaus deis [[Pòbles indigènas d'America|Amerindians]] e fixèt leis [[Apalaches]] coma limit de la colonizacion [[Euròpa|europèa]]. Mau respectat per la seguida, aqueu tèxte permetèt pasmens d'amaisar lei tensions. [[Pontiac]] l'acceptèt en [[1766]] e son [[assassinat]], tres ans pus tard, privèt leis indigèns dei Grands Lacs d'un cap eficaç.

==== L'Acte de Quèbec e la formacion de l'America dau Nòrd Britanica ====

Lo [[Tractat de París (1763)]] reconoguèt l'annexion [[Anglatèrra|anglesa]] de la quasi totalitat de la Novèla França, compres lei [[colonialisme|colonias]] de la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]]. La region prenguèt alora lo nom de « Quebèc ». Pasmens, la question dei colons [[França|francés]] èra pas lo problema pus important per leis autoritats [[Anglatèrra|anglesas]] d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]]. D'efèct, la pression coloniala dins leis [[Apalaches]] èra una menaça pus grèva car lei colons desobesissián ai restriccions impausadas per la proclamacion reiala de [[1763]].

Per assaiar de reglar aqueu problema, [[Londres]] decidèt de restacar lei territòris au [[nòrd]] dau [[riu]] [[Ohio (riu)|Ohio]] a la colonia de Quebèc. Aquò agravèt lei tensions entre [[Anglatèrra]] e sei 13 colonias mai contentèt lei colons [[francés|francofòns]]. De mai, lo [[govèrn]] anglés acceptèt de reconóisser la [[Glèisa Catolica]] e de mantenir lei [[lei|lèis]] [[Drech civil|civilas]] [[França|francesas]]. Ansin, en [[Quebèc]], la vida dei Francés cambièt gaire franc dau remplaçament d'una partida deis elèits, rintradas en [[França]] en [[1763]], per de marchands ò de senhors anglés. 

En [[1775]], Quebèc demorèt donc fidèu a la corona anglesa dins lo corrent de la [[Guèrra d'Independéncia dels Estats Units d'America|Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America]]. En particular, en [[1775]]-[[1776]], lei milícias localas participèron a la defensa de la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]] còntra leis [[USA|Estatsunidencs]] que deguèron finalament se retirar. Après la desfacha anglesa e l'establiment d'una [[frontiera]] novèla dins la region dei Grands Lacs, de desenaus de miliers de leialistas venguèron s'installar en [[Quebèc]], especialament dins lei regions superioras de la vau de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]] qu'èran gaire abitadas. Aquò entraïnèt la formacion de l'Aut Canadà (lo sud de l'[[Ontàrio]] actuau). Lei territòris [[francés|francofòns]] formèron alora lo Bas Canadà. En [[1791]], lo nom « Canadà » foguèt oficialament adoptat per designar l'America dau Nòrd Britanica. Leis autrei colonias anglesas de la region ([[Illa dau Cap Breton]], [[Tèrra Nòva]]... etc.) gardèron una existéncia distinta de Canadà.

==== L'exploracion dei territòris de l'oèst ====

L'exploracion dei territòris a l'oèst de [[Quebèc]] foguèt un procès relativament lòng. De [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]] ai [[Montanhas Rocosas|Montanhas Rocassosas]], foguèt principalament l'òbra de pioniers interessats per lo comèrci dei [[pelissa]]s, activitat totjorn lucrativa. Lo pus famós foguèt [[Alexander Miller]] qu'agantèt l'[[Ocean Artic]] en [[1789]] e l'[[Ocean Pacific]] en [[1793]]. Aquò permetèt d'establir lo contacte ambé lei grops principaus d'[[amerindian]]s : [[ojibwes]] dins lei [[selva|seuvas]] au nòrd dei Grands Lacs, [[cris]] a l'oèst deis [[ojibwes]], [[assiniboines]] a l'oèst dei [[Cree|cris]], [[pès negres]] vèrs lei [[Montanhas Rocosas|Rocassosas]] e [[atabascan (pòble)|atabascans]] au nòrd-oèst. Leis [[inuit]]s e divèrsei pòbes algonquins dei [[Montanhas Rocosas|Rocassosas]] contunièron d'escapar a l'influéncia [[Euròpa|europèa]].

Pasmens, totei lei pòbles indigèns foguèron pauc a pauc tocats per lei consequéncias dau comèrci dei [[pelissa]]s. D'efèct, doas companhiás, la [[Companhiá de la baia d'Hudson]] e la [[Companhiá dau Nòrd-Oèst]], se faguèron concurréncia entraïnant una multiplicacion dei comptadors e dei caças. A tèrme, la demenicion dau nombre d'animaus causèt de dificultats alimentàrias per lei tribüs amerindianas, agravadas per leis epidemias veïculadas per lei pioniers e per lei degalhs liats a la consumacion d'[[alcòl]].

A l'oèst dei [[Montanhas Rocosas]], maugrat quauquei reconóissenças de trapaires, l'exploracion foguèt subretot l'òbra de navigaires e de colons locaus. D'efèct, dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVIII, plusors missions maritimas ([[James Cook]] en [[1778]]), [[George Vancouver]] en [[1791]]-[[1795]]... etc.) i notèron la posicion dau [[litorau]] e deis illas principalas. En [[1804]]-[[1806]], una mission terrèstra [[USA|estatsunidenca]] i foguèt mandada entraïnant la creacion d'un condominium angloestatsunidenc sus la region en [[1818]]. Puei, foguèt partejada entre lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e leis [[USA|Estats Units]] en [[1846]] au nivèu dau 49{{e}} parallèl. L'[[illa de Vancouver]] venguèt alora oficialament una colonia britanica. Rapidament, la descubèrta de jaciments d'[[aur]] entraïnèt un important movement d'emigracion dins la region e la fondacion de la colonia de la [[Colómbia Britanica]] en [[1858]].

==== Lei rebellions de 1837 e l'Acte d'Union ====

A partir de [[1758]], [[Londres]] comencèt de delegar certanei poders a sei [[colonialisme|colonias]] d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]]. Aquelei territòris conoguèron una tiera d'evolucions institucionalas que causèron de tensions, especialament entre l'autoritat britanica e lei dos Canadà. Ansin, la [[Nòva Escòcia|Novèla Escòcia]] foguèt dotada d'una assemblada representativa en [[1758]]. Foguèt seguida de l'[[Illa dau Prince Edoard]] en [[1789]] e dau [[Nòu Brunswick|Novèu Brunswick]] en [[1784]]. En [[1791]], un Acte constitucionau devesiguèt la colonia de [[Quebèc]] entre l'Aut Canadà (l'[[Ontàrio]] actuau) e lo Bas Canadà (lo [[Quebèc]] actuau) e i creèt una assemblada [[poder legislatiu|legislativa]]. Pasmens, dins lo Bas Canadà, lo [[poder executiu]] demorèt entre lei mans dei [[Reialme Unit|Britanics]].

Aquela maufisança aguèt ges de consequéncia durant la [[Guèrra de 1812|Guèrra de 1812-1815]], temptativa deis [[USA|Estats Units]] de conquistar l'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]] Britanica. Au contrari, lei [[Tiralhaires canadencs|milicians dau Bas Canadà]] se destinguiguèron durant lei combats, especialament a [[batalha de Châteauguay|Châteauguay]] e au [[Batalha dau mas Crysler|mas Crysler]]. En [[1815]], lo conflicte, vengut fòrça impopular ais [[USA|Estats Units]] s'acabèt per la restauracion dau ''[[statu quo ante bellum]]''<ref>Pasmens, dins l'ipotèsi d'una guèrra novèla, lei [[Reialme Unit|Britanics]] menèron d'importants trabalhs de [[fortificacion]]s lòng de la [[frontiera]] e de [[Sant Laurenç (riu)|Sant Laurenç]] fins ais annadas 1890.</ref>.

Lo ròtle dei [[milícia]]s popularas dins la defensa de Canadà entraïnèt rapidament de revendicacions [[politica]]s au sen de la populacion. Dins l'[[Aut Canadà]], foguèron portadas per lei « reformistas » de [[William Mackenzie]] còntra l'[[oligarquia|oligarchia]]. Dins lo [[Bas Canadà]], prenguèron la forma d'una oposicion entre Canadencs francés, dirigits per [[Louis-Joseph Papineau]], e « poder anglés ». En [[1837]], una crisi economica entraïnèt d'insureccions dins lei dos Canadà e plusors caps canandencs, compres [[William Mackenzie|Mackenzie]] e [[Louis-Joseph Papineau|Papineau]], foguèron obligats de s'[[exili|exilar]] après la repression dei revòutas.

Pasmens, tre [[1838]], [[Londres]] comprenguèt la necessitat de menar de reformas e nomèt lo còmte [[John George Lambton|John Lambton]] per reorganizar lei províncias canadencas. Preconisèt de lei fusionar per formar un Canadà unic dominat per leis [[anglés|anglofòns]]. En [[1841]], l'Acte d'Union prononcièt la reünion dei dos Canadà e lo [[francés]] perdiguèt son estatut de [[lenga oficiala]]. [[Montreal]] venguèt la [[capitala]] d'aquel ensems.

==== Lo Canadà Unit e la question de son organizacion ====

[[File:Canadà - Territòri canadenc en 1867.png|thumb|Territòri canadenc en [[1867]].]]

L'Acte d'Union reglèt pas la question dei revendicacions popularas a l'origina dei revòutas de [[1837]]. Au contrari, maugrat leis esperanças inicialas de [[Londres]], favorizèt sa resurgéncia e permetèt rapidament una liberalizacion de la societat canadenca. Contentèt tanben pas lei particularismes francés e anglés e la question de l'organizacion futura de Canadà venguèt un subjècte important de debats dins lo corrent deis annadas 1850-1860.

Lo projècte politic dau còmte Lambton mau capitèt rapidament car la majoritat « anglesa » se formèt jamai. En plaça, lei reformators [[francés]] e [[anglés]] formèron un frònt comun sota la direccion de [[Louis Hyppolyte Lafontaine]] e de [[Robert Baldwin]]. En [[1848]], Londres acceptèt la mesa en plaça, ''[[de facto]]'', d'un regime parlementari. Units, lei Canadencs francés obtenguèron tanben la restauracion dau [[francés]] coma [[lenga oficiala]] e venguèron la principala fòrça politica de la colonia. En parallèl, lo retorn de la prosperitat economica favorizèt lo retorn a la calma. Favorizèt tanben una imigracion, principalament originària deis [[Illas Britanicas]], qu'entraïnèt una aumentacion de la populacion de 1,5 milions d'abitants en [[1841]] a 3,2 milions en [[1861]]. De linhas de camin de fèrre foguèron bastidas per jónher lei vilas principalas entre elei e, en [[1858]], la capitala foguèt transferida a [[Ottawa]] (mai [[Montreal]] a gardat sa primautat economica).

A partir deis annadas 1850, aqueleis evolucions maucontentèron lei reformistas de l'ancian Aut Canadà, dirigits per un [[protestantisme|protestant]] anticatolic dich [[Georges Brown]], venguts ostils a la « dominacion politica dei Canadencs francés ». Aquò entraïnèt en [[1854]] la formacion d'una aliança entre Canadencs francés e conservadors anglés per mantenir lo ''statu quo''. Pasmens, pausèt tornarmai la question de l'organizacion politica de Canadà e [[Georges Brown|Brown]] prenguèt posicion en favor d'una confederacion.

Dins lo decenni seguent, lei fòrças dei dos camps èran quasi identicas e la colonia venguèt pauc a pauc ingovernable fauta de majoritat parlamentària establa. En [[1864]], [[Georges Brown|Brown]] prepausèt tornarmai son projècte de confederacion e i apondèt l'idèa de restaurar l'Aut e lo Bas Canadà. Obtenguèt l'assentiment dei francofòns, dei conservadors e de [[Londres]]. Lo [[govèrn]] britanic s'ocupèt alora de convencre lei colonias « atlanticas ». Pasmens, lei particularismes locaus i èran fòrça vius e lo projècte se turtèt a una fòrta oposicion. Finalament, lo [[Nòu Brunswick|Novèu Brunswick]] e la [[Nòva Escòcia|Novèla Escòcia]] acceptèron de far partida de la confederacion canadenca. En revènge, [[Tèrra Nòva]] refusèt e demorèt una entitat distinta fins a [[1949]]. En [[1867]], lo Parlament de Londres votèt donc l'[[Acte de l'America dau Nòrd Britanica]] que creèt un [[dominion]] de Canadà format d'[[Ontàrio]] (èx-Aut Canadà), de [[Quebèc]] (èx-Bas Canadà), dau Novèu Brunswick e de la Novèla Escòcia.

=== Canadà de 1867 a 1945 ===

==== La crompa de la Tèrra de Rupert ====

Après [[1867]], Canadà conoguèt una expansion rapida ambé l'integracion de divèrsei territòris [[Reialme Unit|britanics]] d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]]. En [[1868]], lo [[govèrn]] crompèt la [[Tèrra de Rupert]] a la [[Companhiá de la baia d'Hudson]] en cambi de 1,5 milions de [[dolar]]s e de 5% dei tèrras lauradissas. La region venguèt una proprietat [[Federalisme|federala]] e foguèt devesida entre diferents lòts destinats a la venda ò a la construccion de camins de fèrre.

==== La creacion de Manitòba e la premiera insureccion mestissa ====

L'expansion canadenca inquietèt leis [[Amerindians]] e lei [[mestissatge|mestís]], generalament francoamerindians, installats dins lei territòris pauc a pauc incorporats. Aquò suscitèt rapidament de tensions e de revòutas. La premiera comencèt en [[1868]] dins la region dau [[Riu Roge (Ontàrio)|Riu Roge]] ambé la presa d'[[Winnipeg|Upper Fort Garry]] per lei mestís de [[Louis Riel]]. La causa èra l'arribada d'un nombre important d'abitants d'[[Ontàrio]]. Per resòuvre lo problema, la província de [[Manitòba]] foguèt creada en [[1870]]. Pasmens, de combats opausèron mestís e blancs après l'execucion d'un abitant d'Ontàrio per leis insurgents e l'armada foguèt mandada per restaurar l'òrdre. [[Louis Riel|Riel]] capitèt de s'enfugir ais [[USA|Estats Units d'America]].

==== L'integracion de la Colómbia Britanica e de l'Illa dau Prince Edoard ====

A partir de [[1858]], la [[Colómbia Britanica]] conoguèt un desvolopament important entraïnat per la descubèrta de jaciments d'[[aur]] dins la region. Au començament deis annadas 1860, se pausava la question d'una adesion de la [[colonialisme|colonia]] ais [[USA|Estats Units d'America]] mai la crompa de la [[Tèrra de Rupert]] per lei Canadencs cambièt la situacion. En [[1870]], una delegacion foguèt mandada a [[Ottawa]] per negociar l'intrada de la [[Colómbia Britanica]] que venguèt efectiva un an pus tard. Puei, en [[1873]], foguèt lo torn de l'[[Illa dau Prince Edoard]] de jónher Canadà. Aquò donèt au país sei limits actuaus (franc de [[Tèrra Nòva]] que demorèt separada fins a [[1949]]).

==== L'expansion dins l'Oèst e la rebellion de Saskatchewan ====

[[File:Canadà - Territòri canadenc en 1905.png|thumb|Territòri canadenc en [[1905]].]]

A partir deis annadas 1880, l'expansion dins l'Oèst s'accelerèt e permetèt d'establir la liason entre l'[[èst]] e l'[[oèst]] dau país. Coma ais [[Estats Units d'America]], lo [[camin de fèrre]] i tenguèt un ròtle important e l'expansion dei zònas de poblament dei blancs èra una fònt de tensions ambé lei tribüs indigènas.

La creacion de la companhiá ferroviària [[Canadian Pacific]] permetèt la construccion, entre [[1881]] e [[1885]], d'un [[camin de fèrre]] assegurant la liason entre la [[Colómbia Britanica]] e la region dei [[Grands Lacs (America del Nòrd)|Grands Lacs]]. Puei, una segonda linha foguèt construcha de [[Winnipeg]] a [[Edmonton]] en [[1896]]. Aquò necessitèt de traversar lei territòris [[amerindian]]s. Inquietas de pas renovelar l'experiéncia [[USA|estatsunidenca]] dei « guèrras indianas », leis autoritats canadencas decidèron d'establir un contraròtle estricte dei colons, d'establir un relevat precís dei tèrras e dei proprietats, de signar de tractats ambé leis Amerindians e de crear un còrs de polícia (la [[Polícia montada dau Nòrd-Oèst]]) per mantenir l'òrdre. Lo nombre relativament feble de colons facilitèt tanben la colonizacion e limitèt lei conflictes.

Pasmens, se la [[Polícia montada dau Nòrd-Oèst|Polícia montada]] capitèt d'empedir de guèrras indianas, lo maucontentament dei mestís de [[Saskatchewan]], marginalizats per la colonizacion, suscitèt de tensions vivas. Demandèron l'ajuda de [[Louis Riel]] que se proclamèt « Profèta dau Mond Novèu ». En [[1885]], organizèt una [[Rebellion dau Nòrd-Oèst|novèla insureccion mestissa]] ambé lo sostèn de certanei caps indigèns. Foguèt rapidament reprimida e [[Louis Riel|Riel]] executat. Lei caps indians foguèron condamnats a de penas de preson mai obtenguèron una ajuda estatala e [[Saskatchewan]] (e [[Albèrta]]) venguèron de províncias canadencas en [[1905]].

==== Lo desvolopament economic e demografic au començament dau sègle XX ====

Dins lo corrent deis annadas 1870-1880, la politica [[conservatisme|conservatritz]] e [[proteccionisme|proteccionista]] de [[John Macdonald]] aviá permés de protegir l'[[industria]] canadenca naissenta. De [[1900]] a [[1912]], lo país conoguèt un periòde de creissença fòrça importanta gràcias au desvolopament de son [[agricultura]] ([[blat]]), de seis [[exportacion]]s de [[fusta]] e de l'industria de [[Quebèc]] e d'[[Ontàrio]]. Conjugat ambé la penuria de tèrra dins lei Grands Plans deis Estats Units, aquò favorizèt l'imigracion ([[Reialme Unit|Britanics]], [[Alemanha|Alemands]], [[Rutènia|Rutèns]], [[Asia]]tics) e l'aumentacion de la populacion que passèt de 5,4 milions en [[1901]] a 8,8 milions en [[1920]]. L'integracion foguèt malaisada, especialament per leis [[Asia]]tics victimas d'esmogudas [[racisme|racistas]] a [[Vancouver]] en [[1907]].

==== La Premiera Guèrra Mondiala ====

Coma [[dominion]] de l'[[Empèri Britanic]], Canadà deviá alinhar sa [[diplomacia]] sus aquela de [[Londres]]. Durant la [[Segonda Guèrra dei Boers]] ([[1899]]-[[1902]]) devesiguèt ansin l'opinion publica entre lei comunautats [[anglés|anglofòna]], fidèla a l'Empèri, e [[francés|francofòna]], ostila ai guèrras imperialas britanicas. La [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt acceptada per lei dos grops. Dins aquò, lei [[francés|francofòns]] s'opausèron a la [[conscripcion]] obligatòria que foguèt finalament instituida en [[1917]].

{{formatnum:600000}} soudats canadencs foguèron mobilizats. Participèron principalament ai combats dau frònt de l'Oèst. {{formatnum:67000}} foguèron tuats (aperaquí 1% de la populacion) e {{formatnum:174000}} bleçats<ref>[[Tèrra Nòva]] participèt tanben a la guèrra e perdiguèt {{formatnum:1204}} tuats e {{formatnum:2314}} bleçats.</ref> Pasmens, lo govèrn canadenc obtenguèt lo drech d'èsser associat a la definicion dei decisions estrategicas e Canadà aguèt la sieuna delegacion a la [[Tractat de Versalhas|Conferéncia de Versalhas]]. En [[1920]], poguèt tanben venir membre de la [[Societat dei Nacions]]. Ansin, la [[Premiera Guèrra Mondiala]] permetèt a Canadà de començar d'afirmar son [[independéncia]] a respèct dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]].

==== L'entre doas guèrras ====

Lo periòde de l'entre doas guèrras foguèt largament dominat per la politica dau liberau [[William Mackenzie King]], Premier Ministre de [[1921]] a [[1930]] e de [[1935]] a [[1948]]. Gràcias a l'aumentacion de la demanda mondiala de [[cereala]]s, Canadà conoguèt una expansion economica importanta dins lo corrent deis annadas 1920 e un milion de personas imigrèron dins lo país. Pasmens, foguèt durament tocat per la [[crisi economica de 1929]]. En [[1933]], 26% de la populacion activa èra au [[caumatge]] e l'economia demorèt fragila fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. 

Au nivèu internacionau, l'estatut de Canadà evolucionèt durant aqueu periòde. En [[1926]], una Conferéncia Imperiala reconoguèt l'egalitat entre lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e lei [[dominion]]s. Lo Parlament de [[Londres]] confirmèt aquela decision en [[1931]]. Canadà venguèt alora oficialament un [[estat]] [[independéncia|independent]]. Pasmens, sa [[diplomacia]] demorèt alinhada sus aquela dei [[Reialme Unit|Britanics]] fins a la guèrra.

==== La Segonda Guèrra Mondiala ====

Canadà declarèt la guèrra a [[Alemanha]] lo 10 de setembre de [[1939]] après l'invasion de [[Polonha]] e lei declaracions de guèrra francobritanicas. En [[1942]], restaurèt la [[conscripcion]] obligatòria e mobilizèt un milion d'òmes que participèron ai combats dins l'[[Ocean Atlantic]], en [[Itàlia]] e sus lo frònt de l'Oèst ([[Desbarcament de Normandia|Normandia]], liberacion dei [[Païses Basses|País Bas]]). {{formatnum:42000}} [[militar]]s e {{formatnum:1600}} civius foguèron tuats. Pasmens, la contribucion principala de Canadà foguèt sa participacion a l'esfòrç de guèrra deis Aliats ambé la produccion d'armas ò de [[cereala]]s per avitalhar lei territòris aliats d'[[Euròpa]], especialament lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. Coma ais [[USA|Estats Units d'America]], la demanda militara permetèt tanben de resòuvre lei problemas economics liats a la crisi de [[1929]].

=== Canadà dempuei 1945 ===

==== L'integracion au sen de l'OTAN ====

Après [[1945]], Canadà, situat entre l'[[URSS|Union Sovietica]] e leis [[Estats Units d'America]], se raprochèt de [[Washington]] e participèt a la fondacion de l'[[OTAN]] en [[1949]]. Pasmens, a capitat de gardar una politica estrangiera relativament independenta. Au nivèu politic, lo liberau [[Louis Saint-Laurent]] succediguèt coma Premier Ministre a [[William Mackenzie King]]. Lo demorèt fins de [[1948]] a [[1957]] avans d'èsser remplaçat per lo conservador [[John Diefenbaker]]. En [[1963]], lei liberaus reprenguèron lo poder sota la direccion de [[Lester Pearson]] que demissionèt en [[1968]] au profiech de [[Pierre Trudeau]]. Coma lo rèsta deis estats occidentaus, lo periòde anant de la fin de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ais annadas 1970 foguèt marcat en Canadà per una fòrta expansion de l'economia. Aquò atraguèt d'imigrants e aperaquí 2,5 milions venguèron s'installar dins lo país entre [[1946]] e [[1966]].

==== La question de Quebèc ====

Maugrat lo contèxte economic favorable de l'après guèrra, la vila politica canadenca conoguèt una crisi en causa de la question de Quebèc onte la minoritat [[francés|francofòna]] acomencèt de s'agitar. D'efèct, après [[1945]], lo modèl tradicionau de la societat quebequesa — de populacion ruralas enquadradas per lo [[clergat]] — foguèt trevirat per l'industrializacion de la província e l'aumentacion de la talha dei [[vila]]s.

En [[1960]], lo liberau [[Jean Lesage]] succediguèt au conservador [[Maurice Duplessis]] a la tèsta de [[Quebèc]]. Transformèt prefondament la societat ambé la creacion d'un ministèri de l'Educacion independent de la Glèisa, la nacionalizacion dei companhiás d'[[electricitat]], l'adopcion d'una legislacion dau trabalh novèla e l'afirmacion d'un [[nacionalisme]] quebequés. Rapidament, aqueu corrent nacionalista se devesiguèt entre autonomistas e independentistas. En [[1968]], foguèt fondat, per [[René Levesque]], lo [[Partit Quebequés]] per sostenir lei revendicacions independentistas (pasmens dins l'encastre d'una union economica ambé Canadà). Pasmens, aqueu projècte se turtèt a l'incomprension dei populacions anglofònas deis autrei províncias.

==== Lo periòde Pierre Trudeau ====

Lo liberau [[Pierre Elliott Trudeau|Pierre Trudeau]] dirigiguèt lo [[govèrn]] federau de [[1968]] a [[1979]] e de [[1980]] a [[1984]]. Deguèt rapidament s'ocupar de la question quebequesa après l'aparicion de movements independentistas armats après la victòria electorala deis independentistas en [[1970]]. Après d'autrei victòrias, [[René Lévesque]] organizèt un referendum sus l'independéncia de Quebèc en [[1980]] que s'acabèt per una revirada (59,5% de non). Pasmens, lei francofòns de Quebèc obtenguèron lo vòte de divèrsei [[lei|lèis]] permetent de protegir sei [[drech]]s lingüistics ([[lèi 101]]... etc.).

Lo rèsta de la politica de [[Pierre Elliott Trudeau|Pierre Trudeau]] regardèt de reformas de societat (legalizacion dau divòrci, decriminalizacion de l'[[avortament]] e de l'[[omosexualitat]], abolicion de la [[pena de mòrt]]). Establiguèt tanben de relacions diplomaticas ambé certaneis [[estat]]s [[comunisme|comunistas]] coma la [[Republica Populara de China]] ([[1970]]) ò [[Cuba]] ([[1976]]). En [[1982]], organizèt la repatriacion de l'[[Acte de l'America dau Nòrd Britanica]], totjorn gardat au Parlament de Londres, e una modernizacion de la [[constitucion]]. Aquò entraïnèt una crisi politica en [[1980]]-[[1982]] car lei províncias e lo govèrn centrau s'opausèron sus lei modicacions de la [[constitucion]]. En particular, [[Quebèc]] refusèt de ratificar la lèi constitucionala adoptada en [[1982]]. Enfin, au nivèu economic, l'accion de Trudeau es fòrça criticada, especialament dins lei províncias occidentalas, en causa de son intervencion dins la produccion de [[petròli]] destinada a mantenir dei pretz au profiech de la basa industriala dei províncias orientalas.

==== Lo periòde conservador de 1984-1993 ====

Après [[1984]], lei [[conservatisme|conservadors]] reprenguèron lo contraròtle dau poder centrau e [[Brian Mulroney]] foguèt Premier Ministre fins a [[1993]]. En [[1985]], signèron un acòrd de liure cambi ambé leis [[USA|Estats Units d'America]]. Pasmens, son pensament principau foguèt de resòuvre lei problemas constitucionaus entraïnats per la crisi de [[1980]]-[[1982]]. En [[1987]], negocièt leis [[Acòrds dau lac Meech]], que contentèron una partida dei revendicacions quebequesas, mai lo procès de ratificacion mau capitèt en causa de l'oposicion dei [[Primièras Nacions|Premierei Nacions]], que volián tanben obtenir una reconóissença de sei drechs, e deis [[anglés|anglofòns]] ostils a una reconóissença dau particularisme de [[Quebèc]]. 

En [[1992]], una segonda temptativa donèt naissença ais [[Acòrds de Charlottetown]]. Per obtenir la ratificacion quebequesa, [[Brian Mulroney|Mulroney]] donava d'asseguranças relativas a la representacion e ai prerogativas deis autoritats federalas. Contentèt tanben divèrsei demandas [[amerindian]]as. Pasmens, la populacion refusèt l'acòrd après un referendum organizat lo 26 d'octòbre de [[1992]] (54,5% de non). Puei, minats per la recession economica a partir de la fin deis annadas 1980, lei conservadors foguèron largament batuts ais eleccions de [[1993]].

==== Lo periòde liberau de 1993-2004 ====

De [[1993]] a [[2004]], lei liberaus dominèron tornarmai la vida politica canadenca ambé [[Jean Chrétien]] coma Premier Ministre de [[1993]] a [[2003]]. En [[1995]], deguèt faciar un segond referendum independentista en [[Quebèc]] ganhat just just per lo « non » (50,6%). Tres ans pus tard, per prevenir lo risc d'una victòria dau « non », lo govèrn centrau adoptèt una [[lei|lèi]], validada en [[1998]] per la Cort Suprèma, necessitant l'obtencion d'una majoritat « clara » en favor de l'independéncia dins lo cas d'un tresen referendum.

Regardant l'economia, Chrétien adoptèt una politica neoliberala de reduccion drastica dei despensas e dei servicis sociaus, de reduccion deis [[impòst]]s e de sostèn au liure cambi (creacion de l'[[ALENA]] en [[1994]]). Assaièt tanben de renfòrçar lo ròtle de Canadà sus la scena internacionala e d'afirmar son [[independéncia]] a respèct de [[Washington]] (refús de participar a la guèrra [[iraq]]uiana de [[2003]]). Tocada per d'escandòls financiers e de tensions ambé lei províncias que devián d'ara endavant assegurar una partida dei despensas socialas, la fin dau mandat de Jean Chrétien foguèt malaisada. En [[2003]], foguèt obligat de se retirar de la vida politica e de laissar lo poder a [[Paul Martin]].

==== Canadà dempuei 2004 ====

En [[2004]], lei liberaus perdiguèron leis eleccions generalas mai poguèron formar un govèrn minoritari sota la direccion de [[Paul Martin]]. Son periòde foguèt marcat per la legalizacion dau maridatge omosexuau en [[2005]] e per la perseguida deis escandòls financiers regardant leis annadas Chrétien. En [[2006]], d'eleccions donèron una majoritat relativa ai conservadors e [[Stephen Harper]] lo remplacèt coma Premier Ministre, totjorn a la tèsta d'un [[govèrn]] minoritari. Reversat en [[2011]], capitèt de ganhar leis eleccions seguentas per formar un govèrn majoritari fins a [[2015]]. 

Lo periòde Harper foguèt marcat per una reduccion novèla deis [[impòst]]s, un sostèn pus afirmat a la politica estrangiera deis [[USA|Estats Units]] (participacion a la [[Segonda Guèrra d'Afganistan]]), una destenduda de la question de [[Quebèc]] (reconegut coma « una nacion au sen d'un Canadà Unit », formula contentant federalistas e sobeiranistas), una perseguida deis escandòls financiers e politics e lo desvolopament de l'esplecha dei jaciments de [[petròli]] tenguts dins leis arenas bituminosas dei regions centralas. Ansin, Canadà es vengut un actor major de la produccion de [[petròli]]. Pasmens, maugrat la creissença economica entraïnada per l'emergéncia d'aqueu sector — qu'es fòrça polluent e destructor — [[Stephen Harper]] mau capitèt de ganhar leis eleccions d'octòbre de [[2015]]. Foguèt remplaçat per lo liberau [[Justin Trudeau]].

== Politica ==
[[Fichièr:Canadian parliament MAM.JPG|thumb|alt=A building with a central clocktower rising from a block|[[Parliament Hill]] a [[Ottawa]], la capitala de Canadà.]]
Canadà ten una solida tradicion democratica, a travèrs d'un [[sistèma parlamentari]] dins lo contèxte d'una [[monarquia constitucionala]]. La monarquia de Canadà es lo fondament de las brancas [[poder executiu|executiva]], [[Poder legislatiu|legislativa]], e [[Poder judiciari|judiciària]] del govèrn<ref>{{Cite document| author=[[Queen Victoria]]|date=March 29, 1867| title=Constitution Act, 1867: Preamble| publisher=Queen's Printer| url=http://www.solon.org/Constitutions/Canada/English/ca_1867.html |year=1867 |accessdate=2011-05-23}}
</ref><ref>{{Cite news| last=Smith| first=David E| title=The Crown and the Constitution: Sustaining Democracy?| periodical=The Crown in Canada: Present Realities and Future Options| page=6| publisher=Queen's University| date=June 10, 2010| url=http://www.queensu.ca/iigr/conf/ConferenceOnTheCrown/CrownConferencePapers/The_Crown_and_the_Constitutio1.pdf| archiveurl=http://www.webcitation.org/5qXvz463C| archivedate=2010-06-17|accessdate=2011-05-23}}
</ref><ref name=MacLeod16>{{Cite book| last=MacLeod| first=Kevin S| authorlink=Kevin S. MacLeod| title=A Crown of Maples| publisher=Queen's Printer| year=2008| page=16| edition=1st| url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/fr-rf/crnCdn/crn_mpls-eng.pdf| isbn=978-0-662-46012-1| accessdate=2011-05-23}}</ref><ref>{{Cite document|author=Canadian Heritage| title=Canadian Heritage Portfolio| publisher=Queen's Printer| date=February 2009| edition=2nd| url=http://www.pch.gc.ca/pc-ch/publctn/gp-pg/ppc-chp/ppc-chp-eng.pdf| pages=3–4| isbn=9781100115290|accessdate=2011-05-23}}</ref>. La reina actuala es [[Elisabèt II del Reialme Unit]], que servís tanben de cap de l'estat de 15 autres paises del [[Commonwealth]] e de caduna de las dètz províncias canadencas. La reina demòra mai que mai al Reialme Unit; e doncas, son representant formal, lo [[Governador General de Canadà]] (actualament [[David Johnston|David Lloyd Johnston]]), se fa lo resson de las obligacions reialas en Canadà<ref>{{Ligam web|títol=The Governor General of Canada: Roles and Responsibilities|url=http://gg.ca/document.aspx?id=3|publisher=Queen's Printer|accessdate=2011-05-31}}</ref><ref>{{cite book| títol=Commonwealth public administration reform 2004| publisher=Commonwealth Secretariat| year=2004| pages=54–55|url=http://books.google.com/books?id=ATi5R5XNb2MC&pg=PA54| isbn=0117032492}}</ref>.

La participacion dirècta de la figuras reialas e vicereiala als domenis de la governança es limitada.<ref name=MacLeod16 /><ref name=Forseyp1>{{cite book| last=Forsey| first=Eugene| authorlink=Eugene Forsey| title=How Canadians Govern Themselves| pages=1, 16, 26| edition=6th| publisher=Queen's Printer| year=2005| isbn=978-0-662-39689-5| url=http://www2.parl.gc.ca/sites/lop/aboutparliament/forsey/PDFs/How_Canadians_Govern_Themselves-6ed.pdf| archiveurl=http://www.webcitation.org/5vkPPetrW| archivedate=January 15, 2011| accessdate=May 23, 2011}}</ref><ref name=Montpetit>{{cite web| url=http://www.parl.gc.ca/MarleauMontpetit/DocumentViewer.aspx?DocId=1001&Lang=E&Print=2&Sec=Ch01&Seq=5| last=Marleau| first=Robert| last2=Montpetit| first2=Camille| title=House of Commons Procedure and Practice: Parliamentary Institutions| publisher=Queen's Printer| accessdate=May 23, 2011}}</ref> En practica, son ustge del poder executiu es dirigit per lo Cabinet, un comitat de ministres de la Corona  responsables  de l'eleccion de la Cambra del Comuns e causits e dirigits pel primièr ministre de Canadà (uèi [[Stephen Harper]]),<ref>{{cite web| url=http://www.pm.gc.ca/eng/pm.asp?featureId=7| title=Prime Minister of Canada| publisher=Queen's Printer| year=2009| accessdate=May 23, 2011}}</ref> lo cap del govèrn. Lo governador general o monarca pòt, pasmens, dins d'unas situacions de crisi exercir son poder sens conselh ministerial.<ref name=Forseyp1/> Per assegurar l'estabilitat del govèrn, lo governador general pòt generalament designar coma primièr ministre la persona la persona qu'es lo cap del partit politic capabla d'obténer la fisança d'una pluralitat a la Cambra dels Comuns.<ref>{{cite book| last=Johnson| first=David| title=Thinking government: public sector management in Canada| publisher=University of Toronto Press| year=2006| edition=2nd| pages=134–135, 149| isbn=978-1-55111-779-9}}</ref> 

== Geografia ==
=== Províncias e territòris ===
:''Articles principal : [[Províncias e territòris de Canadà]].''
[[Fichièr:Map Canada political-geo.png|vinheta|drecha|300px|Mapa geopolitica de Canadà mostrant las dètz províncias e los tres territòris]]
Canadà es una [[federacion]] compausada de dètz províncias e tres territòris.
Las províncias canadencas son: 
* [[Colómbia Britanica]]
* [[Albèrta]]
* [[Saskatchewan]]
* [[Manitòba]]
* [[Ontàrio]]
* [[Quebèc]]
* [[Nòu Brunswick]]
* [[Nòva Escòcia]]
* [[Illa del Prince Edoard]]
* [[Tèrranòva e Labrador]]

Los territòris son:
* ''[[Territòris del Nòrd Oèst|Territòris del Nòrd-Oèst]]''
* ''[[Yukon]]''
* ''[[Nunavut]]''

=== Geografia fisica ===
[[Fichièr:Canada-satellite.jpg|thumb|250px|<small>Imatge satellit de Canadà. [[Taiga|La selva boreala]] es majoritària dins lo [[Bloquièr canadenc]], mentre que glaç e [[tondra]] dominan dins l'[[Arctic]]. Los glacièrs son vesedors per las [[rocosas canadencas]] e [[Montanhas costièras]]. La [[prada]] plana e fertila favoriza l'agricultura. Los [[Grands Lacs (America del Nòrd)|Grands Lacs]] alimentan lo [[fluvi de Sant Laurenç]] al sud-oèst, que lo país bas i assosta la màger part de la populacion.</small>]]

Canadà ocupa la màger part de l'[[America del Nòrd]], confronta los [[Estats Units]] al sud e al nòrd-oèst amb l'estat d'[[Alaska]]. Canadà s'espandís de l'Ocean Atlantic a l'èst fins a l'Ocean Pacific a l'oèst; al nòrd bordeja l'Ocean Artic<ref>{{Ligam web| títol = Canada: Geography| work = Country Profiles | publisher = Commonwealth Secretariat | url =http://www.thecommonwealth.org/YearbookInternal/138398/geography/ | accessdate=2011-05-23}}
</ref><ref name="cia">
{{Ligam web |publisher= Central Intelligence Agency |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ca.html|títol=World Factbook: Canada |date=May 16, 2006 |accessdate=2011-05-23}}</ref>.
De per sa [[aira|superfícia]] totala (que l'aiga i es inclusa), Canadà es lo segond país del mond, après Russia. Per çò qu'es de la superfícia terrèstra sonque, Canadà es lo quatren<ref name="cia" />.

Lo país se situa entre las latituds [[41st parallel north|41°]] e [[84th parallel north|84°N]], e longituds [[52nd meridian west|52°]] e [[141st meridian west|141°W]].

Dempuèi 1925, Canadà a revindicat la part de l'Arctic entre [[60th meridian west|60°]] e 141°W de [[longitud]]<ref>{{Ligam web |publisher= National Resources Canada |url=http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/historical/territorialevolution/1927/1|títol=Territorial Evolution, 1927|date=April 6, 2004|accessdate=2011-05-23}}</ref>, mas aquela reclamacion es pas universalament reconeguda.
Lo poblament pus al nòrd de Canadà (e del mond) es [[CFS Alert|l'estacion CFS de las Fòrças canadencas a Alert]] en ([[Nunavut]]) a la poncha nòrd de l'[[Illa d'Ellesmere]] ([[latitud]]: 82.5°N) just a {{unitat|834|km}} del [[Pòl Nòrd]].
Lo [[Pòl Nòrd magnetic]] se situa per lo territòri artic reclamat per Canadà; pasmens, de mesuras recentas indican qu'es a se mòure cap a [[Siberia]]<ref>{{Ligam web| url= http://gsc.nrcan.gc.ca/geomag/nmp/long_mvt_nmp_e.php | author= Geological Survey of Canada | títol= Longterm movement of the magnetic north pole | publisher= Government of Canada | accessdate= 2009-03-20}}</ref>.
La màger part de l'Arctic canadenc es cobèrt pel glaç e [[permafrost]]. Canada ten la còsta pus longa del mond, amb un total de {{unitat|202080|km|}};<ref name="cia"/> en mai, sa frontièra amb los Estats Units es la pus longa frontièra terrèstra al mond, que s'estend sus {{unitat|8891|km|}}.<ref>{{cite web |publisher= International Boundary Commission |url=http://www.internationalboundarycommission.org/boundary.html |title=The Boundary |year=1985|accessdate=May 17, 2012}}</ref>

Dempuèi la fin de la darrièra [[glaciacion]], Canadà es ocupat de uèit region forestièras distinctas, qu'incluson los bòsques [[taiga|boreals]] del bloquièr canadenc.<ref>{{cite book
|title = National Atlas of Canada
|publisher = Natural Resources Canada
|year = 2005
|isbn = 978-0-7705-1198-2 |page = 1}}
</ref> Canadà ten aperaquí 31 700 grands lacs,<ref>I.e., lakes over {{convert|3|km2|ha}} in area. {{cite web|url=http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/learningresources/facts/lakes.html|work=Atlas of Canada|title=Lakes|accessdate=April 13, 2012}}</ref> mai que qual que siá autre país, que contenon la màger part de l'[[aiga doça]] mondiala.<ref>{{cite book|last=Bailey|first=William G|coauthors=Oke, TR; Rouse, Wayne R|title=The surface climates of Canada|publisher=McGill-Queen's University Press|year=1997|page=124|url=http://books.google.com/books?id=oxNMhw-rRrQC&pg=PA244|isbn=978-0-7735-1672-4}}</ref>
I a tanben fòrça [[glacièr]]s dins las [[Montanhas Rocosas|Rocosas canadencas]] e la [[Cadena Costièra]].
Canadà es geologicament actiu, pòt aver tèrratrems e de volcans potencialaments actius, coma los [[Mont Meager]], [[Mont Garibaldi]], [[Mont Cayley]], e lo [[complèxe volcanic del Mont Edziza]].<ref>{{cite book | last = Etkin | first = David | coauthors = Haque, CE; Brooks, Gregory R | title = An Assessment of Natural Hazards and Disasters in Canada | publisher = Springer | date = April 30, 2003 | pages =569, 582, 583 |isbn = 978-1-4020-1179-5}}</ref> L'erupcion volcanica del [[Tseax Cone]] en 1775 foguèt d'entre las catastròfas naturalas pus grevas de Canadà, que tuèt 2,000 Nisga'a e destrusiguèt son vilatgee dins la val del  [[riu Nass]] del nòrd de la Colómbia Britanica. L'erupcion produsiguèt una colada de lava de {{unitat|22.5|km|}}, e, segon la legenda Nisga'a, bloquèt lo flux del riu Nass.<ref>{{cite web | title = Tseax Cone | work = Catalogue of Canadian volcanoes | publisher = [[Geological Survey of Canada]] | date = August 19, 2005 | url = http://gsc.nrcan.gc.ca/volcanoes/cat/volcano_e.php?id=svb_tsx_107 | accessdate=May 23, 2011}}</ref>
===Vilas de Canadà===
{{Mapa/Canadà}}

== Economia ==
''De veire: [[Economia de Canadà]]''

== Cultura ==
== Bibliografia ==
== Vejatz tanben ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

== Ligams extèrnes ==
{{Commons|Canada|Canadà}}
* {{en}}{{fr}} [http://www.gc.ca Govèrn de Canadà]
* {{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20151022181355/http://www.pm.gc.ca/ Pagina del primièr ministre de Canadà]

{{Boita de navigacion Estats d'America del Nòrd}}
{{boita de navigacion Estats membres OAS}}

[[Categoria:Canadà| ]]